Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: (OPIŁOWANY)

Następne hasło: [OPIMAKUS] »

OPIŁY (85) part praet act

opiły (82), opieły (3); opieły Calep (3).

o jasne; opieły z tekstu nie oznaczającego é.

Fleksja

sg
m	N	opiły	f	N		n	N
	G	opiłégo		G			G
	D			D	opiłéj		D
	A	opił(e)go		A			A
	I	opiłym		I			I	opiłym
	L	opiłym		L	opił(e)j		L
	V	opiły		V			V

pl
N	m pers	opili
N	subst	opił(e)
G		opiłych
D		opiłym
A	m pers	opił(e)
I	m	opił(e)mi, opiłymi
L		opiłych

sg m N opiły (36). ◊ G opiłégo (8); -égo (1), -(e)go (7). ◊ A opił(e)go (4). ◊ I opiłym (3). ◊ L opiłym (4). ◊ V opiły (3). ◊ f D opiłéj (1). ◊ L opił(e)j (1). ◊ n I opiłym (1). ◊ pl N m pers opili (3). subst opił(e) (4). ◊ G opiłych (4). ◊ D opiłym (3). ◊ A m pers opił(e) (7). ◊ I m opił(e)mi (1) BielŻyw, opiłymi (1) GroicPorz. ◊ L opiłych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Zamroczony alkoholem; pijany (52)
- a. W funkcji rzeczownika (11)
2. Nadużywający alkoholu; pijak, alkoholik (28)
- a. W funkcji rzeczownika (4)
3. Pijacki, charakterystyczny dla pijaka (3)
4. Który się napił do syta (2)
- a. Nasiąknięty (1)

1. Zamroczony alkoholem; pijany; ebrius Calag, Calep; plenus vini, udus, vino sepultus Mącz; potulentus, temulentus Calep (52): Ite^m Sprawcza mieſki byłliby ktori opiły, aby ſmiercią zginął. BielŻyw 7, 104; Pan ſtráćił od zamku klucze Więc mu leie w gardło ſerop A on zdycha opiły chłop RejRozpr G4v; BielKom G2; Sam przy tym okrutny Káth á ieden álbo dwá opili Ceklárze bywáią GroicPorz hhv, d4v, hhv; RejWiz 31; RejZwierz 125v; Cżłowiek opiły przewrotnym ieſt BibRadz Hab 2/5; BielKron 83v, 113v; Mącz 383d, 476d, 498a; Przyiádą náwiedzáiąc przyiáćiołki miłe/ Vkażą ſwe páraty/ á zwłaſzcżá opiłe. BielSat D2v; RejZwierc 62, 62v, 218, [233]; Strum L4v; Calag 488a; KochFr 42; Kroniká Cżeſka opiſuie wizerunk chłopá opiłego. WerGośc 244 marg; Nie wſpominam/ iż pijáńſtwo káżdego opiłego cżłowieká przywodźi do tego/ áby zátrzymáć w ſobie nie mogł nic táiemnego. WerGośc 260, 244, 245; BielSjem 17 [2 r.], 18v, 27; Potulentus potus, ebrius – Opiełi. Calep 828b, 346b, 1051b; Phil L4.

W połączeniach szeregowych (3): Służká áby też wżdy záwżdy był pocżćiwy/ nie opiłj/ nie wſzetecżny RejZwierc 35v; CzechEp 61; Cierpi Kuny/ [...] Y Pany furyaty/ opiłe tyrány: Pyſzne/ chćiwe/ wſzetecżne: gorſze niż Pogány. KlonWor 77.

W charakterystycznych połączeniach: opiły(-a, -e, -li) błazen, ceklarze (2), chłop (7), człowiek (4), furfanty, krol (2), krześcijanie, łeb, męże (2), przyjaciołki (2), towarzystwo, tyrany, zgraja, żebracy, żuraw.

Szeregi: »leniwy a opiły« (1): ále ſparadą ſtátecżną nie płochą zbroię náſię bierzćie przeſpiecżnie/ przećiw leniwym á opiłym Krześćiánom BielKron 255.

»poczciwy a nie opiły« (1): Theż mu niewádzi cżáſem s pocżćiwym á nie z opiłim towárzyſtwem poſiedzieć/ pomowić/ pożártowáć RejZwierc 15.

»opiły, szalony« (1): Naydźieſz wiele opiłych/ ſzalonych żebrakow KlonWor 50.

a. W funkcji rzeczownika (11): RejWiz 30 marg; potym ieden opiły/ zerwał z orłá koronę złotą BielKron 331; RejZwierc 218, 231; KochFr 30; WerGośc 247.

W połączeniu szeregowym (1): A nim wſzetecżny/ opiły/ á niedbálec ocży ſobie przedrze/ tedy iuż ow [poćciwy] wſzytko nadobnie/ porządnie około ſiebie poſtánowi RejZwierc 144v.

opiły czym (2): Pomſty winem zmieſzánym opiłym. RejAp 122v marg [idem] Ee4.

Szereg: »trzeźwy z opiłym« (2): Trzeźwy z opiłym RejZwierc B3v [idem] [233].

2. Nadużywający alkoholu; pijak, alkoholik; vinolentus Mącz, PolAnt, Vulg; bibax, bibosus Mącz, Cn; ebriosus Mymer¹, Cn; asotis, vinosus potator Mącz; bibulus, doliaris anus, vinosus Cn (28): Mymer¹ 35; Piſáli też drudzy poſtronni hiſthorykowie o nas nie tráfnie/ [...] máiąc nas zá opiłe ludzi BielKron 334, 261; Mącz 17d, 24d, [297]d, 304c, 498a; RejZwierc Bbbv, Bbb3; BielSpr 43; KochFr 71; Coż tu rzecże Chrześcijánin opiły/ ktory záwżdy dla vſtáwicżnego obżárſtwá śmierdźi/ iáko pies zgniły? WerGośc 212; Biadá/ práwi/ tey ieſt Koronie/ w ktorey lud ieſt opiły. WerGośc 266, 204, 211, 247.

W połączeniach szeregowych (4): GliczKsiąż O6; BudNT Tit 1/7; Abowiem Biſkup ma być bez przygány/ iáko ſzáfarz Boży: nie pyſzny nie gniewliwy/ nie opiły/ nie biiący: nie chćiwy zyſku ſzkárádego: ále wdźięcznie gośćie przyimuiący/ dobrotliwy/ trzeźwy WujNT Tit 1/7, 1.Tim 3/3.

W przeciwstawieniu: »opiły ... trzeźwi« (1): Bo ſie ieden rodzi ſrogi drugi dobrotliwy/ [...] ieden opiły drugi trzeźwi RejZwierc 2v.

W porównaniu (1): A iáko okręt gdy w ſię ták wiele wody nábierze/ że iey wylewáć niedoſtátcżą/ wnet zátonąć muśi. Ták y káżdy cżłowiek opiły/ gdy ſię zbytnim pićim obciąży y záleie/ ktorego przyrodzenie przechowáć nie może/ iuż ten pewnie w piwie/w winie/ álbo w gorzałce rozum ſwoy wſzytek vtopić/ y ſam vtonąć/ [...] muśi WerGośc 228.

W charakterystycznych połączeniach: opiła(-y, -e, -li) baba, chrześcijanin (2), człek, człowiek (2), lud, ludzie (2), Polacy, ziemianie.

Szereg: »nierządny i opiły« (1): Siłá yeſt tákich mámek/ ktore ſą y nyerządne y opiłe GliczKsiąż D5v.

a. W funkcji rzeczownika (4): RejWiz Cc8; Zdrowie opiłego. RejZwierc 61v marg; Plugáſtwo opiłego. RejZwierc 61v marg, [233].

3. Pijacki, charakterystyczny dla pijaka (3):

W połączeniu szeregowym (1): ále iákich żywotow ći pánowie wſzyſcy vżywáć muſzą/ [...]. Bo bezbożnych/ nieuczćiwych/ drapieżnych/ ſwowolnych/ opiłych/ nieſpokoynych/ niezdrowych/ niebeſpiecznych RejZwierc 131v.

Szereg: »wszeteczny a opiły« (2): A wſzákoż tego trzebá ſtrzedz/ áby ony rozmowy nie byłj wſzetecżne á opiłe RejZwierc 15v; ſtárzecz Heli biſkup zakonu ſtárego [...] dopuśćił ſynom ſwym ſwowoleńſtwá á wſzethecżnych á opiłych żywotow przy koſciele Bożym vżywáć RejZwierc 126.

4. Który się napił do syta (2): Nie ruſzy ſię on owad/ nie odleci ſnadnie: Aż pełen y opiły ná źiemię vpádnie. KlonWor 76.

a. Nasiąknięty (1): Lecż kiedy iąż [wannę, tj. nurt obok leżącego w wodzie pnia] prąd [pień] pogręźnie opiły/ Y bez gáłązek leży iuż ogniły/ Wilkiem to zową KlonFlis F3.

Synonimy: 1. pijany; 2. pijak, pijanica.

Cf NIEOPIŁY, OPIĆ SIĘ, OPILCA, OPILEC, OPITY

MMk