Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OBRZYDŁOŚĆ

Następne hasło: OBRZYDNĄĆ »

OBRZYDŁY (60) part praet act

comp obrzydl(e)jszy (1).

o prawdopodobnie jasne (tak w o-).

Fleksja

sg
m	N	obrzydły	f	N	obrzydłå	n	N	obrzydł(e)
	G	obrzydł(e)go		G	obrzydł(e)		G	obrzydł(e)g
	A	obrzydły		A			A	obrzydł(e)
	I	obrzydłym		I	obrzydłą		I
	L			L			L	obrzydłym

pl
N	m pers	obrzydli
N	subst	obrzydł(e)
G		obrzydłych
A	subst	obrzydł(e)
I	m	obrzydł(e)m, obrzydłymi, obrzydl(e)jszymi
I	f	obrzydł(e)mi

sg m N obrzydły (4). ◊ G obrzydł(e)go (1). ◊ A obrzydły (2). ◊ I obrzydłym (4). ◊ f N obrzydłå (8). ◊ G obrzydł(e)j (5). ◊ I obrzydłą (2). ◊ n N obrzydł(e) (4). ◊ G obrzydł(e)go (2). ◊ A obrzydł(e) (4). ◊ L obrzydłym (1). ◊ pl N m pers obrzydli (1). subst obrzydł(e) (6). ◊ G obrzydłych (3). ◊ A subst obrzydł(e) (6). ◊ I m obrzydł(e)mi (3) RejPos (2), RejZwierc; obrzydłymi, obrzydl(e)jszymi (3) CzechRozm, NiemObr, WujNT. f obrzydł(e)mi (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI i XVIII w.

Znaczenia

Budzący odrazę, niechęć (60)
- a. Odrażający moralnie, wywołujący pogardę, potępienie; występny, niegodziwy (59)
  - α. Nieczysty (o pokarmach zakazanych przez Zakon Mojżeszowy) (3)
- b. Nieprzyjemny, brzydki (1)

Budzący odrazę, niechęć; abominabilis, odibilis PolAnt; abominandus Vulg, Modrz (60):

a. Odrażający moralnie, wywołujący pogardę, potępienie; występny, niegodziwy (59): Służyli ſproſnym báłwánom z drzewá vrzezánym/ Przyſſli w ſrogye á obrzydłe zgorſſenye przed Pánem LubPs Y3v, R3v marg; BibRadz I 108d marg, 2.Mach 4/38; RejAp 102v; iáko ſą niektorzy ták przemierzli [...] á záwdy przycżynę naydą/ o co ſie ſkárzyć ná przyiacielá. Co iáko obrzydła rzecż iest/ káżdy to bacży. GórnDworz M3, Ee, Mm6v; RejPos 79; A wżdybyś dármo nie licżył zegáru/ y zdałćiby ſie dłuſzſzy dzień/ y dłuſzſzy żywot/ niżli w onym obrzydłym prożnowániu twoim. RejZwierc 160v, 96, 173v, 194; Kto ſię báwi słowy mnogimi będzie obrzydłym/ á kto ſobie ſwobodę przywłaſzcża przychodzi w nienawiść. BudBib Eccli 20/8, Iob 15/16; CzechRozm 14v, 157; CzechEp 358; á ſchadzamy ſię/ nie ku zabobonom/ áni ná obrzydłe bałwochwálſtwo/ ále ná prawdźiwą chwałę imienia Páńſkiego NiemObr 23, 163; [o Kreteńczykach] Wyznawáiąć iż Bogá znáią: lecz ſię vczynkámi zápieráią/ będąc obrzydłymi y niepoſłuſznymi/ á do káżdego vczynku dobrego nieſpoſobnemi. WujNT Tit 1/16.

obrzydły u kogo (2): BibRadz Deut 18/12; A na żádny piſmá ſrożey nie wołáią iáko ná ten obrzydły y u Bogá y u ludzi grzech [pychę]. RejZwierc 53v.

obrzydły komu (10): BibRadz Prov 15/8, 9, 20/23; Dziśći pożycży/ á iutro fię będzie vpominał/ á tákowyć ieſt obrzydły y Bogu y ludziam. BudBib Eccli 20/16; ModrzBaz 33; WerGośc 212 [2 r.], 236; Phil Q2; Wſzák mu y ći wielekroć obrzydli bywáią/ Którzy równo boleiąc płákáć pomagáią. GórnTroas 60.

obrzydły przed kim, przed czym (4): LubPs V5 marg; BibRadz I 303d marg; Lud then iż był złego ſumnienia/ á oprocż boiáźni Bożey/ tedy wſzytki iego ofiáry były obrzydłe/ a iáko plugáſthwo ſproſne przed ocżymá iego BibRadz I 381b marg; CzechRozm 163.

W połączeniach szeregowych (2): BibRadz II 141b marg; Abowiem pátrz kto ſie iuż w táki obrzydły/ niewolny/ nieuććiwy/ á zábáwiony żywot wda/ iesliże ſłuſznie dobrze poſtánowionym cżłowiekiem zwáć go może. RejZwierc 105; OrzJan 22.

W przeciwstawieniach: »obrzydły ... poczciwy, wdzięczny; być obrzydłym ... podobać się« (3): Iáka ieſt obrzydła chwałá báłwánow przed oblicżym Bożym/ á iáko wdzyęcżna ſerdecżna chwałá Pánu Bogu. LubPs V5 marg; Ofiárá niepobożnych ieſt obrzydła Pánu [abominatio Domini]/ á modlitwá ſpráwiedliwych podoba ſie iemu [voluntas eius]. BibRadz Prov 15/8; GórnDworz Mm2v.

W charakterystycznych połączeniach: obrzydłe(-y, -a) bałwochwalstwo, bogi, burzki, chwała, człowiek, duma, gnuśność, grzech (2), kupiectwo, mądrość, mężobojca, mowa, nauka, obyczaj, pijaństwo (2), prawo, prożnowanie, rzecz (2), sława, sprawa, sprośność, wszeteczeństwo, występek, zabobon, zbytek (2), zgorszenie, złość (2), żywot.

Wyrażenia: bibl. »obrzydły ołtarz« = o ołtarzu postawionym bogom pogańskim (1): także y ty Ieruzálem obrzydłycheś ołtarzow náſtawiáło [posuistis aras confusionis] podług liczby vlic twych/ ołtarzow ku kadzeniu Báálowi. BibRadz Ier 11/13.

»obrzydłe spustoszenie« = o ołtarzu Zeusa ustawionym na szczycie świątyni w Jerozolimie (2): A gdy vyrzyćie obrzydłe ſpuſtoſzenie [abominationem desolationis] (marg) ktore ieſt przepowiedziáne od Dánielá Proroká [Dan 9/27] (–) [...] tedy ći ktorzy ſą w Iudſkiey źiemi; niech vćiekáią ná gory WujNT Mar 13/14, s. 174.

Szeregi: »nieczysty i obrzydły« (1): owſzem byſmy ie [małżeństwa świętych patryjarchów] zá niecżyſte pocżytać muſieli/ y zá obrzydłe przed Bogiem. CzechRozm 163.

»plugawy, obrzydły« (1): Abowiem to plugáwe Bogu y ludźiom pocżćiwym obrzydłe pijańſtwo/ nie tylko ſzkodźi duſzy/ ále też ſzkodźi ćiáłu y mieſzkowi. WerGośc 212.

»obrzydły, (a, i) przemierzły (a. obmierzły, a. mierziony)« [szyk 3:2] (5): BibRadz II 138b marg; RejPos 92; RejZwierc 24; Cżárownicy Fáráonowi/ [...] wedle bogá nád inſze ludzie/ zacnieyſzymi nie byli. Owſzem obrzydleyſzymi y więcey przemierzłymi. CzechRozm 104; Y zgániwſzy nikcżemne y ſproſne mowy y diſputácye o Bogu/ [Erazm] gáni też y vkázuie obmierzłe y obrzydłe mowy o Chriſtuśie CzechEp 76.

»([nie]) sprosny a (ani, i) obrzydły« [szyk: 5:1] (6): [mówi Judyt Holofernesie] nie popełnił zemną żadney ſproſney áni obrzydłey złośći [in pollutionem et confusionem]. BibRadz Iudith 13/19[20], I 381b marg; Philozophowie wieku przeſzłego/ [...] zawżdy walcżyli [...] á s ſproſnemi/ á z obrzydłemi wyſtępki ludzkiemi RejZwierc 23v; BudBib Iudith 13/19[20]; NiemObr 159, 165.

»szpetny i obrzydły« (1): A Ták rozważny cżłowiek/ obacżywſzy ty ſzpetne przypadki/ y ty obrzydłe ſzkody s tego ták záfráſowánego vmyſłu ſwego. [...] będzieli chciał ty áffekty á ty ſzpetne przymioty/ [...] záwżdy zwyciężyć RejZwierc 155v.

»obrzydły a śmierdzący« (1): Nie pomárlić też oni wſzetecżnicy/ oni Neronowie/ Sárdánápalowie/ Dioniziuſowie/ [...] ále pátrz iáka ſlawá ich obrzydła á ſmierdząca RejZwierc 136v.

α. Nieczysty (o pokarmach zakazanych przez Zakon Mojżeszowy) (3): ktore [gadziny] ſie włoczą po źiemi/ tych wy ieść nie będźiećie/ bo ſą obrzydłe [non comedetis ea, quia abominatio sunt]. BibRadz Lev 11/42.

obrzydły u kogo (1): Wſzelka gádźiná płáżáiąca ſie po źiemi/ obrzydła [abominatio est] v was będźie/ áni iey ieść będźiećie. BibRadz Lev 11/41.

Szereg: »obrzydły a nieprzyjemny« (1): A ieſliżby to miano ieść trzećiego dniá/ tedy to obrzydłe á nie przyiemne będzie [prophanum erit non placebit]. BibRadz Lev 19/7.

b. Nieprzyjemny, brzydki (1):

Szereg: »obrzydły a kwaśny« (1): gdy ſlońce ku źimie ſie ſkłánia/ á ziemię zdzieráiącz z niey kwiecie/ liſth/ y trawę/ cżyni obrzydłą/ á kwáśną GórnDworz H6.

Synonimy: a. bezecny, grzeszny, mierziony, nieczysty, nikczemny, obmierzły, ohydny, plugawy, sprosny, wszeteczny, występny; b. brzydki, szkaradny, szpetny.

Cf OBRZYDLIWY