[zaloguj się]
[pdf]

1. OBRAZ (1087) sb m

W sg N i A a pochylone (w tym 5 r. błędne znakowanie). W pozostałych formach; -a- (551), -å- (17); -a- : -å- KrowObr (83:10), HistRzym (7:1), WujJud (12:3), SkarŻyw (10:2), WujNT (11:1).

Fleksja
sg pl
N obråz obrazy
G obrazu, obraza obrazów
D obrazowi, obrazu obraz(o)m
A obråz obrazy
I obrazem obrazy, obrazami, obrazmi
L obrazie obrazi(e)ch, obrazach
V obrazie

sg N obråz (164). ◊ G obrazu (45), obraza (8) PatKaz III, BielKron, HistRzym (4), WerGośc (2). ◊ D obrazowi (37), obrazu (6) SeklPieś, HistRzym (3), RejPos, ArtKanc. ◊ A obråz (206). ◊ I obrazem (65); -em (1), -(e)m (64). ◊ L obrazie (7). ◊ V obrazie (1). ◊ pl N obrazy (108). ◊ G obrazów (103); -ów (1), -(o)w (102). ◊ D obraz(o)m (26). ◊ A obrazy (222). ◊ I obrazy (35), obrazami (5), obrazmi (1); -ami GrzegRóżn, StryjKron, CzechEp:, -mi (1) SeklWyzn; -y :-ami WujJud (6:1), WujNT (2:1). ◊ L obrazi(e)ch (45), obrazach (3); -(e)ch : -ach SkarJedn (2:1), SkarŻyw (8:2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Wizerunek, podobizna kogo lub czego wykonana w kamieniu, drewnie lub na płótnie; rzeźba, malowidło; imago Murm, Mymer1, HistAl, Mącz, Calag, Calep, Cn; effigies Bart Bydg, Calep, Mącz, Cn; icon Mącz, Calep, Cn; simulacrum Mącz, Cn; pictura Calag; forma, species Cn (919): Murm 127; Mymer1 7v; BartBydg 46b; BielŻyw 55, 124 [4 r.]; Iuhrowie [...] widzieli na granici białey Ruſi obraz ieden lodowy MiechGlab *4v; RejKup 2v; HistAl L7v; MurzOrt B2v; KrowObr 112; MAlarz iechał do miáſtá/ przedawáć obrázy/ Vpuśćił rytą głowę/ miedzy złemi rázy. RejZwierz 122, 35v [2 r.], 115v [3 r.]; Tám to był wielki ſłup vcżynił ku chwale Słońcu/ ktory ſiedḿdzyeſiąt miał ſiążeni ná gorę z miedzi á ze złotá/ z rękomá y głową iáko ieden obraz BielKron 26v, 25; Icon, Obras foremne wymálowánie. Mącz 164a; Haec a te non multum abludit imago, Ten obras yeſtći malem podobny/ nie dáleko cie chybia. Mącz 199a; Sculptilis Co bywa rzezano/ cioſano/ obraz nieyáka rzecz rzezána dłubána álbo cioſána. Mącz 376c, 3d, 99b, 139b, 165c, d (12); SarnUzn B6; HistRzym [2] [5 r.], [2v] [6 r.], 3 [3 r.], 3v [3 r.], 4 [2 r.] (34); BielSat C3v; RejZwierc 169v; kto tedy cżći obraz iego/ ſámego Krolá w nim cżći; ponieważ obraz nie inſzego nie ieſt/ iedno figurá/ kſtałt/ y wyráżenie Krolá. WujJud 46v [przekład tego samego tekstu SkarŻyw 393], 48; Calag 91b; SkarŻyw A3, A5v, 393; KochFr 61, 91; PudłFr 79; BielRozm 20; Calep 351a, 499b, 506a [2 r.J.

obraz czego [w tym: G sb (13), pron (1)] (14): BielŻyw 124 [2 r.]; GlabGad A5v; BibRadz I 46a; Cantheria, vel cantherias, species gemmae scarabaei effigiem habens, Cale. Nieyáki kámień/ álbo perła/ krówki obras ná ſobie máyąc. Mącz 34a; ſam Pan Chriſtus [...] poſłał obraz Twarzy ſwoiey Abágárowi Edeſſeńſkiemu Krolowi. WujJud 45v, 46v [2 r.]; KochMRot B4v; WysKaz 44 [2 r.]; SzarzRyt C4. Cf »na obraz«.

obraz czyj [w tym: G sb (21), pron poss (22), ai poss (22)] (65): OpecŻyw 75; w dzien Narodzenia Bożego ſpadł był wielki grad lodowy z ktorego vcżinił ſie obraz panny trzymaiąc na łonie dzieciątko w koronie MiechGlab *4v, *4v [2 r.]; HistAl C3 [2 r.], L6v, L7v; GroicPorz 14; y wſzedłem ábym ſię modlił/ y nálazlem tám iákoby wiſząc przed kośćiołem vfarbowáną y vmálowáną iáko by płachtę/ máiącą Obras iákoby Kryſtuſow/ álbo iákiegoś Swiętego/ bo nie dobrze pámiętam iáki Obras był. KrowObr 112; A gdym to vyrzał w kośćiele Páná Kryſthuſowym/ náprzećiwko powadze piſmá Swiętego/ wiſzący Obras tzłowietzy/ zrzezałem gy KrowObr 112, 110v; RejZwierz 14; BielKron 9, 24v, 25, 101, 126 [3 r.], 140v, 143v; GrzegRóżn E3; Mącz 273d, 442c; RejAp 50v; HistRzym 11, 123v; RejZwierc 50; [Byli też w wojsce u Rzymian] Imaginarii, ktorzy obraz Ceſarſki nośili. Draconarii, co Smoká nośili zá znák. BielSpr 12v; WujJud 46, 46v [2 r.], 47, 48; Bo owo cżapki zdeymowánie [...] ſą nieiákie znáki cżći ábo doſtoynośći [...] á nieinácżey názwánia cżćią godne/ iedno iáko cżłowiecży obraz [homo pictus] názwánia cżłowiekiem ieſt godźien. ModrzBaz 40; SkarŻyw 89, 224, 279, 298, 301 [2 r.], 393; WujNT 39 [2 r.], Matth 22/20, Mar 12/16, Luc 20/24, 5. 471 [4 r.] (13); PowodPr 56. Cf »na obraz«.

W połączeniach szeregowych (3): KrowObr 110v; Nie będzyeſz ſobie cżynił obrázow/ áni báłwánow/ áni napiſow wyſtawiać áni chwalić [Vulg Ex 34/17]. BielKron 44; KuczbKat 275.

W porównaniach (7): GliczKsiąż P8; [żywot człowieka] yeſt práwye yáko obraz pyęknie málowány/ Ktory zá bárzo krotki cżás bywa pomázány LubPs K4v, K4v marg; KrowObr 116v; Hiſtorie ſą náuką żywotá/ iáko obrázy álbo świece ſpráwam ludzkim w vmyſle świecąc/ oſtrzegáiąc nas od przygód złych/ á ku dobrym przykłádnie wiodąc BielKron 333v; RejZwierc 88v; PowodPr 56.

W charakterystycznych połączeniach: obraz lodowy, martwy, okopciały, pozorny, stary, widziany, wiszący, wymyślony; obraz chwalić (2), czcić (2), mieć, nosić, przedawać (2), przylepić, (po-, w)stawi(a)ć (gdzie) (8), ubrać, wielce sobie ważyć, wnosić (gdzie), wymiotać; obrazow cześć; obrazom kłaniać się (2), kurzyć.

Zwroty: »ciosać obraz; uciosany, wyciosany obraz; ciosanie obrazow« = signum, simulacrum Mącz [szyk zmienny] (1;1:2;1): KrowObr 110v; Simulachrum Obraz proprie, Wykowány álbo wycioſány Mącz 394c, 376b, 392a, 412c.

»(u)czynić (a. działać, a. sprawić) obraz; nadziałać obrazow; czynienie obrazow; obraz tworzony (a. uczyniony, a. urobiony)« = sculpere Mącz; imaginare Calep, Cn; sculptilia facere Vulg, PolAnt; imaginem facere PolAnt; imago constituta HistAl [szyk zmienny] (29;1;1;4): BielŻyw 158 [2 r.]; HistAl M7v; KrowObr 110v [2 r.], 111, 112 [2 r.J, 118; Leop Ex 20/4; RejZwierz 4; BibRadz Deut 5/8; PRometeus też będąc oſtrego rozumu/ napirwey obrázy wymyſlił z gliny tworzone/ ktore tak miſternie przypráwiał iż ſie ruſzáły. BielKron 23v; Krol [...] obraz ſpráwił s ſámego śrebrá/ ktory cżyniono w Norembergu/ ku cżći s. Stániſławowi. BielKron 410, 32, 44, 259; Mącz 376b; on cżárnokſiężnik vcżynił z woſku obraz [...] á przylepił ij na śćienie przed ocżymá ſwemá. HistRzym 54v, [2], 123v; KuczbKat 275; Nie cżyń ſobie obrázu żadnego/ ábyś gi miał chwálić WujJud 46v, 46v [2 r.], 47 [2 r.]; BudBib Ex 20/4, Deut 4/16, Sap 14/15; CzechEp 87; ArtKanc M2v, M3v; Calep 506a, 862a.

»dłubać obraz« (1): Sculpo Rzeżę/ dłubię/ czinię álbo cieſzę obrázy ták z kámienia yáko y z drzewá. Mącz 376b.

»formować obrazy« (2): Tedy wziąłem trzydzieśći ſrebrnych: y wrzućiłem ie do domu Páńſkiego/ do tego co formuie obrázy [ad statuarium]. (marg) Gárncżárzá. (–) Leop Zach 11/13, Zach 11/13.

»obraz malować; obraz (jest) (na-, wy)malowany; w obrazie wymalowany« = imago (de)picta HistAl, Mącz; figura depicta HistAl, ficta imago Mącz [szyk zmienny] (9;14;1): PatKaz III 132v; BielŻyw 67; krolowa Kandacis Alexándrá w wiodła w páłac/ á iego obrás iemu vkazáłá námálowány ná kortynie [figuram sibi ostendit depictam in membrana]. HistAl L6v, C3 [2 r.], L4v, L7v; LubPs K4v [2 r.]; KrowObr 110v; BielKron 101; GrzegRóżn E3; Mącz 127c, 155b, 278a; RejAp 110v; RejZwierc 88v; WujJud 46; SkarŻyw 301; WujNT 471 [2 r.], Aaaaaa2v; Iáko kto ná cudnie málowány obraz pátrzy/ o málárzu wie SkarKaz 274b.

»obrazami (a. obrazy) ozdabiać [co]« (2): ſámi śiebie y żony wáſze bárzo rádźi málowáć każećie/ á tymi obrázy miáſto Chriſtuſowych y Swiętych iego [...] gmáchy ſwoie ozdobiaćie? WujJud 47; StryjKron 165.

»[komu] obraz położyć« = przedstawić kogoś przy pomocy obrazu (1): Kogoż thedy podobnégo vczynićie Bogu? álbo który mu Obraz położyćie? BiałKat 31.

»obraz(y) postawić, stawiać; obraz wystawiony« = tworzyć obraz, tworzony obraz [szyk zmienny] (1:1;1): yeſliſz tedy málarz co ma dobre fárby ná málowányu chramye/ á obrázow nye dobrze ſtáwya/ imyę ſwe tráći y vpuſſcża. GliczKsiąż P8v; Ani poſtáwiſz ſobie obrázu [Neque eriges tibi statuam]/ ktorego nienayrzy Iehowá Bog twoy. BudBib Deut 16/22; KochFr 91.

»ulać obraz; obraz (u)lany; obrazy odlewane; lanie obrazow« = signum, statua Mącz [szyk zmienny] (1;3;1;1): KrowObr 110v; Fundere ex aere imaginem, Vlać obras z miedźi. Mącz 139c, 392a, 412c [2 r.]; WujNT 479.

»obraz wykonterfować« (2); [Łukasz Ewanjelista] obrázow wiele pánny Máryey ſwą ręką/ pátrząc na iey oblicże/ wykonterfował BielKron 143v, 126.

»(wy)rzez(ow)ać obraz(y); (wy)ryty, (wy)rzezany obraz; rzezanie, wyrzynanie obrazow; rzężący obrazy« = sculpere, signum, simulacrum Mącz; anaglypha (pl) Calep; sculptile Vulg; statuaria Calep; caelator, hermoglyphus, statuarius Mącz [szyk zmienny] (12;8:5;2:1;2): Murm 182; Sculptor, snyczarz, czo obrazy abo camyenye rzeze, rzazarz BartBydg 140b; GliczKsiąż P8; KrowObr 110v, 111; Leop Ex 20/4; BielKron 32, 222 [2 r.]; Mącz 8d, 30c, 155b, 202b, 217a (15); WujJud 47; SkarJedn 237; SkarŻyw 89; Anaglypha – Virzezani obraz, albo iaka ſztuka wiſznicowana. Calep 66b, l003b [2 r.J.

Wyrażenia: »obraz dęty [= pusty wewnątrz]« (1): Alexander [...] wſzitki ſwe rzemieſlniki obeſłał y roſkazał im rozmaite obrazi dete zmiedzi y z żelaza działać BielŻyw 158.

»obraz drzewiany, drewniany« [szyk 1:1] (1:1): przyſzedł muzyk iáki álbo ſkrzypiec iáki/ á przynioſł ná ſobie obraz drzewiány iákoby cżłowieká vmárłego RejZwierc 169v; SkarŻyw 279.

»obrazy (I pl) háftowany« (1): Dzieſięć kortyn Cherubini/ to ieſt/ obrázy twarzy ludzkich z ſkrzydłámi/ háftowáne: ktore były pirwſze przybytku nákrycie BibRadz I 46a.

»obraz (jest) kamienny« (2): Ty to trzy obrázy kámienne były. HistRzym [2], 3.

»kształt obrazu« (1): Inhaeret oculis memoria imaginis, Plecie mi ſie w oczách xtałt obrázu álbo leży mi w oczách. Mącz 152b.

»lity obraz« (3): KrowObr 111; BielKron 259; on lity obraz Krolá Nábuchodonozorá/ nogi miał cżęśćią żelázne/ cżęśćią gliniáne PowodPr 56.

»obraz [komu] podobny, na podobieństwo [czyje]; obraz podobieństwa; podobieństwo obrazu« [szyk 4:1] (2:1;1; 1): A gdy vyrzáłá [królowa Kandax] obraz Alexándrow iemu [posłowi] podobny/ rzekłá: zda mi ſie żeś ty Alexánder. BielKron 126; HistRzym 55; WujJudConf 44v; Abyśćie ſię nie zárázili cżyniąc ſobie rzezánie podobieńſtwo wſzelkiego obrázu/ wyobráżenie męſzcżyzny álbo żeńſzcżyzny [Ne [...] faciatis vobis sculptile, similitudinem omnis imaginis, similitudinem masculi, aut foeminae]. BudBib Deut 4/16, Ex 20/4.

»snycarz obrazow« = hermoglyphus, statuarius Calep (2): Hermoglyphus – Sznicąrz obrazow. Calep 479b, 1003b.

»obraz z gliny ulepiony« (1): A iżebyś nierozumiał/ áby tylko rytych Obrázow Pan Bog zákázował/ przeſto przydawa/ áni wſzelkiego podobieńſtwá/ to ieſt żadnego wymyſlonego Obrázu/ bądź málowánego [...] bądz zgliny vlepionego. KrowObr 110v.

»obraz woskowy« (1): Widzę niektorego Cżárnokſiężniká w domu moim/ ktory obraz woſkowy ná podobieńſtwo me przylepił ku śćienie. HistRzym 55.

»wybit obraz« (1): A ieſliby kto chćiał co przedáć [...] tego też niemogł vczynić/ áżby od Pána ſwego znák przyzwolenia przynioſł/ to ieſt groſz ná ktorym był wybit obraz Krolewſki GroicPorz 14.

»wykowany obraz; kowanie obrazow« = simulacrum, statua Mącz [szyk 2:1] (2;1): Statua Słup cioſány zwłaſzczá/ wykowány álbo vlany obraz. Mącz 412c, 394c, 412c.

»obrazem, w obrazie (być) wyrażony« (6:1): [o rysunku ludzkiej głowy] iakoż tho dobrze iawnie w tim obrazie głowy y twarzy ieſth wyrażono wſzythkich ſmiſłow wypiſanie. GlabGad A5v; WujJudConf 44 marg, 44v; ániołowie choćia tákże ſą nie ćieleśni y nie widziáni/ y żadnym obrázem wyráżeni być nie mogą/ á wżdy przećię w ſtárym zakonie byli málowáni y rzezáni WujNT 471, 469, 471, Xxxxx3.

»obraz złoty« (1): Turek przyiechał do Budziná/ podano mu zamek/ wźiął dwá. lithe obrázy złote/ koſztem niemáłym zá krolá Máthyaſzá vrobione/ ktore ſtały przed zamkiem v brony. BielKron 259.

Szeregi: »obraz a bałwan, [nie] bałwan ani obraz« (1:1): BibRadz Deut 5/8; Colossus, Obras á bárzo wielki bałwan był w Rhodis z miedźi/ ſto y pieć ſtóp ná wyſzą. Mącz 59c. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»figura albo obraz« (1): yáko figurá álbo obraz yáki rzezány/ wten cżás proſte drzewo yeſt kyedy onego żadnemi á rozmáitemi fárbámi nye pomáluye á nye przypráwi. GliczKsiąż P8.

»kształt abo obraz« (1): Demetrius złotnik/ [...] Robił kośćioły śrebrne. [Act 19/24]) To ieſt kſztałty onego kośćiołá zacnego Dyány: ábo ráczey obrázy z kápliczkámi ſwemi z śrebrá odlewáne WujNT 479.

»(nie) obraz ani (i) podobieństwo« (6): KrowObr 110v, 112, 118; Nieczyń ſobie obrázu rzezánego áni żadnego podobieńſtwá [ne sculptile neque omnis similitudo] tych rzeczy ktore ſą wzgorę ná niebie/ y ktore ná ziemi niſko Leop Ex 20/4; BielKron 32; ArtKanc M3v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»słupy albo (i, a) obrazy« [szyk 3:1] (4): [Aleksander] Kazał tedy vcżynić on ſtholec [...] ná dwánaſcie filarzech złotych/ ktory máieſtat ony ſlupy tylko rękomá trzymáli/ á nád káżdym obrázem álbo ſlupem były nápiſane imioná [thronus... quem ipse duodecim statue manibus tantum tenebant. Erantque scripta nomina... principum] dwunaſcie kſiążąt Alexandrowych HistAl M7v; Statue et imagines simulachra sunt corporum, Słupy y obrázy ſą wyobrażenie wzroſtów ludzkich. Mącz 394c, 155b, 412c. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W tytułach utworów literackich (16):

Wyrażenia przyimkowe: »na obraz« [w tym: kogo (8), czego (2)] (11): Ná obraz Mikołáiá Reiá z Nagło. M. W. Roku od narodzenia iego 50. RejZwierz[Wirzb] A4v; KochFr 61; KochMRot C; Ná obraz miłosci. PudłFr 34; KochFrag 40 [2 r.]; SzarzRyt A, D3v, D4, D5v [2 r.J.

»pod obrazy« (5): POD OBRAZY CONTERFETV zywotá ludzkiego. KochMRot B4v, C, Cv, C2, C2v.

Przen (22): ocży iego [dworzanina] chytáią ſie zá onę piękność thwarzy/ á niemogącz ſámey twarzy/ iż contráfet iey do ſercá nioſą/ á duſzá imie ſie onemu obrázowi z luboſczią przypáthrowáć GórnDworz Mm.

obraz czego (3): CzechEp 256; Coż ieſt moy żywot/ o Pánie/ inſzego/ Ieſli nie obraz/ ćieniá niknącego? GrabowSet S2v; WujNT 416.

obraz czyj [w tym: pron (6), ai (3)] (9): LubPs R2; Obraz duſzny dobrze może być przyrownány woſku bo iáko woſk płynie od ogniá/ táko grzeſzni ludzie giną od oblicżnośći Bożey. HistRzym 56v; BiałKat 233; KochFr 121; GrabowSet Q2; Iáko człowieká znamy z twarzy/ ták P. Bogá z dobroći/ z miłośierdźia/ z łáſkáwośći/ z prawdy/ y z innych cnot iego Bozkich/ ktore ſą nieiákim obrázem iego. SkarKaz 278a, 278a. Cf »obraz boski«, »obraz pański«.

Zwroty: »być jakoby obraz [czyj], niejakim obrazem [czyim]« [szyk zmienny] (2:1): ſwięty Franciſſek/ nie z ijnąd doſtąpil tznot rozmaijtych [...] iedno s poſpolitowania ij optzowaniá z miloſciwym panem Iezu Kryſtem/ w ktorego ſie tako był wpoijl/ ijż iakoby obráz w iego ſertzu był OpecŻywPrzedm C4; boſtwá P. Bogá twego nie widźiſz/ iedno ſkutki á vczynki iego widźiſz/ iż ieſt dobry/ miłośierny/ ćierpliwy/ ſpráwiedliwy. Toć ieſt iákoby obraz iego. SkarKaz 278a, 278a.

»malować obraz« (2): CzechEp 256; vpiłem ſię winem? czyli rymy? [...] Zda mi ſię/ że máluię ſwóy obraz własćiwy. KochFr 121.

»mieć, postawić [kogo] jako obraz przed oczyma« (1:1): RejPos 139; A gdyby co miáło tákiego przypáść ná cię/ choćby go też iuż nie było/ tedy go [człowieka statecznego a poczciwego] miej iáko obraz przed ocżymá ſwemi/ y wſzythki ſpráwy iego. RejZwierc 73.

Wyrażenia: »obraz boski« = coś stworzonego przez Boga (1): I kędy ſą tákowi ludzie/ ktorzyby ſie Obrázom Boſkim/ iego ręką ſtworzonym dziwowáli? KrowObr 117.

»obraz pański« = człowiek (1): wáruymy zápuśćić/ z ordy do nich [do srebrnych obrazków] mnichow. Ktorzy żywym obrázom/ Páńſkim nie folguią/ Pewniećby y ty tłukli/ choć im tu dutkuią. RejZwierz 106v.

»obraz (cieniem) wyrażony« (2): nie ſkąd inąd iedno z tákich obrázow ćieniem wyráżonych málárſtwo początek wzięło WujNT 417, 416.

»obrazy zmyślone, rzeczy zmyślonych« (1:1): vmyſl ludzki máluie ſobie obrázy rzecży zmyślonych/ wſzákże my nie vżycżámy onym obrázom zmyślonym eſſencyey/ to ieſt iſtnośći. CzechEp 256.

»żywy obraz« = człowiek [szyk 2:1] (3): [to wadzą obrazy] iż ludzie krwią Páná Iezu Kryſtá pokropieni/ y omyći/ to co by ná żywe Obrázy nákłádać mieli/ ná ſlugi Boże/ ná vbogie żaki/ ná śiroty/ ná wdowy/ to nákłádáią ná martwe pniaki KrowObr 117, 115v; RejZwierz 106v.

»żywy obraz« = coś prawdziwego, rzeczywistego, widomego (2): Przecż á dla cżego ony cielce y ony ofiáry kazał im [Bóg] bić y ſobie ofiárowáć vſtáwicżnie? Izaſz to nie wſzytko były żywe obrázy/ ktorymi kładł im Bog przed ocży Syná ſwego kthory miał być zábit SarnUzn D3; cżytáć tákie wáſze piſmo y wiedzieć onim wſzyſcy mogą. bo iáko żywy obraz rychley wzruſzy á niżli málowány: ták żywa Ewányelija wprzykłádzie y żyćiu rychley ći ſie wpożytek duchowny obroći. SkarŻyw A4v.

Szereg: »obraz, fizerunk« (1): Y ćiebie miłe dźiećię/ ták vcżę: áby powſtawſzy ze ſnu twego/ do thego páná vſta y ſerce ſwé podnośił/ á Pánu dźiękował: że obraz śmierći od ćiebie oddaliwſzy/ fizerunk przyſzłégo zmartwywitánia w tobie okazał: wzbudźił ćie BiałKat 233v.
a. Podobizna Boga lub świętego jako przedmiot kultu religijnego u chrześcijan (głównie katolików); imago MiechGlab (467): PatKaz I 12v; PatKaz II 58v; PatKaz III 153v; ludzie tam obywaiąci, ku obrazowi z nabożenſtwem y z ofiarami chadzali. MiechGlab 71, 72; SeklWyzn g2v [3 r.]; RejKup k3 [2 r.], k4v, m6, o6v; Theofilus/ ten popalił obrázy w kościelech/ y Lázárzá málárzá niepoſpolitego dał zabić ktory ie málował BielKron 168v; zebrawſzy ſie poſpolſtwo prośili Senatu mieſckiego áby zákazano było mſzey y obrázow w kośćiele iáko báłwochwálſtwá BielKron 205v; [o Żydach] Máią theż Pálmy przy iábłkach/ y świec doſyć v nich w Cerkwi bywa/ obrázy ſie brzydzą/ żydówki oſobno bywáią pátrząc przez śćiánę do Cerkwie. BielKron 465, 143v. 167v [6 r.], 168, 169, 198 [4 r.] (42); GrzegRóżn E3; HistRzym 124; BiałKat 45v; obrázy nietylko Rzymſcy Theologowie/ ále y Dámáſcenus/ y Gregorius/ y inſzy kśięgámi proſtych ludźi zową. WujJud 49v, 26v marg, 44v, 45, 45v, 46 (63); SkarJedn 120, 196 [2 r.], 197 [3 r.], 200, 212 (12); SkarŻyw 92 [3 r.], 189 [2 r.], 279 marg (27); ReszPrz 40, 42, 62 [2 r.]; WerGośc 217; LatHar [++], [++2], [++2]v, ++5v; niewiáſtá ná wieczną pámiątkę ſwego vzdrowienia/ przed domem Twym obraz P. Chriſtuſow ná wynioſłym mieścu byłá wyſtáwiłá: ktory obraz dziwne cudá cżynił. WujNT 39, 39 [2 r.], 416, 471 [2 r.], 526 marg, 688 [2 r.] (12); SkarKaz 457a marg, Oooo2a.

obraz czego (8): zacny Theolog o ſobie powiáda/ że płákáć muśiał/ gdy poźrzał ná obraz ofiárowánia Izákowego od Abráhámá. WujJud 47v; ReszList 161. Cf »obraz Krucyfiksa«, »obraz Męki Pańskiej«.

obraz czyj [w tym: G sb (30), ai (13), pron (6)] (49): PatKaz I 12v; PatKaz III 153v; MiechGlab 71; KromRozm I D3v; BielKron 379v, 439v; HistRzym 124; Mocnie wyznawam/ że Obrázy Chriſtuſowe/ Mátki Bożey/ y inſzych Swiętych máią być záchowáne/ y że im powinna cżeść ma być wyrządzaná. WujJud 26v, 9v, 46 [3 r.], 48v, 50, 52v; SkarJedn 281; SkarŻyw 92, 224, 298 [2 r.] (15); ReszList 161; [w częstochowskim klasztorze] ieſt obraz doſyć zacny błogoſłáwioney dziewice P. Mariey/ przez Lukaſzá ś. Apoſtołá wymálowány WerGośc 216, 217; WujNT 39 [2 r.], 323, 365 [2 r.], 777, 869 [2 r.], Aaaaaa2v. Cf »obrazy świętych«.

W połączeniach szeregowych (7): Nigdyć w Kośćiele Powſzechnym náuki Páná Chriſtuſowey niezániechano; ále áby ią ludźie lepiey pámiętáli/ rozmáitymi ią znáki/ figurámi/ y obrázámi przed ocży ludźi proſtych przekłádano WujJud 49, 206; SkarŻyw 114; StryjKron 140; ReszHoz 116; ReszList 161; Przetoż nie dziw/ iż tákże inne cudá nie dzieią ſię wſzędy: ále tylko ná niektorych mieyſcách/ á zwłaſzczá przy grobiech/ przy reliquiách/ przy obráziech y pámiątkách Pánny Máriey y innych świętych WujNT 323.

W przeciwstawieniu: »obrazy ... bałwany« (4): WujJud 46 marg, 50v, Mm 7v; Báłwany [...] ſą wſzędzie potępione: lecz obrázy święte Páná Chriſtuſowe y świętych iego/ nigdzie. WujNT 526.

W charakterystycznych połączeniach: obraz nowy, postawiony, rozumny, [staroświecki], stary, stawiany, zbotwiały; obrazu drapanie (2), każenie, palenie, pożytki (3), przywrocenie, stawienie, używanie (2), wygładzenie, wyrzucanie; zakaz(ow)ać obrazow (6); ku obrazowi z nabożeństwem chadzać’, obraz burzyć (2), chować, łupić (2), mieć za bogi (3), w uczciwości mieć (2), nawiedzać (2), odjąć, odrzucać, (po)palić (10), pogrześć, popustoszyć, postawić (gdzie) (2), przyjąć (2), przynieść, przywrocić, psować, siekać, stawiać (5), stłuc, trzymać (5), wymiatać (11), wyrzucać (wyrzucić) (18), wystawić, zachować (3), zatrzymać, zrzucić; wierzyć w obrazy; obrazami brzydzić się, gardzić; o obraziech kazanie, nauka; nawieszać wiankow na obraziech.

Zwroty: »obrazy chwalić; obrazom chwałę wyrządzać; chwalebne obrazy« [szyk zmienny] (4;1;2): przyiechali poſlowie Saraczenow radzącz Tatarąm aby oni radczey przyięli wiarę Machomethowę [...] mieniącz iż wiara krzeſcianſka ieſt ludzi lichych, á prożnuiącich ktorzi obrázi chwalą [imagines colentium] Miech Glab 20; ktorzy chwálebne obrazy báłwánámi názywáią/ Heretykowie ſą/ przeklęći/ á od Kośćioła wyrzuceni. WujJud 45, 10, 50v, 52; ReszPrz 9; WujNT 456.

»czcić obraz, w obrazach; obrazu cześć, czczenie; obrazowi cześć czynić (a. dawać, a. wyrządzać)« [szyk zmienny] (8:1;3:1;5): RejKup k2v; Ná śiodmym Powſzechnym Niceńſkim Concilium/ potwierdzono [...] cżcenie Reliquiy y obrázow Swiętych WujJud 157v; my obrázow zá Bogi nie mamy/ áni im żadney cżći Boſkiey niedáiem: ále tylo mámy ie zá znáki rzecży świętych/ ktore w obrázách cżćiemy. SkarŻyw 189, 279, 298, 299 [2 r.], 301 [3 r.], 460; Ták też cześć obrázu Páná Chriſtuſowego ieſt cześć P. Chriſtuſowá/ á nic nie vymuie czći y chwały iego WujNT 869, 456, 869 [2 r.], Aaaaaa3 [2 r.].

»obrazy czynić« (3): Confeſsioniſte Swiętych obrázow cynić [!] nie każą/ ále ſwe ná to mieſce z Iulianem Apoſtátą ſtáwiáią WujJud 47 marg, L13v, Mm7v.

»kłaniać się, czynić pokłon obrazowi; poklęknąć, kłanianie przed obrazem« [szyk zmienny] (l:1;1:2): on przed obrázem Pánny cżyſtey/ ktory był ná bramie oney/ bárzo miſternie y wdzięcżnie wymálowány/ poklęknął SkarŻyw 459, 189; nic nie grzeſzą Kátholicy/ czyniąc tákież pokłon obrázom Páná Chriſtuſowym/ ábo cáłuiąc reliquiae świętych. WujNT 777, 777, Aaaaaa3.

»mieć nabożeństwo ku obrazowi« (1): Miał y nápotym oſobne nabożeńſtwo ku temu obrázowi/ y nieodmienną chuć y miłość ku przecżyſtey Bogárodzicy/ od młodośći/ áſz do śmierći. SkarŻyw 460.

»przed obrazem modlić się, mowić pacierze« [szyk zmienny] (3:2): kiedy kto przed Obrázem ktorego Swiętego mowi Pacierze/ tedy niechay ták rozumie/ iż go prośi o to áby śie z nim modlił KuczbKat 365, 365; gdy ſię przed obrázem niepokaláney dziewice Matki Bożey modlił/ z iey S. przycżyny y pomocy zlecżonym zoſtał SkarŻyw 319, 308, 572.

»obrazom oſiarować« (1): Kátholicy nie tylko obrázom świętych/ ále áni ſámym świętym nigdy nie ofiárowáli: áni im czći Bogu właſney nie wyrządzáli WujNT 456.

»obraz pozdrowić« (1): y inne święte reliquije/ náoſtátek y obraz naświętſzey twarzy zbawićielá náſzego/ ktory ś. Lukaſz málował [uczestnicy procesji] pozdrowili ReszList 161.

»obraz ulać« (1): Oná niewiáſtá ktora od cżerwoney niemocy vzdrowioná byłá/ obraz Páná Ghriſtuſow w Ceſáryey mieśćie z miedźi vlać dáłá WujJud 46.

Wyrażenia: »obrazy chrześcijańskie« (3): Ktorzy Obrázy Chrzeſćiáńſkie báłwánámi zową/ odſzcżepieńcy ſą/ przed 800 lat potępieni. WujJud 45 marg, 46, Mm7v.

»obrazy kościelne« (2): Ci ludzie co obrázow kośćielnych y znáku krzyżá ś. nierádzi widzą áni cżćżą [!]: dwie rzecży właſne nieprzyiáćielom duſznym y pogáńſtwu po ſobie pokázuią. SkarŻyw 301, 189.

»obraz Krucyfiksa, Męki Pańskiej; obraz ukrzyżowany« (2:4;2): [o konfessyjonistach] wdźięcżną Bogu poſługę cżynićie/ kiedy obrázy męki Páńſkiey po drogách łupićie/ tłucżećie y rąbaćie WujJud 9v, 9v, 46, L13; iednego cżáſu modlącemu ſię żáłość wielka przypádłá [...] y mowił do Chryſtuſa vkrzyżowánego przed obrázem crucifixá SkarŻyw 372, 393 [2 r.], 414.

»obraz marmurowy« (1): zakonnyk szwyątego [!] francyſka kazał przeczyw pannye pokazanu [!] mſzą wkaplyczy myal gdzye był obraſz panny maryey marmurovy na oltarzu PatKaz I 12v.

»obraz rzezany« (1): w Ruſkim piśmie wylicżáią inne tákie Láćinſkie/ iáko oni mówią/ Ierezie. [...] Iż obrázy rzezáne máią/ ná málowánych nie przeſtáiąc. SkarJedn 232.

»obrazy święte, świętych« [szyk 16:4] (12:8): Poganić y też kaczerze Ganią poſty y paczierze. I yne dobre vczinky Miłoſcziwe lata/ ſkrzynky. Swieczky y ſwietych obrazy RejKup i5v; KromRozm I D3v; KuczbKat 365; WujJud 47, 52v, 157v, L1v, L13v, Mm7v; SkarJedn 214, 348; SkarŻyw 279; Luther/ proſi y vpomina/ áby káznodźieiam/ ktorzy obrazy ś. z kośćiołow wyrzucáią [...] ogniá y wody wſzędźie zápowiedźiáno ReszPrz 62; WujNT 417, 456 [2 r.], 526, 777 marg, Aaaaaa3, Yyyyyv.

»obraz [przez kogo] wymalowany; malowanie obrazu« (1;1): Włodzimierz/ poſły ſwoie rozſyłał po świećie: áby mu tę wiárę obráli/ ktoraby ſię im nalepiey podobáłá. Ktorzy iáko prośći á grubi/ gdy tylo ná ſtroie zwierzchowne y málowánia Kośćiołow y obrázow pátrzáli [...] z Greki przeſtáć woleli. SkarJedn 226; WerGośc 216.

[Zestawienie: »obrazow borzyciel« = człowiek zwalczający kult obrazów religijnych: ktory [cesarz Leo Trzeci] był názwan Ikonomachus/ to ieſt obrázow borzyćiel StryjKron 99.]
Szeregi: »bałwan, obraz« (1): WujNT 417 cſ W przeciwstawie.

»figura i obraz« (1): Prawdáć ieſt/ żeć y przez te rzecży ſtworzone możem poniekąd dobroć y mądrość miłego Bogá obácżyć/ ále nie ták doſtátecżnie iáko przez figury y obrázy WujJud 50. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»obrazy i malowania« (2): Ná on cżás v Rzymian obrázy y málowánia były ſtáre/ y láty zbotfiáłe SkarJedn 227, 227.

»obraz, ołtarz« [szyk 1:1] (2): [Soliman] wſzedł do Budzyniá/ á tám cżynił poſługi Bogu/ ſwoim obycżáiem/ w kośćiele [...] wyrzućiwſzy ſniego ołtarze obrázy y inne rzecży. BielKron 313v, 200v.

»relikwije i obrazy« [szyk 3:1] (4): WujJud 157v; Obrázy y reliquiae. WujNT 39 marg, 365 marg, Yyyyyv. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

α. U polemistów protestanckich pogardliwie i krytycznie o obrazach w kościele chrześcijańskim (dotyczy interpretacji drugiego przykazania Dekalogu) (176): SeklWyzn g3; KromRozm I A3v; Tho ſą ſlowá Boſkie [...] wſzyſcy thákowi wietzną ſromotę otrzymáią/ ktorzy ſię w Obráziech kocháią/ albo klękáią przed nimi. KrowObr 111v; Wſzákemći nie tylko s Stárego Teſtámentu piſmo Swięte vkazał/ ále teſz z Nowego/ iáko ſię Pan Bog brzydzi Obrázy/ kośćioł Boży niema zgody z Obrázy iáko ćiemność s świáthłośćią KrowObr 112; wymyſlenie Obrázow/ ieſt potzątkiem nietzyſtośći/ y wynálezienie ich/ ieſt żywotá ſkáżenie KrowObr 116v, 79v [2 r.], 110, 111, 111v [4 r.], 112 (79); WujJudConf 46, 47v, 49, 51, 208.

W połączeniach szeregowych (15): [Ezechijasz] wymyſlne bałwany/ ſłvpy/ obrazy/ ołtarze/ y kaplicze wyrzucił/ ktorich był Achab/ y inſzy krolewie/ odſwych dvchownych zwiedźieni/ nabvdowali/ dla ich lakomſtwa. SeklWyzn 2v; KromRozm I P; KrowObr 90, 109, 116, 117, 129v (9); Záſię iuż my poſlednieyſzy vnieſlichmy ſie zá obrázy/ zá ſłupy/ zá filary/ zá dymy/ zá zioły ſzukáiąc Páná ſwego po ſwiáthu iákoby gołothy á nie oſiádłego. RejPos A5, 79, 144, 190.

W porównaniach (2): A chceſz wiedzieć/ tzego ćię może obraz náutzyć? [...] Thego ćie tedy náutzy/ ábyś był takieſz iáko gi obraz/ ſuchym y ſprochniáłym drzewem KrowObr 114v, 116v.

W charakterystycznych połączeniach; obraz niepożyteczny (3), (komu) przypodobany, znamionowany, zrąbany; obrazow zakaz(ow)ać (4); obrazow używanie, wymyślenie; uciekać od obrazu (2); uciekać się do obrazu; obraz czarować, deptać, lizać, (wy)miotać (3), wprowadzić do kościołów, wyrzucać (wyrzucić) (3); obrazem brzydzić się, gardzić; kochać się w obraziech; leżeć przy obraziech; o obraziech świadestwo, wiara.

Zwroty: »obraz błogosławić« (1): Pokornie ćie Boże proſimy/ ábyś nas wyſluchał y ten woſk vlepiony/ niewinnego Báránká obras známionowány błogoſláwić/ y przez wzywánie thwego ſwiętego imieniá poświęćić ratzył KrowObr 67.

»obraz chwalić (za kogo), dawać chwałę obrazowi« [szyk zmienny] (6:1): wiele ludzi Obrázy zá Bogi chwalą/ y v ſiebie máią KrowObr 116, 113 [2 r.], 113v, 116, Tt3; komu tę chwałę dawáćći Duch ſwięty roſkázuie Iuż tu nie Rochowi [...] áni obrázowi żadnemu/ ále Bogu żywemu RejAp 121.

»obraz czynić« [szyk zmienny] (10): A chceſz ieſztze dáley ſlyſzec/ iáko Pan Bog wſzelkiego tzłowieká przeklina/ ktory tzyni Obras obrzydzenie Boſkie KrowObr 111, 109v, 110, 110v, 111 marg, 112v [2 r.] (9); Niemieymy tákowego nabożeńſtwá w ſobie/ ábyſmy ludzką robotę chwálić mieli/ ábowiem lepſzy ſą rzemieſlnicy ſámi co tákowe obrázy cżynią/ ktorych ſie nam iednák chwálić niegodźi. WujJudConf 51v.

»klękać (klęcząc) przed obrazy (obrazami)« [szyk zmienny] (11): Ale przed obrazmy klękać,/ ofiarować/ ſwiecżki ſtawiać/ na wſpomożenie ich wzywać/ w nich nadzieie mieć/ albo im pacierze mowić/ to ieſt pogáńſkie/ a panv bogv barzo mierzione bałwochwalſtwo SeklWyzn g2v; KrowObr 61, 111v [2 r.], 112v, 116 [3 r.], 195v, Tt3, Vu2.

»poświącać (a. poświęcać), (po)święcić obraz; obrazow święcenie« [szyk zmienny] (4:3;2): Vkaſz że ty tedy przykazánie/ y ſthárego y nowego Teſtamentu/ iż Bog tzynić/ poſwięcáć/ y ſtáwiáć/ obrázy w kośćielech krześćijáńſkich roſkazał? KrowObr 109v, B3v, 67, 109v [2 r.], 129v, 130, Qq4, Tt.

»obrazy stawiać [= tworzyc]« [szyk zmienny] (8): Także theſz Ireneus/ wylitzáiąc kácerſtwá y błędy/ miedzy inſzymi rzetzámi/ wſpomina teſz ten błąd Obrázy ſtáwiáć/ y kłániáć ſię przed nimi. KrowObr 112v, 109v, 111 marg, 112v [2 r.], 114, 117; Apoſtołowie tákże potomkom ſwoim vcżyć/ nápomináć/ wyſtrzegáć/ y ſtrofowáć kazáli lud poſpolity/ nieſtáwiáli dla tey przycżyny obrázow iákich áni im tego porucżyli. WujJudConf 49v.

»obraz tworzyć« (1): Wſzyſcy ći/ co báłwány/ ábo obrázy tworzą/ nikcżemni ſą/ á báłwáni ich ktore oni miłuią/ ſą im nie pożytecżni CzechRozm 7.

Wyrażenia: »obraz brzydliwy« (1): Wiem że teſz ná niektorych mieyſcach Duch ſwięty ty kloce y deſki zowie obrázem/ ále fáłſzywym y brzydliwym. KrowObr 110.

»obraz Częstochowski« (1): iż obrázy chwalićie [...] Swiáttzy teſz to Obras Cżęſtochowſki/ do ktorego ſie obiecuiećie y ſkielkádzieſiąt mil kożdego roku biegácie KrowObr 113.

»obraz drewniany« (2): w Papieſkim kośćiele wáſzym/ obrázy ſrebrne złote/ y drewniáne martwe y ſprochniáłe/ ſą okráſą y ochędoſtwem. KrowObr 115v, 115v.

»obraz fałszywy« (2): cozá pożytek tzyni [...] Obras fáłſzywy KrowObr 111, 110.

»głuchy obraz« (1): wſzyſcy ſię ku martwym/ niemym/ głuchym/ y ſlepym Obrazom nákłonili/ ktorych rzemieſlnicy nadziáłáli KrowObr 117.

»kadzenie obrazow« (1): Powiedz mi ſkąd ten Lew Papieſz to kádzenie obrázow y Ołtarzow wymiſlił? KrowObr 91.

»kamienny obraz« (1): Biſkup Rzymſkiego dworu [...] poſwiąca kośćioły martwe drewniane kámienne obrázy y [z]wony KrowObr B3v.

»obrazy krześćijańskie« (1): wſzyſtki tákowe Boſkie Obrázy y podobieńſtwá názywamy kłamſtwem y báłwány nietylko Pogáńſkie bożki/ ále y Krześćijáńſkie obrázy w iedney licżbie zámykáiąc. WujJudConf 44v.

»obraz malowany« (1): Vyrzyſz teſz Obrázy rzezáne/ málowáne/ y wyſzyte/ Látá miłośćiwe/ Bálſámy/ y krzyzmá wáſze KrowObr 241.

»obrazy martwe« [szyk 3:2] (5): KrowObr 115v [2 r.]; żadnego ſpołku rzecży żywiące z martwewi [!] obrázy mieć niemogą. WujJudConf 48, 49, 50.

»obraz niemy« [szyk 1:1] (2): A tzemu nie powieſz/ w ktorey to Ewánieliey nápiſano [...] ábyſmy mieli/ álbo pánu Bogu ſámemu w kośćiele krześćijáńſkim ſwiećić/ álbo ludziom vmárłym/ álbo kijom/ ſtoiákom/ y obrázom niemym? KrowObr 90, 117.

»obrazy nikczemne« (1):zewſząd pełno żywych rzecży od Bogá ſtworzonych przed ocży náſze przypada/ ktore nas prawdźiwie o Bogu/[...] vpomináć mogą/ z więtſzym pożytkiem/ á niżli wſzyſtki obrázy y ſłupy ludźiom przypodobáne/ nikcżemne y martwe. WujJudConf 50.

»ryty, rzezany obraz« [szyk 2:2] (3:1): wſzyſtki Obrazy ryte niechay będą zrąbáne/ álbo potłutzone y wſzyſtki zapłáty ich/ niechay będą popalone ná ogniu KrowObr 111; I cozá pożytek tzyni ryty Obras/ ktory wyrył Sznycár/ y vlał rzemieſlnik KrowObr 111, 110v, 241.

»obraz srebrny« (2): ktory [papież rzymski] tey obłudy y zdrády ſwoiey/ niemogł inſzą okráſą y ochędoſtwem przykryć/ iedno obrázy drewniánymi/ złotymi/ ſrebmymi KrowObr 115v, 115v.

»ślepy obraz« (2): ſą vtzynki Dijabelſkie od Antykryſta ſlugi iego zmyſlone [...] w kośćielech połáćinie wrzeſztzeć/ świećić we dnie ſlepym obrázom/ bes żony mieſſkáć KrowObr 61v, 117.

»obraz ukrzyżowany, obraz Krucyſiksa« (2:1): w Syryey w niektorym mieśćie imieniem Báruth byli żydowie/ ktorzy nijaki obras vkrzyżowány nogámi deptáli KrowObr 102, 108, 113v.

»woskowy obraz« (1): Marćin Papieſz woſkowe Obrázy do kośćiołá ſtáwiáć roſkazał. KrowObr 117v.

»obraz wyszyty« (1): KrowObr 241 cf »obraz malowany«.

»obraz złoty« (2): KrowObr 115v [2 r.] cf »obraz drewniany«, »obraz srebrny«.

Szeregi: »bałwany albo (i) obrazy« [szyk 8:4] (12): Nie potrzebá żadnego wątpienia mieć iż thám niemáſz żadney wiary/ gdziekolwiek Báłwan álbo Obras ieſt. KrowObr 112v [idem WujJudConf, CzechEp ]; co zá wymowkę dniá oſtátetznego będzieſz miał/ kiedy ćie Pan będzie pytał/ kto tobie obrázy álbo báłwány do kośćiołá ſtháwiáć/ y przed nimi klękáć roſkazał? KrowObr 118, 111 marg, 111v [2 r.], 117v [2 r.], 118, Qq4; WujJudConf 50v; CzechRozm 7; CzechEp 85. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»drzewo albo obraz krucyſiksa« (1): powiádaſz/ że obrázow nie dla tego do kośćiołow álbo po drogách ſtáwiaſz/ áby ono drzewo/ álbo on obras Krucyfixá iáko go ty zowieſz/ kto miał chwálić zá Páná Kryſtuſá KrowObr 113v.

»krucyfiks i (albo) obraz« (5): Krucyfix y inne obrázy iáko tzáruią. KrowObr Ssy, 108 [2 r.], 110, Tt.

»obraz i ołtarz« (2): Przeſto Lew Papieſz [...] Thurybularze álbo kádzidlnice [...] y dym miáſto ſłowá Bożego [...] do kośćioła wprowádził/ áby ludzie s ſiebie grzechy wyparſkáli/ á z Obrazow y Ołtárzow muchy/ nietoperze y páiąki/ odpłoſzyli y wygániali. KrowObr 91, 91. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»obraz i podobieństwo« (1): wedle piſmá ś. wſzyſtki tákowe Boſkie obrázy y podobieńſtwá názywamy kłamſtwem y báłwány WujJudConf 44v.

»obraz i słup« [szyk 1:1] (2): [o kościele rzymskim] [Nierządnica Babilon] pánowánie ſwoie vmocniłá [...] fáłſzywymi cudámi przes Dyabłá vtzynionymi/ v ſlupow/ y obrázow KrowObr 242; WujJudConf 50. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»obraz albo umęczenie drewniane« (1): nápiſzęć thu niekthore ſlowá/ s Pontyfikału twoiego/ gdzie naprzod poſwiącáiąc Obras álbo vmętzenie drewniáne/ ták do niego mowiſz. KrowObr 109v.

b. Wizerunek pogańskiego boga; bałwan, bożek, bóstwo; idolum PolAnt, Mącz, Calep; sculptile PolAnt, Vulg; figura, imago, simulacrum, statua Vulg (100): BielŻyw 113; KrowObr 111v marg, 113, 113v [3 r.], Tt3v; Leop Cv marg; Teráfim były obrázy ktorych ſie pogáni rádźili. BibRadz I 456 marg, Is 30/22; Neury/ theż w Tátárſkich kráinach ludzye/ co ſie ná cżás w wilki przemieniáią/ zá Bogá Márſá chwalą/ á ſzáble y namioty zá obrázy poſwiącaią/ á ludzi ofiáruią. BielKron 8, 8 [4 r.], 9 [2 r.], 24v, 25 [2 r.], 259 (13); Idolum – Szpałek, obraz. Calep 500b; WujNT Act 7/43.

obraz czego (2): Sykkuth y Kijun były obrázy niektorych gwiazd. BudBib I 452v marg. Cf »obrazy modłow«.

obraz czyj [w tym: G sb (11), pron poss (10), ai poss (3)] (24): Y zaſz nie vcżynię ták miáſtu Ieruſálem y obrázom iego/ iákom vcżynił Sámáryiey y báłwánom iej? Leop Is 10/11, Is 10/10, Dan 11/8, Act 17/23; RejZwierz 35v; BibRadz Ex 23/24, Lev 26/30, Iudic 18/31; BielKron 24v [2 r.], 25, 60v; Anubis, Bóg Egypsky/ którego obras pśi łep miał/ álbo Był málowan ze pśim łbem. Mącz 11d; GórnDworz Y6v; WujJud 46v; BudBib Am 5/26. Cf »obrazy bogow«, »obrazy pogańskie«.

W połączeniach szeregowych (9): KrowObr 242; A nawięcey ie [Greki] tym cżárći zwiedli/ iż im cudá álbo znáki cżynili/ przez ſny/ przez obrázy nawięcey/ przez ſłupy/ ptaki/ źwierzętá/ wiátry/ y ine. BielKron 25; A gdy wnidzyecie do zyemie obiecáney/ przewracaycie wſzytki mieyſcá ná ktorych Pogáni chwalili báłwány ſwoie/ połaḿcie/ roſproſzcie/ y w niwecż obroćcie wſzytki ołtarze/ obrázy/ słupy/ láſy poſiekaycie. BielKron 44, 9, 83v, 86v; Idolum, Obras/ Bałwan/ Słup wycioſány álbo wyrzezány Bożek/ też wyobráżenie á xtałt nieyákiey rzeczy. Mącz 164c; BudBib Ex 34/13; SkarKaz 487a.

W charakterystycznych połączeniach: obraz postawion, (komu) przypodobany (2); obrazow zasłona; biegać do obrazow; obrazow chronić się, nastawiać; obraz chować, wniwecz obrocić (2), podruzgotać, pokazić, pokruszyć (2), połamać, popalić, potłuc (2), sprzewracać, wyrzucić; z obrazy cudzołożyć.

Zwroty: »obraz czynić; czynienie obrazow« [szyk zmienny] (2;1): W Egipćie [...] Wſzytki náuki y roboty wſzelákie/ takież rodzay bogów/ cżynienie obrázow/ y innych báłwochwálſtw ſłupy/ napierwey tám wymyſlono. BielKron 270; Pierwſze Przykazanie [...] iáko zákazáło cudzych Bogow chwálić/ ták też zákázuie ich obrázy cżynić WujJud 46v, 54.

»czynić, dać modłę obrazowi« = adorare statuam Vulg [szyk zmienny] (1:1): niech to tobie ſwiádomo będzie/ o Krolu/ iż Bogow twoich nie chwalemy/ á obrázowi złotemu kthoryś poſtáwił modły nie cżyniemy. Leop Dan 3/18, Dan 3/15.

»dać chwałę obrazowi; chwalca obrazu; obrazow chwalenie« [szyk zmienny] (1;1;1): Diar 70; Cći moiey inſſemu niedam/ á chwały moiey rytym obrázom [gloriam meam alteri non dabo et laudem meam sculptilibus]. Leop Is 42/8; ktoryż ieſt cżłowiek coby niewiedźiał/ iż miáſto Efeſkie ieſt chwalcą wielkiey Boginiey Dyany/ y obrázu kthory ſpadł od Iowiſzá? BibRadz Act 19/35.

»dufać w obraziech rytych« (1): niechay będą zhánbieni pohánbieniem/ kthorzy dufáią w obráźiech rytych [confidunt in sculptili] Leop Is 42/17.

»obrazy kadzić« (2): Powiedz mi/ wtzym ieſtheśćie rozni od Pogánow? Oto pogáni obrázy ſtáwiáią/ wy tákieſz ſtáwiaćie/ oto pogáni obrázy kádzą/ wy takieſz kádzićie? KrowObr 113v, 119.

»przed obrazem klęczeć« (1): Kámmá [...] przed obrazem Diany klęcżąc/ ták iełá mowić. GórnDworz Y6v.

»kłaniać się jako Bogu obrazom« (1): wedle ćieleſney nátury ſwoiey bogi widome czynił: chcąc vćieſzyć prágnienie ſwoie. kłániał ſię [człowiek] iáko Bogu ſłupom/ obrázom/ y ſłońcu SkarKaz 487a.

»nastawiać obrazow« (1): wedle mnoſtwá owocow ſwych ná mnożył [Izrael] oltarzow/ wedle dobroći ziemie ſwey (marg) Nádobrzyli/ to ieſt/ dobrze nádziáłáli/ rozumiey/ wiele nácżynili. (–) náſtáwiáli obrázow [benefecerunt statuas]. BudBib Os 10/1.

»ofiarować [kogo] obrazom; obrazowi ofiary czynić« = sacrificare idolis PolAnt [szyk zmienny] (3;1): I roźlali nyewinną kreẃ ſynow y corek ſwych/ Ofyáruiąc ye obrázom w ſtronách Kánáneyſkich LubPs Y3v; Wiele też z Izráelczyków przyſtáli ná iego wiárę/ á ofiárowáli obrázom y pogwałćili świętá. BibRadz 1.Mach 1/45; BielKron 8; BudBib 1.Mach 1/45.

»postawić [komu] obraz« (1): Ten Cekrops napirwey w Greciey bogiem vcżynił Iowiſzá y ołtarz mu poſtáwił/ á Pálladzye obraz. BielKron 27.

»rytym obrazom służyć« (1): zá roſkazániem okrutnikow/ ſtáło ſię iſz rytym obrázom z nabożeńſtwem służyć pocżęto [colebantur sculpta]. BudBib Sap 14/16.

»obrazy święcić« (2): Manásses [...] kłaniał ſie y chwałę cżynił ſłońcu/ gwiázdom/ żywiołom/ y ołtarze im ſtáwiał w domu Bożym/ wierzył we ſny/ s cżárty ſie obierał/ obrázy y ſłupy ſwięćił/ y narod Iudá ktemu przywodził. BielKron 90, 9.

»obrazowi cześć wyrządzać« (1): lud proſty onemu obrázowi wielkie cżći wyrządzał BielKron 8.

»zejmować czapkę przed obrazy« (1): Idololatra, Báłwochwálcá ten zwłaſzczá który ſie kłánia/ zeymuye czapkę przed yákiemi obrázy álbo ye chwali. Mącz 164c.

Wyrażenia: »obrazy bałwana, bałwańskie, bałwochwalne« [szyk 2:1] (1:1:1): Leop 4.Reg 11 arg; BOnifacyus cżwarty był Papieżem dzyewięć lat y ośḿ mieſięcy/ ten w Rzymie s kośćiołá pogáńſkiego ktory zwano Pantheon wyrzućił obrázy báłwáńſkie/ á záłożył kośćioł Marie rotunde. BielKron 164v, 270 marg.

»obraz(y) (cudzych) bogow, boga fałszywego« [szyk 5:1] (5:1): Fercula pulpita in quibus deorum simulachra servabantur, Almáriye/ Spidwáski w których pogáni chowali obrázy ſwoych Bogów/ rownie yáko w náſzich koſcielech Ciboria. Mącz 122a, 122a, 276a; CzechRozm 133; BALVAN ieſt obraz Bogá fałſzywego/ przetoż nic nie ieſt. WujNT Xxxxx2, 526.

»obraz lany« (1): niechay będą zhánbieni pohánbieniem [...] ktorzy mowią obrázowi lanemu [dicunt conflatili]/ Wy ieſteśćie Bogowie náſſy. Leop Is 42/17.

»obrazy modłow« (1): przezwáli ten kray Ságres: tám ći ludźie mieli ryte y rzázáne obrázy modłow ſwoich/ á niżli ktory ſnich iadł álbo pił/ dał pierwey obraſkowi ſwoiemu ieść. BielKron 452v.

»niczemny obraz« (1): niechay ſie iuż do końcá/ w rozumiech ſwych oſzalą/ Ci co w nicżemnych obrázyech/ ták ſie vpornie chwalą. LubPs V6.

»obrazy pogańskie« (3): Mącz 122a; Báłwany y obrázy Pogáńſkie cudzych bogow w piśmie ś. ſą wſzędzie potępione WujNT 526, Aaaaaa2v.

»ryty, rzazany obraz« = sculptile Vulg, PolAnt; imago conflatilis PolAnt [szyk 6:4] (9 :1): Leop Is 42/8, 17, Dan 11/8; Porąbam rythe obrázy twoie á ſłupy thwe wymiecę z pośrod ćiebie/ iuż ſię więcey kłániáć nie będźieſz roboćie rąk twoich. BibRadz Mich 5/13[12], Num 33/52, Iudic 18/30, 31; BielKron 452v [2 r.]; BudBib Sap 14/16.

»szkarady obraz« (1): AZá [...] Ten oycowſkie báłwochwálſtwo wykorzenił s pokolenia Iudá/ y mátce ſwey Mááthán w tym nie przepuśćił/ popalił iey ołtarze/ modły/ y ſzkáráde obrázy/ pryápy/ iáſkinie cżártowſkie BielKron 83v.

»obraz złoty« = statua aurea Vulg (2): A ták teraz ieſliśćie to vċżynić gotowi/ ktorey kolwiek godziny vſlyſſyćie dzwięk trąby [...] pádniećie ná źiemię/ á dayćie modłę obrázowi złotemu ktorym ſpráwił? Leop Dan 3/15, Dan 3/18.

Szeregi: »bałwan, (i, albo) obraz« = sculptile, idolum PolAnt [szyk 9:2] (11): KrowObr 119; Tedy wſzytki tám mieſzkáiące w oney źiemi precz wypądźćie/ á poborzćie wſzytki ich báłwany/ y obrázy ryte [perdite omnes titulos eorum: et omnes imagines conflatilium eorum perdetis] BibRadz Num 33/52, Ez 30/13; Delubrum, Báłwan/ obras/ też kościoł Báłwochwálſki Mącz 81b, 24a [2 r.], 276a; WujJud 44, B4v; BudBib Ier 50/2; WujNT 526. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»obrazy i bogi« = dei et sculptilia Vulg [szyk 1:1] (2): chzeſzli [!] przedemną pokoy mieć, nieucżiniſzli tego, przyſięgam przez boga moiego wſzitki obrazi y bogi twe potłukę ą ziemięć ſpuſtoſzę BielŻyw 158; Leop Dan 11/8.

»ołtarze i obrazy« = aras et imagines Vulg [szyk 2:1] (3): Leop 4.Reg 11/18; BielKron 27; O co wſzyſcy Prorocy obćiążliwie ná on lud Zydowſki wołáli/ iż przy Bogu iednym záwſze mieli ſwe obrázy/ y ołtarze inſze ku pomnożeniu chwały Boſkiey WujJudConf 54. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»słupy, (i, albo) obrazy« = sculptile et statua PolAnt [szyk 3:3] (6): Diar 70; BibRadz Mich 5/13[12]; A ták Luter przyſzedſzy karał Károloſtádyuſzá [...] mowiąc/ iż by pierwey ludzyem ná kazániu ty obrázy/ albo ſłupy z ſercá á zmyſli/ przez Piſmo Swięte wygnáć BielKron 198, 90; RejPos 327; SkarKaz 487a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»świątości i obrazy« (1): Thensa Známienicie pięknemi oponkámi nákrita y obwieſzona kolebká álbo pokłat ná których álbo pod któremi pogáni ſwe ſwiątośći y obrázy w proceſią wynośili Mącz 454c.

c. Alegoryczny wizerunek bestii z Apokalipsy św. Jana oraz Antychrysta z komentarzy do Biblii; imago PolAnt, Vulg [w tym: czyj (59): G sb (29), pron poss (28), ai poss (2)] (65): RejAp 112, 112v, 114v [6 r.], Ee3, Ff2v; Cięſzkię [!] to y názbyt ćięſzkie rzecży/ y tákowe ktore temu służą/ ktory ná ſię obraz bierze Antychryſtá. SkarŻyw 394; NiemObr 158 [2 r.], 159, 160; Przez tę záś drugą beſtyą [...] dobrze rozumieią przednieyſzego fałſzywego proroka ábo kaznodzieię Antychriſtuſowego: ktory vczyni ze ogień sſtąpi z niebá/ y obraz będzie mowił. WujNT 869, Apoc 13/15, s. 869 [3 r.], Xxxxxv.

W połączeniach szeregowych (4): Y vyrzałem iákoby morze ſkláne zmieſzáne z ogniem/ y ony ktorzy odnieſli zwycięſtwo z beſtiey y z obrázu iey/ y s piątná iey/ y z licżby imieniá iey RejAp 127v, 122v, 129; BudNT Apoc 15/2.

Zwroty: »chwalić obraz« [szyk zmienny] (12): á sftał ſie ieſt wrzod zły á ſzkodliwy ná ludzi ktorzy nośili piątno beſtiey/ y ná ty ktorzy chwalili obraz iey. RejAp 130v, 112, 121v [2 r.J, 122, 129, 131v (11); WujNT 867.

»(u)czynić obraz; czynienie obrazu« (3;1): Leop Apoc 13/14; RejAp 112; Y zwodźi [druga bestyja] mieſzkáiące ná źiemi/ dla znákow ktore iey dano czynić przed beſtyą: mowiąc obywátelom źiemie/ áby czynili obraz beſtyey [ut faciant imaginem bestiae] WujNT Apoc 13/14, 869.

»kłaniać się obrazowi« = adorare imaginem Vulg [szyk zmienny] (9): NiemObr 161; Antychriſt kiedy przyidzie/ każe ſię kłániáć nie tylko ſobie iáko Bogu/ ále y obrázowi ſwemu/ przez ktory też fałſzywe cudá czynić będzie. WujNT 869, Apoc 13/15, s. 869, Apoc 14/9, 11, 16/2, 19/20, 20/4.

»obraz ożywiać (obżywiający); obraz (jest) obżywion; da(wa)ć ducha obrazowi« = imagini spiritum dare Vulg [szyk zmienny] (4;1;2): Apoſtoł powieda/ iż kazał ten dwurogacż mieſzkáiącym ná ziemi/ áby ſobie ożywili obraz oney pirwſzey beſtiey ktora była iuż iákoby vmárła. RejAp 113, 112, 113 [3 r.]; CzechEp 374; WujNT Apoc 13/15.

Wyrażenie: »czczenie obrazu« (1): czynienie y czczenie obrázu Antychriſtowego/ nie było przećiwko czći y chwale Antychriſtowey/ ále owſzem zá nią WujNT 869.
Szeregi: »(ani)bestyja, (i, ani, albo) obraz (jej)« = bestia et imago eius Vulg (13): ſtoycie mocno w wyerze á w ſtáłośći ſwoiey przy onym nieomylnym á nie docżeſnym Pánu ſwoim/ nic wam pewnie áni ty beſtie/ áni ty obrázi ich záſzkodzić nie będą mogły/ gdyż Pan wáſz ták możny ieſt RejAp 115, 115, 121v [2 r.], 122, 167, 167v [2 r.]; WujNT Apoc 14/9, 11, 15/2, 20/4, s. 873. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»obraz a figura« (1): przed oną pirwſzą beſtią drżał wſzyſtek ſwiát/ á tá iuż nowo ożywiona beſtia byłá tylko iuż iákoby obraz á figurá oney pirwſzey RejAp 113.

»obraz a podobieństwo« (1): Y nie powieda tu Apoſtoł áby ſámá tá beſtia tę drugą beſtią ożywiłá/ iedno obraz á podobieńſtwo oney pirwſzey beſtiey. RejAp 113.

2. W relacjach między dwoma obiektami, z których jeden stanowi wzór, przykład a drugi (tj. „obraz”) jest jego odwzorowaniem, upodobnieniem i odpowiednikiem; imago Modrz, PolAnt, Vulg, character PolAnt; figura Vulg (124): Apoſtoł [...] obrázem go [Jezusa Chrystusa] dla tego zowie/ iż ſie w nim Bog/ z miłośći ſwey wielkiey światu oznaymił CzechRozm 37v; Ty záśię Ewnomianie/ coż mowiſz/ iż ſyn oycu nie ieſt podobny? Bo ieſlić obrázem ieſt/ tedyć pewnie nie ieſt niepodobny CzechEp 180, 256 [2 r.]; SkarKaz 349a.

obraz czego (18): BiałKat 278v; WujJud 52; zakon miał ćień dobr przyſzłych/ á nie ſam obraz rzecży [Vulg Hebr 10/1]. CzechEp 367, 48; WujNT Hebr 10/1; SkarKaz 278a [2 r.]. Cſ Zwroty.

obraz czyj [w tvm] ai pass (43), pron poss (33), G sb (18)] (94): RejPos 48, 164v, 287; WujJud 52; on ſam będąc wtorym cżłowiekiem/ ſam cále obraz Boży w ſobie záchował: á nie ták iáko on pierwſzy cżłowiek Adam. CzechRozm 60v, 54, 89; pátrząc ná święte/ iáko náślicżny obraz Boży/ zámiłowánie Boſkie wſobie wzniećiż SkarŻyw A3; A iáko Bog wolna rzecż ieſt/ nic z muſu nie cżyni: ták tę wolność z przyrodzenia/ iáko obraz ſwoy/ dał cżłeku SkarŻyw 259, A3; Bog oćiec wiecżny/ ſobie ſię przypátruiąc/ rodźi myśl śiebie ſámego/ ktora ieſt obrazem iego nie znikáiącym/ ále będącym/ ábo ſtoiącym CzechEp 256; ci Polaci ktorzi go [Zygmunta Wazę] ſwiadomi ze wſzitke Nature obitzaie y poſtepki iego rownaia á zowago obrazem onego ſwietego Krola Sigmunta pierwſzego dziada iego PaprUp Dv; WujNT 304, Rom 1/23; SkarKaz 349a [3 r.], 353a. Cf Zwroty, Wyrażenia, Wyrażenia przyimkowe.

W przeciwstawieniu: »cień ... obraz« (3): CzechEp 48, 367; ABowiem zakon máiąc ćień przyſzłych dobr/ nie ſam obraz rzeczy [Umbram enim habens lex futurorum bonorum, non ipsam imaginem rerum]: nigdy nie może tymi ofiárámi ktore ná káżdy rok vſtáwicznie ofiáruią/ doſkonáłymi vczynić tych ktorzy k nim przyſtępuią WujNT Hebr 10/1 [przekład tego samego tekstu CzechEp 367].

Zwroty o znaczeniu ‘być podobnym do kogoś, naśladować kogoś, postępować wedle jakiegoś wzoru’ (50): »być (jako) obraz(em) [w tym: czyj (a. czyim) (21), czego (4)], być jednego obrazu [z kim]« = figura substantiae alicui exire PolAnt; imago (a. figura substantiae) alicui esse Vulg [szyk zmienny] (25:1): BielŻyw 136; KrowObr 110 [2 r.], 113; BibRadz Hebr 1/3; GrzegRóżn I; SarnUzn B6, E8; A poydzyeſzli żywotem cnotliwym/ Będzyeſz Páńſkim obrázem prawdziwym. RejPos Bv, 211, 287; RejZwierc 8v; Także ono práwo przyrodzone/ ktore w nim [w Adamie] było iáko ieden obraz Boży/ wnet w nim zwątláło CzechRozm 89, 19v, 54 [3 r.]; SkarŻyw 68, [236], 256; WujNT 2.Cor 4/4, Col 1/15, Hebr 1/3, Xxxxx4; Tą ſpráwiedliwośćią duſze ſą obrázem Chryſtuſowym/ iáko mowi Apoſtoł: ktore przeyrzał áby były iednegoż obrázu z Synem Bożym. SkarKaz 349a.

»brać, wziąć na się obraz [czyj]« (1:1): Dzierz ſie rádzęć pilnie Páná ſwego [...] Nie bierz ná ſie obrázu Diabelſkiego/ á wiáruy ſie gdzye możeſz ſpraw iego. RejPos Bv; SkarŻyw 237.

»być, stać się podobnym obrazowi [czyjemu]« (3:1): KrowObr 238v; Bo potrzebá ábyſmy podobni byli obrázowi Kryſtuſowemu we wſzytkirn/ y áby oſtátki grzechu były zepſowáne GrzegŚm 43, 53; A wiemy że tym ktorzy miłuią Bogá/ wſzytko dopomaga ku dobremu [...] Abowiem ktore on przeyźrzał/ te też przenáznáczył/ áby byli podobni obrázowi Syná iego [conformes fieri imaginis Filii sui] WujNT Rom 7/29.

»mieć (włożony) na sobie obraz [w tym: czyj (1), czego (1)]« [szyk zmienny] (2): wtym cżłek/ Boży obraz ná ſobie z przyrodzenia włożony ma/ iſz nigdy vmrzeć nie może/ á zna złe y dobre z nátury/ wiedząc co przyſtoi á co nie przyſtoi. SkarŻyw 259; SkarKaz 278a.

»mieć w sobie obraz [czego]« (2): ták śię mamy ſpráwowáć/ że choćiaby ná mocy ſtárániu náſzemu zeſzło/ przedſię byſmy o to ſtali/ ábyſmy wżdy obraz ábo podobieńſtwo iákie cnoty w ſobie mieli [simulachra tamen virtutis habere satagamus] ModrzBaz 9v; ArtKanc I11.

»obraz [czego] na sobie nosić« [szyk zmienny] (6): dar Boży ieſt wielki niewinnie co ćierpieć/ á obraz Chryſtuſowey ćierpliwośći ná ſobie nośić. SkarŻyw 372; Niech nośim na ſobie obraz dobroći y miłośierdźia twego/ ábyſmy tobie podobni byli/ dobrze czyniąc wſzytkim ktorym możem. SkarKaz 280b, 274b, 277b, 349a; SkarKazSej 665a.

bibl. »obraz [czyj] (na sobie) nośić (a. ponieść)« [szyk zmienny] (9): RejPos 252v; A iáko nośiliſmy obraz ziemſkiego [człowieka]/ ponieśiem obráz y niebieſkiego [Et sicut portavimus imaginem terreni, portemus et imaginem caelestis.]. BudNT 1.Cor 15/49 [przekład tego samego tekstu SkarKaz 349a]; SkarŻyw 185; CHcemy vczćić y wyznáć Troycę ś. Bogá náſzego: nośmyż obraz iego ná ſobie. SkarKaz 278a, 349a [3 r.]; SkarKazSej 665a.

Wyrażenia: »obraz boży, boski, pański, Boga« [szyk 14:6] (15:3:1:1): O gdzieżes iuż o duſſo rozumná bożym obrazem okráſſoná/ ij tzo to ſlyſſyſs o twym panie OpecŻyw 134v; Duſza ieſt obraz Boży. BielŻyw 136; SeklKat O4v; KrowObr 110 [2 r.], 113; SarnUzn B6; RejPos Bv; RejPosWiecz2 93; wſzytek cżłowiek ſkáżony ſtráćił obras Boży/ á wſzytek potrzebuie napráwy. GrzegŚm [A3v]; CzechRozm 54, 88v, 89; [Królewską władzę] práwie zá Boſką pocżytáć mamy. Ponieważ ſámego Bogá/ ktory wſzego świátá ieſt Krolem obraz ná źiemi wyraża [Dei (...) imaginem in terra exprimit]. ModrzBaz 15v; SkarŻyw A3, 68, 259 [2 r.]; LatHar 278; SkarKazSej 665a.

»obraz boży, pański« = człowiek [szyk 3:3] (4:2): Niedbaią wiecz nić bogacze Kiedy panſky obraz placze. Na drewnie zloto wieſſaią A z zywego odzierayą. RejKup k2v; RejWiz 189v; RejPos 107v; KuczbKat 315; A tym cżáſem Dyabeł triumphuie: ktory doſtawſzy ſobie godnego nacżynia/ pobudza ie do zábijánia/ y do wſzelákich złośći/ áby obraz Boży oſzepećił [ut imaginem Dei deformet]/ wſzelákiemi nędzámi záwálił/ á zá ſobą ná wiecżne męki poćiągnął. ModrzBaz 64; SkarŻyw 189.

bibl. »obraz Boga, boży, Ojcow« = o Chrystusie [w tłum. bibl. Col 1/15, 2.Cor 4/4]; imago Dei Vulg (7:4:1): KrowObr 43v, 110 [2 r.]; GrzegRóżn I; SarnUzn E8; Apoſtoł [...] Iezuſá Chriſtuſá obrázem Bogá niewidziánego názywa/ á nie zowie go Bogiem ábo z iſtnośći vrodzonym ſynem. CzechRozm 37v, 37; CzechEp 315; Bog świátá tego oślepił ſmyſły niewiernych/ áby im nie świećiła świátłość Ewángeliey chwały Chriſtuſowey/ ktory ieſt obrázem Bogá WujNT 2.Cor 4/4, Col 1 arg, 15, Xxxxx4.

bibl. »obraz istności, podstaci [kogo] [o Chrystusie]« character substantiae PolAnt; figura substantiae Vulg (2:2): BibRadz Hebr 1/3; CzechRozm 19v, 54; Ktory będąc iáſnośćią chwały/ y wyráżonym obrázem iſtnośći iego [...] śiedźi ná práwicy máieſtatu ná wyſokośćiách WujNT Hebr 1/3.

»podobieństwo obrazu« (2): Y odmienili chwałę nieśmiertelnego Bogá/ w podobieńſtwo obrázu [in similitudinem imaginis] człowieká śmiertelnego/ y ptakow/ y czworonogich zwierząt/ y gádzin. WujNT Rom 1/23, s. 526.

»[czyj] własny obraz« = ktoś bardzo podobny (1): Iákoż zacny Káſztellan/ Rogoźińſki teraz/ Może mu rzec iż ná wſzem/ iego właſny [infułata Tomickiego] obraz. RejZwierz 55v.

bibl. »wyrażony obraz [o Chrystusie]« = character PolAnt, figura Vulg [szyk 4:2] (6): Bog żiwy nieſkonċony Obraz z Oicza wyraſzony A jeden na wyſokoſczy Czo płaczy dobroczy y złoſczy RejKup o6v; BibRadz Hebr 1/3; iedyną ſámą iſtnośćią ieſt Oćiec/ Bog on Izráelſki [...] ktorego ſłowo/ ieſt ſynem iego/ y wyráżonym obrázem iſtnośći iego CzechRozm 19v; Syn Boży ieſt názwány obrázem/ pieczęcią Oycowſką wyrażonym: iż od Oycá wziął wſzytkę iſtność iego. WujNT 329, Hebr 1/3, s. 753.

Szeregi: »obraz i figura« (1): tho co zakón miał [...] nic inſzégo nie miał: iedno przyſzłéy prawdy właſny obraz/ y właſną figurę. BiałKat 278v.

»obraz a istność« (1): Pan powiedáć racży/ iż żaden nie pozna oycá aż komu go ten ſwięty ſyn iego/ ktory ieſt obraz á iſtność iego/ obiáwić á obiáśnić będzye racżył. RejPos 287.

»naśladowanie i obraz« (1): Bo nic ták właſnego P. Bogu nie ieſt/ iáko ludźiom wſzytkim dobrze czynić. y kto táki ieſt/ bozkie náśládowánie y obraz ná ſobie nośi. SkarKazSej 665a.

»obraz i (abo) podobieńſtwo« = imago et similitudo Vulg [szyk 14:1] (15): RejPos 164v; Máią [...] Chrześćiánie onego Krzyżá Pańſkiego chwálebną pámiątkę/ ktore dla obrázu y podobienſtwá Krzyżá Páńſkiego/ Krzyżem zową WujJud 52; ModrzBaz 9v; Ná inem ſtworzeniu nieruchomem y niemem/ ieſt ślad y prześćie po ktorem ćiemniey znáć tego co przyſzedł: ále ná rozumnem cżłowieku/ ieſt obraz y podobieńſtwo Boſkie SkarŻyw A3; SkarKaz 278a. Cſ »na obraz i na podobieństwo«.

»twarz i obraz« (1): on ánioł/ ktorego Moyżeſz y Ezáiaſz wſpomina/ miał być ſynem Bożym/ Bogiem ſłowem/ twarzą y obrázem Bożym CzechRozm 54.

»obraz a wyobrażenie« (1): [Bóg Ojciec] przez onego iedynego ſyná ſwego [...] tu ſie ná ſwiát w cżłowiecżeńſthwie ſwym okazáć racżył/ ktorj był práwy obraz á wyobrażenie iego RejZwierc 8v.

Wyrażenia przyimkowe [w tłumaczeniach bibl Gen 1/26, 27 oraz aluzjach do tego tekstu: O podobieństwie człowieka do Boga]: »podług obrazu, wedle obrazu [czyjego]« (1:1):
~ Zwrot: »stworzyć [kogo] podług (a. wedle) obrazu« (2): Y ſtworzył Bog Cżłowieká wedle obrázu ſwego CzechRozm 106, 106.
Szereg: »podług obrazu i na podobieństwo« (1): Stworzmy cżłowieká podług obrázu náſzego/ y ná podobieńſtwo náſze. CzechRozm 106. ~

»k(u) obrazu« (3):

~ Zwroty: »(być) stworzon k obrazu [czyjemu]« (1): Bo miedzy wſzytkim twym ſtworzeniem/ Sam iedno cżłowiek ieſt naprzednieyſzym: Bo ſtworzon k Obrázu twemu/ k łáſce żywotu wiecżnemu. ArtKanc I11.

»być podobien ku obrazu [czyjemu]« (1): Dzierz ſie rádzęć pilnie Páná ſwego/ Gdyś podobien ku obrázu iego RejPos Bv.

»uczynić [kogo] ku obrazu [czego]« (1): Bog [...] Ma być od nas zawżdy chwalon/ dla dobroćy iego tcćion. Bo vczynył ku podobnośćy/ ku obrázu twey bytnośćy człowieka s ſwey miłośćy. SeklPieś 30v.

Szereg: »ku podobności, ku obrazu« (1): SeklPieś 30v cſ »uczynić [kogo] ku obrazu«. ~

»na obraz« = ad imaginem Vulg [w tym: czyj (16): pron poss (9), ai poss (6), G sb (1)] (17):

~ Zwroty: »być wystawion na obraz« (1): nieochybnie záwżdy być muśi nád káżdym thakim niewiernikiem/ z nieomylnych obietnic Páńſkich/ kthorym thu ieſt wyſtáwion ná kſtałt á ná obraz ten to niewierny á złośćiwy cżłowiek. RejPos 290v.

»stworzyć, uczynić [kogo, co], stworzon(y), uczyniony na [czyj] obraz« = aliquem ad imaginem alicuius creare a. ſacere Vulg [szyk zmienny] (4 :4:7:1): BierRaj 20v; KrowObr 110; Leop Gen 1/26, 27; KuczbKat 1, 315; przyrodzona rzecż ieſt cżłeku ná obraz Boży ſtworzonemu/ cnotę y ſławę miłowáć SkarŻyw A4, 259 [3 r.], 271, 532; CzechEp 180; SkarKaz 278a, 315a, 315b.

Szeregi: »na kstałt a na obraz« (1): RejPos 290v cſ »być wystawion na obraz«.

»na obraz i (na) podobieństwo« (10): SMyluyſyα myli panye nad duſſamy ktore oſobnich vcyebye nyemayᾳ pomocnykow any wmαkach mayᾳ ktorego pocyeſſenya any zadney nadzyeye yedno yz na twoy obraz ij na twe podobyenſtwo ſᾳ ſtworzeni. BierRaj 20v; KrowObr 110; Vczyńmy człowieká na obraz y podobieńſtwo náſze [Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram] Leop Gen 1/26, Gen 1/27; KuczbKat 1, 315; SkarŻyw 259 [3 r.]; CzechEp 180. ~

3. Wyobrażenie, symboliczny wizerunek niematerialnych zjawisk (8): RejPos [108]v marg; Pomni ná śmierć twoię á nie zgrzeſzyſz. Bo kto ná káżdy dźień pomni że ma vmrzeć/ gárdźi rzecżámi ninieyſzymi/ á do przyſzłych ſię kwápi Patrzayże co zá pożytek ieſt ná ten obraz pátrzyć. WysKaz 47.

obraz czego (4): niepochybny obrás wiecznyi śmierci/ zawſze przedemną chodźi/ Bo czuię że śię Bog namię okrutnie gniewá. MurzHist L2v; GórnDworz H5v; záwſze gotowy. Obraz przedemną ſtoi ſnu ſmętnégo/ Który ieſt ſtráchem wielkim ſercá mégo. ZawJeft 7. Cſ »mieć obraz przed oczyma«.

Zwroty: »mieć obraz [w tym: czego (1) przed oczyma (dusze)]« (2): A miey záwżdy then to wdzięcżny obraz męki Páná ſwego przed/ ocżymá duſze ſwoiey: á nie tylko ábyś ſie mu iedno dziwowáć ábo przypátrowáć miał/ ále przeyźrzy ono ſláchetne ſerce iego RejPos 107; A Ták ſtáthecżny á poważny á rozumem ozdobiony cżłowiek miałby záwżdy on Egipſki obraz [Kserksesa płaczącego nad śmiertelnością swoją] w káżdey krotofili ſwey przed ocżymá ſwoiemi ſtáwiáć/ y s tey gory s Xerxeſem vſtáwicżnie odmienność ſwiáthá tego vpátrowáć RejZwierc 170v.

»obraz nośić w sercu« (1): [o ukrzyżowaniu i zmartwychwstaniu] A thy dwie figurze/ á ty dwá obrázy záwżdybyś miał nośić w ſercu ſwoim nędzny cżłowiecże. RejPos 108v.

Szeregi: »figura a obraz« (1): RejPos 108v cf »obraz nosić w sercu«.

»pamięć a jakoby obraz« (1): to co cżłowiek dobrego miał/ ábo widział ná ſwiecie/ wſzytko zginie/ chybá pámięć tylko zoſtánie/ á iákoby obraz onego lubego wieku/ gdy cżłowiek był młody GórnDworz H5v.

4. Kształt, forma, wygląd; schema Calep (4): woſk miękki albo ciaſto richley w ſię wſzelki obraz prziymie cżego kamien nie dopuſci. GlabGad B4; Calep 953a.
Zwrot: »być podobnym obrazowi ciała; podoba obrazu« (1;1): [woda] gdy ſie vſtoi lepiey podobę obrazu każdey rzeci w ſobie wyraża. GlabGad B6; Zbáwićiel [...] wſtał ná wiecżerzy/ y [...] rzekł: To moie ieſt (ćiáło) to á to. Y widziem iſz nierowne ieſt/ áni podobne/ áni obrázowi ćiáłá iego/ áni niewidomemu Boſtwu/ áni cżłonkom. SkarŻyw 456.
5. Opis, przedstawienie [w tym: czego (6), czyj (2)] (8): Czo ieſt ſłowo [...] obraz vcżinkow. BielŻyw 7; [św. Jan mówi, iż Syn] ieſt obrázem Oycowym/ iáko y ſłowo cżłowiecże ieſt obrázem cżłowieká. SarnUzn E8v.

W porównaniu (1): Wielki tedy pożythek cżytánie hiſthoriy przynaſza [...] tym/ ktorzy zwierzchnieyſzy ſą: ábowiem oni będąc vmyſłu wielkiego/ weźrzawſzy ná hiſtorye iáko ná obrázy dzieiow zacnych przodkow ſwoich [...] nie drzewiey oſtydnie álbo ſie vpokoi ná pierſiách/ áż ſnimi porowna w vcżynkách zacnych. BielKron 333v.

Zwroty: »wyrazić obraz; obraz wyrażony« (1;1): Chćiałem wyráźić ſczęśćia odmiennégo Obraz/ w którym był oyćiec z corą ſwoią. ZawJeft 3, 31.

»wystawić (a. postawić), wystawiony obraz« [szyk zmienny] (2:1): iáwnie á nadobnie Prorok ſwięty wymálował á wyſtáwił obraz kośćioła Bożego/ iákiem ſie miał okázáć w oſtárzáłośći ſwoiey LubPs A4v; RejZwierc 205v; Poſtawmy obraz piękny Chryſtuſowego żywotá/ y świętych iego náśládowánia. SkarKaz 457a.

Szereg: »zwierciadła a obrazy« (1): Albo z onego Noego tákże mężá ſwiętego/ y o onym dziwnym pływániu iego/ możeſz odnieść wiele rádośći y nádzieie [...] iedno tylko pilnie rozcżytay nacż á dla cżego nam ſą ty źwierciádłá á obrázy ſwiętych ludzi w piſmie wyſtáwiony. RejZwierc 205v.
6. Odbicie, przykład, potwierdzenie jakiejś cechy wyrażonej przydawką dopełniaczową (głównie o atrybutach boskiej natury) [w tym: czego (6), czyj (1)] (7): [Maryja] yeſt yaſznoſzcz ſzwyatloſzczy vyeczney a obraſz dobroczy yego [Boga] PatKaz III 87v; RejAp 180v.

W połączeniu szeregowym (1): [Bóg] świát ten wſzyćiek/ niebo y ziemię poſtáwił/ iáko tablice y obraz y kśięgi wſzechmocnośći ſwey y málowánie nieiákie á ślad Boſtwá ſwego niewidomego SkarŻyw 301.

W porównaniu (1): SkarŻyw 301 cf W połączeniu szeregowym.

Zwrot: »być obraz« (3): RejZwierc 218; z świętych ktorzy ſą żywy obraz Boſkich cnot/ rychley ſie y właśniey Bogu tworcy twoiemu przypátrzyſz. SkarŻyw A3; Miłośierdźie nie tylo ieſt obraz Troyce ś. ále wypełnienie wſzytkiego zakonu Bożego/ ktory ná miłośći záwiſnął. SkarŻyw 278b.
Wyrażenia: »zźrzetelny obraz« (1): [Cesarze pogańscy] włádáć/ y rządźić chćieli/ niechcąc ſię nikomu z ſwoich ſpraw wylicżáć/ ále wſzythko chćieli po ſwey woley mieć. Izali z źrzetelnego [!] obrázu/ tákiey hárdey/ y nieznośney zwierzchnośći nie widźiemy w Papieżách Rzymſkich NiemObr 159.

»żywy obraz« [szyk 1:1] (2): Pomierny cżłowiek w ſwym ſtanie vććiwym/ Ten ieſt obrázem práwey cnoty żywym. RejZwierc 218; SkarŻyw A3.

7. Odpowiednik, odniesienie [czego] (3): Sen icſth obraz ſmierci, w pracech odpocżynienie, nędznych pożądanie, lekarzow pokuſzenie. BielŻyw 137; Thylko onym ſámym [niegodziwcom] położoná byłá ćięſzka noc/ obraz ćiemnośći [imago tenebrarum] kthory miał ná nie przyść. Leop Sap 17/20; Mieśiąc w w [!] odmienney w iedney twarzy chodźi/ Wdźięczna Iutrzenká y ſłońce przywodźi. Tamten Fortuny/ tá Cnoty obrázem/ Dobrze kto pośiadł tę parę zárázem. SzarzRyt D3v.
8. Odbicie osoby na błyszczącej powierzchni (4): [Numma Pompilius z Sabinów] widał w wodzye pátrząc obrazy cżartowſkie/ gdzye też przydawſzy krwie cżłowiecżey/ vmárłe krześili BielKron 101; Ieſli w moczu niewieśćim/ w śklance ſwoy obraz oglądaſz/ známię ieſt pocżęćia. SienLek 27v; Strzeż mię iáko zrzenicę oká (marg) wł: iáko mężyká corki oká/ Ták Hywreycżycy zrzenicę zową/ mężykiem/ to ieſt máłym mężem/ iż wniey widzieć obraz męża/ ábo mężyká. (–) BudBib 294.
Przen (1): Niech promień biiąc w ſerce/ odnośi od niego Ku tobie iáſny odraz [lege: obraz] chwały y miłośći/ O Pánie/ náſzá chwało/ náſzá ſzczęśliwośći. SzarzRyt B3v.
9. Podobizna czegoś rozumiana jako cień, coś ulotnego; imago Vulg (4): To ieſt/ to teráźnieyſze páńſtwo Rzymſkie/ z Ceſárzá málowánego bo iuż nie ieſt właſnym Ceſárzem iákowi przed Papieżmi Ceſárze bywáli/ lecż tylko iákáś máſzkárá ábo obraz Ceſárzow pierwſzych CzechRozm 169.
Zwroty: »być, zostać jako obraz« (2): ono páńſtwo Rzymſkie ktore było poſiádło wſzythek ſwiát/ iż iuż ná ten cżás vpadáło ná doł że go iuż ledwie iedno iáko cień álbo iáko iáki obraz był zoſtał. RejAp 143v, 115.

»jako obraz przemijać« (1): Przedſie iednák iáko obraz przemija cżłowiek [in imagine pertransit homo]/ ále y dármo ſie fráſuie. Leop Ps 38/7.

Szereg: »cień a (albo) obraz« (2): nie dáycie ſie nic vwodzić áni thym beſtiam ſtráſznym [...] gdyż oni práwie ſą iáko cienie á iáko obrázy przed Máyeſtatem Páńſkim. RejAp 115, 143v.
10. Widok (1): [kot przebrany za kura drażni lwa w klatce] Przeibiezal diſſącz do krati Wdzial na ſie iakies offnati Mnie ſie chczialo wten czas kęſacz A on pocżąl kurem ſtrzęſacz A zas tu lewku ſrom czie teraſz Patrzai na ten zadni obraſz RejRozm 403.
11. Osoba, postać, istota (3): GrzegRóżn H4v; Cheruw ieſt obraz/ ktory ma twarz dziećięcą. BudBib I 411v marg.
Wyrażenie: »Bog pod trojakim obrazem« (1): Ieden Bog obiáwił ſię we trzech. ledná ieſt Iſtność á trzy Perſony. [...] Ieden Bog pod troiákim obrázem. GrzegRóżn H2.
12. Czworokątna płyta marmurowa lub z innego kosztownego kamienia, używana do wykładania ścian (1): Abacus – Stoł kucharſki. Sunt praeterea Abaci, columnarum ornamenta, et tabulae quadratae, quae epistyliis supponuntur. – Viereckechte Tafelen die man zur zierd oben auff die seul legt. Obraz czworograniaſti, iakie W gmachoch ſtawiaia. Calep 2b.
13. Drogi na niebie, po których poruszają się ciała niebieskie; mapa nieba (1): Fasciae orbis, pro iis quas Astrologi zonas vocant, Niebieskie koła álbo obrázy. Mącz 119a.

Synonimy: 1., 3. figura, podobizna, wizerunek; 1.a. zest.: obrazoborca, obrazokaźca; α. idolum; 1.b. bałwan, bożek, szpałek; 2., 3. figura, wyobrażenie; 4. forma, kształt; 11. osoba, persona, postać.

Cf OBRAZOBORCA, OBRAZOBORSKI, OBRAZOBORSTWO, [OBRAZOCHWALCA], [OBRAZOCHWALSTWO], OBRAZOKAŹCA, [OBRAZOKAŹCTWO]

JB