Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [ODPOŁOŻNY]

Następne hasło: ODPORA »

ODPOR (190) sb m

Pierwsze o jasne; -or-; -ór (10), -or (1); -ór : -or Mącz (4:1).

Fleksja

	sg	pl
N	odpór
G	odporu	odpor(o)w
D	odporowi, odporu	odpor(o)m
A	odpór	odpory
I		odpory

sg N odpór (13). ◊ G odporu (42). ◊ D odporowi (1) GroicPorz, odporu (1) BierEz. ◊ A odpór (123). ◊ pl G odpor(o)w (3). ◊ D odpor(o)m (1). ◊ A odpory (5). ◊ I odpory (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Obrona, opór zbrojny, odsiecz (77)
- W przen (2)
- Przen (6)
2. Sprzeciw, niezgadzanie się (67)
- Przen (7)
3. Odpowiedź, replika (22)
- a. Odpowiedź przecząca, przeciwstawiająca się (20)
4. praw. Odpowiedź na powództwo (7)
5. praw. Zarzut prawny, sprzeciw, wykazanie uchybień formalnych (10)
6. praw. Pozwany (2)
7. Wyrażenie przyimkowe: »na odpor [czemu]« = wbrew, przeczemu (4)
8. Zestawienie w funkcji n-loc: »Wod Odpor« = tłumaczenie łacińskiego przekładu hebrajskiej nazwy Meribat Qadesz (1)

1. Obrona, opór zbrojny, odsiecz; obex Miech; suppetiae Cn (77): kto chce w pokoiu żyć/ Ma ku odporu gotow być BierEz O3v; Diar 81; UstPraw K3; BielKron 59v; Phil C; SarnStat 117.

odpor komu (33), czemu (5): Michaiło nie máiąc mocy ná odpor Litwie/ drugi raz do Moſkwy ziáchał StryjKron 597; ták rozumieć możeſz o téy [niemieckiej] źiemi/ że ná odpór mocy tureckiéy żadnéy rzeczy mocnieyſzéy y obronnieyſzéy nád nię niemáſz. OrzJan 79. Cf »odpor dać«, »odpor nieprzyjacielowi«.

odpor przeciw komu (2): BielKron 207v; gdy żadnego odporu przećiw ſobie nie miał/ [...] wſzyſtki kráiny Márgrábſtwá Brandenburſkiego zwoiował StryjKron 406.

odpor czyj (1): SkarJedn 173 cf »prędki odpor«.

Zwroty: »odpor da(wa)ć, (u)czynić; odpor dać się może; danie odporu« [w tym: komu (29), czemu (4), czym (6), przez kogo (2)] = pugnare PolAnt; propulsare, repellere Modrz; resistere JanStat; reprimere, repugnare, retundere Cn [szyk zmienny] (30:2,4;1): iż gwałtownemu nieprzyjacielowi podatkową obroną a służbą żołnirską odpor dać by się nie mogł, proszą posłowie, aby JKM wojnę pospolitą uchwalić tu na sejmie i odpowiedzieć raczył Diar 81; UstPraw K3; BibRadz 1.Mach 6/52; MycPrz II Av; PaprPan Bv [2 r.], Cv, F3v, I3v, S (13); Lecż naprzednieyſza ich powinność ieſt [...] nagłemu w tárgnieniu nieprzyiaćielſkiemu odpor dáwáć ModrzBaz 30v, 101v, 103v, 116, 125v, 128; Leo Papieſz widząc iſz pánowie Chrześćiáńſcy odporu ták ćięſzkiemu nieprzyiacielowi dáć niemogli: [...] wielkiey ſię rzeczy wielkim zá owce ſwe ſercem ważył. SkarŻyw 317; Krol Iágieło kiedy miał nieprzyiaćiołom odpor czynić/ tedy weſele małżenſtwá w Sanoku ſpráwował StryjKron 547, 100, 330, 340, 582, 742; GórnRozm M2; Obiecuiemy y obowięzuiemy ſie: iż gdy ná żądánié náſzé ſzláchtá náſzá Koronna zá gránice Króleſtwá dla dánia odporu [ad repellendam JanPrzyw 14] ſrogośći nieprzyiaćielſkiéy poiedźie: tedy im doſyć vczynienie ſłuſzné [...] vczyniémy. SarnStat 891, 117, 298, 851; CzahTr D3, D4v.

~ W charakterystycznych połączeniach: odpor da(wa)ć itp., (u)czynić każdemu (2), możniejszym [niż kto], najazdowi (wtargnieniu) nieprzyjacielskiemu (2), nieprzyjacielowi (10), poganom (3), postronnemu (postronnym panom) (2), srogości nieprzyjacielskiej, tak wielkiemu, wilkom; czyście odpor da(wa)ć, łacniej, mężnie (2), snadniej. ~

»odpor mieć [= napotkać]« (4): Mnieyſzy vph poſlali ku Lęcżycce. [...] kthory żadnego odporu niemaiącz [qui nullo obice apparente], ziemie przerzecżone, miecżem j ogniem ſpuſtoſzył. MiechGlab 7; BielKron 206; StryjKron 406, 447.

Wyrażenia: »odpor mężny« (1): Moſkwá [...] Ná Litwę vderzyli/ lecz Conſtantin ſmiele/ Dał im wnet odpor mężny StryjKron 742.

»odpor nieprzyjacielowi« [szyk 2:1] (3): Ktorzi iezni y pieſzi/ áby [...] ieſliby wielkiego odporu nieprzyiaćielowi trzebá [si ingens hostium impetus esset reprimendus]/ ſzli ku potrzebie ModrzBaz 120; SkarJedn 173; StryjKron 421. Cf też »dać odpor«.

»nierowny odpor« (1): aż wſzyſcy do iednego mężnie ſię z Polaki bijąc/ y nierowny odpor vporną ſmiáłoſcią dawáiąc ná plácu polegli StryjKron 340.

»prędki odpor« (2): PaprPan Bv; ſam [Konstantyn Wielki] ſię do Bizancium [...] dla prętſzego wſchodnich pańſtw nieprzyiaćiołom odporu/ przenośić pocżął. SkarJedn 173.

»wielki, mocny odpor« (2:1): Soliman Ceſarz Turecki mieśiącá Września obległ wiedeń [...]/ ále mocny odpor mieli z Wiedniá BielKron 206; EVripilus on z Argos co z Greki przeſtawał/ Srodze Troiány biyąc wielki odpor dawał. PaprPan Bb2v; ModrzBaz 120.

Szereg: »odpor ani pomoc« (1): ſzeroce powiádał prze ktore potrzeby Siem złożon ieſt ná ten cżás/ yż ieſzcże zadnego odporu áni pomocy dano przećiw Turkom BielKron 207v.

Wyrażenie przyimkowe: »bez (a. przez) (żadnego a. namniejszego) odporu« (18): Aiáx Telámońſki pobrał miáſtá známienite Troiánom [...]/ gdzie wiele ſkárbow y dobytká nábráli/ bez żadnego odporu. BielKron 57v; Pruſacy [...] ſzli bez odporu do Litwy pobieráiąc y woiuiąc ziemię Litewſką. BielKron 378v, 361v, 364, 369, 371; nábrawſzy okwitość rozmáitych łupow/ dobytku y więźniow ſrzodkiem gránic Pruſkich y Mazowieckich przez mil dziewięćdzieſiąt y więcey bez namnieyſzego odporu do Litwy ſię wroćił. StryjKron 406, 235, 335, 350, 370 [2 r.], 406 (12).

W przen (2): Maſz tu śiłá ták możnych iák Turecki Báſzá/ Może mu prętki odpor dáć práwicá wáſzá. PaprPan Bv; ieſliże ono [serce] [...] będźie ſobie bráło ná przykład Hetmány/ ktorzi też w tem bywáli/ bez pochyby więtſzą yſnośćią będźie ſię gárnęło bronić ſwoich á dáwáć odpor nieprzyiaćielowi. ModrzBaz 116.

Przen (6):

Zwroty: »[czemu] na odpor być« = walczyć z czymś (1): kiedyby tylko ſłowem Bożym ná nas walcżył/ łatwieyby nas zwyćiężył/ bo z łáſki Bożey/ miecżowi temu páńſkiemu/ ná odpor być niechcemy. NiemObr 19.

»odpor [komu, czemu] dać, dający« [szyk zmienny] (3:1): Obrońcá wieczny [...] day odpór gwałtowi; Porwi bróń/ y tarcz: pomoż człowiekowi Vćiśnionému. KochPs 48; GrabowSet T4; Pátrz Pánie IEzu z wyſokiego niebá/ ná mnie mizernego cżłowieká z nieprzyiaćioły walcżącego: rátuy/ odpor im dáiącego LatHar 241; WitosłLut A6.

Wyrażenie: »mocny odpor [przeciw komu]« (1): przeciw temu nieprziyacielowy [diabłu] mamy moczny odpor pana chriſtuſſa y ſmierć iego SeklKat Tv.

2. Sprzeciw, niezgadzanie się (67):

Zwrot: »odpor (u)czynić, dawać« [w tym: komu (4)] = resistere Mącz (3:2): Resisti sine internecione posse arbitrantur, Máyą zá to że bez burzenia y wykorzenienia może odpór vczinić. Mącz 243d, 397b [2 r.]; SkarJedn 34; Ktorym [heretykom] iż kroleſtwo żadnego odporu ſobie właſnego/ práwnego y świeckiego nie dáie: zá to karánia bozkiego nie vydźie. SkarKazSej 703a.

Wyrażenia przyimkowe: »bez odporu« = bez sprzeciwu (1): Ták Kálwiniſtowie o Lutheranách piſzą/ ktorym w tey mierze godźi ſię wſzeláką wiárę bez odporu dáwáć. ReszPrz 66.

»na odpor« [w tym: komu (10), czemu (36), w czym (5), przeciw czemu (2)] = na przekór, przeciw, wbrew, przeciwnie (54):

~ Zwroty: »być na odpor« = sprzeciwiać się, zaprzeczać [szyk zmienny] (42): BibRadz *4; było w ten cżás Guaſkow [...] wiele miedzy Kárdynały/ ktorzy chcieli áby z nich ieden był Papieżem/ drudzy temu byli ná odpor BielKron 186; Artykuły dał áby były dzyerżany/ á ktorzy by byli temu ná odpor/ Senátowi máią być obiáwieni BielKron 200, 28, 57v, 141, 175, 221v (22); [Król Ludwig] pokuśił ſie o nie [miasteczko]/ choćia nie rowno/ bo było Turkow około 200. tyſięcy/ ácż byli temu ná odpor drudzy BielSpr 56; Abobym też z nimi pocżął mowić o tym/ mogąli też ludzie błędzić? [...] A ták im to potym byliliby temu na odpor/ pokázáć: że też y ludzie święći á Bogu mili/ w mnogich rzecżach błądzili CzechRozm 69v; muśi to tedy być/ choćby temu niewiem iáko żydowie ná odpor być chćieli/ iż iuż Meſyaſz przyſzedł CzechRozm 165, 171, 204v; iednego z nich/ co wiele piſał nie pokaże/ ktoryby ſobie ſáme^mv w wielu rzecżách ná odpor nie był. CzechEp 35, 93, 132, 173, 186, 191 (13); NiemObr 9.

»być na odpor« = być sprzecznym z czymś (6): CzechRozm 264v, **v; Ono też co wnet przydáie: dopuśććie oboygu rość/ áż do żniwá: Zda ſię być ná odpor onemu roſkazániu: Odeymićie złośniká z pośrzodku śiebie. CzechEp 40, 149, 231, 264.

»na odpor czynić, czyniący« = postępować wbrew komuś lub czemuś (1:1): oni/ iż iáwnie ná odpor Bogu cżynią/ będą ſię muśieli z ſwoim wiecżnym złym tego w dźień oſtátecżny wſtydźić CzechEp 80, 7 marg.

»mieć [kogo, co] na odpor« = ktoś się komuś sprzeciwia, coś jest sprzeczne z czymś [szyk zmienny] (4): Widzę ná oko/ iż to nigdy nie było: áby prawdá oná zbáwienna/ w ſłowie Bożym oznaymiona y zálecona/ nie miáłá mieć ná odpor przećiwnego ſobie fáłſzu/ vſtaw/ y wymyſłow ludzkich. CzechEp *2, 40, 63, 189. ~

Przen (7): Odpor prędki [pokusom]. LatHar 579 marg.

Zwroty: »odpor [czemu] dawać, dający« [szyk zmienny] (3:1): ilekroć odpor im [złym poduszczeniom] dawamy/ dyabłá zwyćiężamy LatHar 251; dáwáć prędki á potężny odpor káżdey myśli/ zakonowi Páńſkiemu y woley Bożey przećiwney. LatHar 579, +10, 33.

»na wszem [komu] odpor dać« = nie ustępować komuś w niczym, nie być gorszym (1): Wierz mi że ći Sárniccy ćwicżenia Polſkiego/ Celuią wiele mądrkow tám z Rzymu wáſzego/ Chociaż tho powiádáią iż tám rozum ſiali/ Aleby ſie powieśći bárzo ſwych wſtydáli/ Bo im ći tho Sárniccy ná wſzem odpor dádzą PaprPan T2v.

»na wszem [od kogo] mieć odpor« = napotkać kogoś nie gorszego od siebie (1): FAbricius on Hetman Lokońſki był buſzny/ Ale ná wſzem od tego miałby odpor ſłuſzny/ Ták y w ſpráwach Ricerſkich iák w inych potocżnych PaprPan R.

3. Odpowiedź, replika; confutatio, refutatio Mącz, Cn; depulsio, dissolutio, infirmatio, redargutio, replicatio, reprehensio Cn (22): sſtałem ſię iáko cżłowiek ktory nie ſłyſzy/ y iáko ten ktory nie ma w vśćiech ſwoich odporu. LatHar 163.

odpor czemu (1): A potym nieweſoł śiedział. Odporu gadkam niewiedział. BierEz D3v.

a. Odpowiedź przecząca, przeciwstawiająca się (20):

[odpor przeciw czemu: (nagł) Przećiw Vrzędowi wywod oſmnaſty. (–) [...] (nagł) Odpor przećiw temu oſmnaſtemu wywodowi. (–) BudUrzęd 56.]

odpor na co (5): SeklKat O4 [3 r.]; W tychże to kſięgách odpor gotowy naydźiećie máło nie ná wſzyſtkie Artykuły Confeſſyey Auſzpurſkiey ReszPrz 69. Cf Zwrot.

odpor czyj (1): S. Piotr widząc ono kłamliwego ięzyká wrzeſzcżenie/ á iſz mieyſcá odporom iego niedáwáli: prośił P. Bogá/ áby ſam rádził/ iákoby iego prawdá y ſłudzy iey poſromoceni nie byli SkarŻyw 372.

Zwrot: »odpor da(wa)ć, (u)czynić; odporu danie, uczynienie« [w tym: komu (5), czemu (1), na co (1), czym (1)] = refutare Mącz, Calag, Cn; confutare Mącz, Calep; refellere Calep [szyk zmienny] (9:4;1:1): Lepiey ieſt milcżeć, niż głupiemu á złemu odpor cżynić. BielŻyw 165; confutatio et refutatio, Zgánienie. Odporu vczinienie. Mącz 141c, 141c [2 r.]; BudNT przedm b2; CzechRozm 198v; Ták rozmáite chłuby miedzy ſobą zwykli cżynić/ ábo z herbów ſtárodawnych/ ábo z iákich inſzych plotek nikcżemnych/ że [...] cżłowiekby to muśiał być od zábaw wolny/ ktoryby to zbiiáć álbo odpor dáwáć [qui confutandis illis ac diluendis] chćiał. ModrzBaz 61; SkarJedn 21, 284; Calag 568b; SkarŻyw 510; Calep 240b, 903a; Nie iżby káżdy Chrześćijánin/ który od haeretykow ábo od Pogánow pozwány ieſt áby dał ſpráwę o wierze ſwey/ miał być nátychmiaſt obdárzon oſobną iákąś y niezwyczáyną náuką ná dyſputowánie/ y dánie odporu przećiwnikom WujNT 248; PowodPr 37.

4. praw. Odpowiedź na powództwo; responsum Modrz; responsio JanStat (7):

odpor na co (1): GroicPorz ſ4v cf »replica to jest odpor«.

Zwrot: »odpor czynić« (1): IMo oſobę ſędźiego muſzą być dwie oſobie v ſądu/ tego kto ſkárży y kto odpor cżyni [personae ... accusatoris et defensoris] ModrzBaz 94.

Szeregi: »replica to jest odpor« (1): A przynależy Excepcya ſtronie pozwáney/ iáko replica to ieſt odpor ná Excepcyą ſtronie powodney. GroicPorz ſ4v.

»żałoba (a. ożałowanie) i (a) odpor« = proposita et responsa Modrzy propositio et responsio JanStat (5): UstPraw C; Wto też trzeba ſtátecżnie weyrzeć/ ieſliże ſię ſędźiemu mimo ożáłowánie y odpory/ godźi zkąd inąd prawdy dochodźić. ModrzBaz 89v; SarnStat 535, 807, 812.

5. praw. Zarzut prawny, sprzeciw, wykazanie uchybień formalnych (10): EXCEPTIO, to ſye Polſkim ięzykiem rozumie/ odpor álbo przyczyná iáka ſłuſzna / prze ktorey zádánie álbo wthoczenie przećiw Perſonie/ może ſye kto wybić od ſpráwy Sądowey. GroicPorz ſ4v; poki ſye kto odpowiedźi zbrania/ przes iáki odpor/ ieſzczeć nie odpowiáda. GroicPorz t3, t2v, v4.

odpor przeciw komu (1): A to w ten czás bywa/ kiedy [pozwany] przećiw powodowi odpor ma/ iż ieſt powołány álbo klęty/ álbo śierotá bes Opiekuná/ álbo iż ná dźień święty od niego ieſt pozwány/ álbo iż oná ſpráwá byłá przed thym v Sądu GroicPorz v4.

W połączeniach szeregowych (2): GroicPorz r4v, ſ4v marg; o ważnpśći zapiſów, że przećiwko nim nie zoſtáie żaden odpór, żadna controwerſia, áni contrádictia, iedno im dosyć czynić wypełnić potrzebá SarnStat 1260.

Zwrot: »odpor czynić« (1): acz kolvie przeth przysiągą appellovala przy skasny panskiey hy oth pory czynyla ktorey then był posthąp: panovie ya yako dziedziczka prava hymyenya phalanth nyeprzyymvyą skasny V.M. hy othſzyvam schia do krolia ZapWar 1528 nr 2457.

Szereg: »wybicie albo odpor« (1): Wybicie s ſtrony Pozwu. [...] Wybićie s ſtrony Swiádkow [...]. Skutek tych wybićia albo odporow. GroicPorz t2v.

6. praw. Pozwany (2): ODporowi wniektorych ſpráwách odwłoki ná rozmyſlenie niebywáią dáne GroicPorz f3v.

Szereg: »tak powod jako i odpor« (1): Przeto [prokuratorzy] ſą vſtáwieni [...]: Aby przez nie thák Powod iáko y odpor/ ſzkod ſwych przeſtrzegáli. GroicPorz e2.

7. Wyrażenie przyimkowe: »na odpor [czemu]« = wbrew, przeczemu (4): Pocżątek ieſt mądrośći/ bać ſie Páná Bogá/ Náuká ſwiętych rzecży/ ieſt rozumu drogá [...]. Ale temu ná odpor/ niewiáſtá ſzalona/ Nie godnego nie máiąc/ zda ſie być vcżona BielKom B6; Otoż tedy X.K. [...] ták ná odpor rzecży ſwoiey pierwſzey/ przećiwną iey ſtánowi CzechEp 210, 95, 327.

8. Zestawienie w funkcji n-loc: »Wod Odpor« = tłumaczenie łacińskiego przekładu hebrajskiej nazwy Meribat Qadesz (1): podle miedze Zábulon/ od ſtrony ze wſchodu ſlońcá/ áż do ſtrony Morzſkiey/ pokolenia Gad (cżęść) iedná. A podle gránice Gad áż ná południe: y będzie koniec od Thámár áż do wod odporu [usque ad aquas contradictionis]/ to ieſt/ Kádes/ dziedzictwo przećiwko Morzu wielkiemu. Leop Ez 48/28.

Synonimy: 2. odmowa; 3., 4. odpowiedź, replika: 5. kontradykcyja, kontrowersyja, obrona, odmowa, przeciwianie, przeciwieństwo, sprzeciwieństwo, wybicie, wyjęcie.

Cf ODEPRZA, ODPORA