[zaloguj się]
[pdf]

PIJANY (202) part praet pass impf i ai

pijany (188), pijan (13), pijany a. pijan (1).

W formach złożonych a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie); w formach nie złożonych: -ån, -ana.

Fleksja
sg
mNpijany, pijån fNpijanå, pijana, pijan(a) nN
Gpijanégo Gpijan(e)j Gpijan(e)go
Dpijan(e)mu D D
Apijanégo, pijany Apijaną Apijan(e)
Ipijanym Ipijaną I
Lpijanym L L
Vpijany V V
pl
N m pers pijani
subst pijané
G pijanych
D pijanym
A m pers pijan(e)
I m pijanymi, pijanémi
L pijanych
inne formy
sg n D skostn - po pijanu

sg m N pijany (70), pijån (12); ~ (attrib) pijany (17); ~ (praed) pijån (12), pijany (10); pijån BierEz, FalZioł, RejKup (2), BielKron (2), BudNT, WerGośc; pijany GlabGad, Mącz, BielSen, PudłFr, WujNT (2), CiekPotr; pijån : pijany LibMal (1:1), GórnDworz (2:2), KochFr (1:1). ◊ G pijanégo (16); -égo (1), -(e)go (15). ◊ D pijan(e)mu (6). ◊ A pijanégo (18), pijany (3); -égo (2), -(e)go (16). ◊ I pijanym (8). ◊ L pijanym (6). ◊ V pijany (1). ◊ f N pijanå (3), pijana (1), pijan(a) (1); ~ (attrib) -å (2); ~ (praed) -a (1) BibRadz, -å (1) BielKron. ◊ G pijan(e)j (2). ◊ A pijaną (1). ◊ I pijaną (1). ◊ n G pijan(e)go (3). ◊ [A pijan(e).] ◊ pl N m pers pijani (22). subst pijané (4); -é (3), -(e) (1). ◊ G pijanych (6). ◊ D pijanym (3). ◊ A m pers pijan(e) (6). ◊ I m pijanymi (2) SkarŻyw, KlonWor, pijanémi (2) KochTr, SarnStat. ◊ L pijanych (1). ◊ sg n D skostn po pijanu (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

I. W funkcji właściwej: często pity (1): proch Saluificantis: [...] Może być y nathſzcżo z winem białem pijan/ dla zachowania zdrowia. FalZioł V 73v.
II. W funkcji przymiotnika: związany z piciem napojów alkoholowych (201):
1. Odurzony alkoholem; ebrius Mącz, Vulg, PolAnt, Cn; potus Mącz, Modrz, Calep, Cn; appotus, plenus vini, temulentus Mącz, Cn; vinolentus Modrz, Cn; madidus, madu(l)sa, vino sepultus, vinosus, volus aleator Mącz; inebriatus JanStat; ebriolus Cn (183): BierEz C4; LibMal 1545/94v, 1554/194; RejKup c7 [2 r.]; RejWiz 67; Groźi Pan pyſſnym y pijánym Iſráelitom/ przeto że y káplani vdáią ſie ná pijańſtwo Leop Is 28 arg, Is 28/1, 3; RejFig Aa5v, Ee3; Ale Anná [...] tylkoż wárgámi ruſzáłá/ áni ſłycháć było głoſu iey: Y mnimał Heli áby piiáná byłá. BibRadz 1.Reg 1/13, 1.Reg 1/14, Iudith 13/18; będąc poſłowie pijáni/ nie záchowáli ſie pocżćiwie/ iáko ſie ná tym mieyſcu godziło. BielKron 116v; otoſciem nie pijan/ abowiem bych był pijan/ nie tráfiłbych proſto w ſerce temu chłopięciu BielKron 114, 7, 62v, 71v, 128v; KwiatKsiąż D2 [2 r.]; Vino sepultus, Obżárty/ opiły/ piyány/ od piyańſtwa záſnęły. Mącz 383d, 98d, 116c, 127c, 203b, 203c (16); RejAp 73; páthrzy ocży wytrzeſzcżywſzy/ á gdy nicz vźrzeć nie może/ [...] rzecze. Albom ći ia pijan/ álbo ſlep GórnDworz T2v, S6v, Aa7v, Aa8; RejZwierc Bbbv; RejPosWstaw [1432], [1432]v; BudBib Iudith 13/18; BudNT Act 2/15; SkarŻyw 491; StryjKron 6, 482; KochFr 121; WerGośc 237, 247, 256, 261; GórnRozm G2 marg; Calep 828a; Vrzędnik pijány ſzkodnik pewny: y Pan ſam nie wygra/ kiedy ſie obżyra. GostGosp 18; WujNT Act 2/15; CiekPotr 61; CzahTr K3v, K4v, L; GosłCast 9; PIiáne ſługi dźiećiom ſwym pokázowáli Spártáni/ chcąc by ſproſność piiáńſtwá w czás ználi. SzarzRyt D3v.

W przeciwstawieniach: »pijany (będąc) ... trzeźw(i)o (3), trzeźwy (2), głodzien, łaknąć« (7): ſłuſznie bronią ſynowie trzeźwi oycżyzny/ od pijánych nieprzyiaćioł BielKron 311v; WujJud 235; káżdy ſwoię wiecżerzą vbiega iedząc: że ow więc głodzien/ á ow pijan. BudNT 1.Cor 11/19[21]; więcey ich ieſt/ ktorzi pijáni będąc ludźiom złość cżynią/ niż tych co trzeźwio ModrzBaz 82v; KochFr 33; PudłFr 45; WujNT 1.Cor 11/21.

W porównaniach (7): [z mleka kobylego] więtſzy dymy y kurzawy w głowę wſtępuią, [...] ktore mozg zarażaią tak iż zda ſie iako by pijany. GlabGad H5, N2; A záiſte dzyecyę nye inácżey by cżłowiek piyány GliczKsiąż I6; LubPs S2; GroicPorz 114v; Stałem ſie iákoby mąż pijány/ y iákoby ćżłowiek [!] ktorego wino rozeſſlo Leop Ier 23/10; Przed Monárchą goły miecż ieden Pan piáſtował/ Iákoby był pijány/ przed wſzemi ſzermował. BielSen 9.

W charakterystycznych połączeniach: pijany(-i) chłop (4), człek, człowiek (6), kmiotek, ksiądz, lud (2), mąż, ludzie, ociec, pan, (3), poseł, sługa (3), świadek, urzędnik; pijany bardzo (2), dobrze, na poły, okrutnie (2), wielce; w połączeniu z imieniem lub nazwiskiem (10).

Przysłowia: Y coż ma ſzalony przed pijánym pánem RejZwierc 218.

Bo w ten czás káżdy rogáty: Ten Pan pijány bogáty. PudłFr 22.

Zwrot: »trzeźwić pijanego« (1): Cżemu kapuſta zwłaſzcża kwaſna trżezwi pijanego cżłowieka GlabGad I3.
Wyrażenie: »pijany winem« (1): Wſzyſcy piiáni/ widzę/ á piianem y ia: Kto ſczęsćiem/ á ia winem KochFr 121.
Szeregi: »sprosny i pijany« (1): [Mojżesz] niechćiał ſproſnemu y pijánemu ludu ſkárbu onego piſmá Boſkiego/ y tablic oddáć SkarŻyw 491.

»szalony albo pijany« (1): Ktory ſye porywa ze ſnu/ podobny ſzalonemu/ álbo wielce pijánemu. GroicPorz 114v.

»trzeźwy i pijany« (1): Dobra myśli/ [...] bądź zemną ztrzéźwym/ y z pijánym. KochPieś 4. [Ponadto w przeciwstawieniach 2 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »po pijanu« = inter pocula a. vina, temulenter Cn (4): Pitacus Mitelenus pijánicę káżdego/ kiedy co wykrocżył po pijánu/ dwoiáką winą káráć kazał. WerGośc 214; KlonWor 68; [WerReguła 71].

~ W przeciwstawieniach: »po pijanu ... trzeźwi, przetrzeźwiawszy« (2): ná kogo gniew trzeźwi chował/ tego po pijánu zábił StryjKron 482; ieſli po piiánu co złego pobroi/ Cżeſto ſie oto potym przetrzeźwiawſzy znoi. KlonWor 70. ~

Przen (8):
Wyrażenia: »krwią pijany« = który zamordował wielu; ebrius de sanguine Vulg (2): Y widźiałem niewiáſtę onę piiáną krwią świętych/ y krwią męczennikow Ieſuſowych. WujNT Apoc 17/6, s. 878.

»ołtarz krwią pijany« = przesiąknięty wylaną krwią (1): Záwżdy ſye kurzą/ záwżdy ſą obláné Ołtarze moie/ y krwią pijáné. KochPs 74.

»szczęściem pijany« (1): Nieprzyiaćielá ſwégo/ ſzcześćiem pijány/ Dmuchnieniém chce poráźić KochPs 15 [Cf też »pijany winem«].

»pijany wieczor« = pijaństwo [w tym: pod pijany wieczor = w stanie nietrzeźwym (2)] (4): Pijány go wiecżor zdrádził BierEz 31; RejWiz 30v; KochPij Cv; pod piiány wiecżor tá ſię kłotniá ſtáłá KlonWor 69.

α. W funkcji rzeczownika (86): RejRozpr G4 marg; GroicPorz mm marg; RejWiz 140; Piyánicá pijánego karał. RejFig Aa3, Aa3 [2 r.]; SienLek 57v; GórnDworz Ddv; Szalony z mozgu nie thák winien bywa/ Iáko pijány czo chcąc ten dánk miewa. RejZwierc 218; V nas by pijánego káżdego ſtłuc miano/ Ledwe by kijow z láſá doſtátek dodano. RejZwierc 252, 3v, 17v, 60v, 62, 217v (11); WujJud 257v; my záś/ dla wymowki pijáńſtwá/ lżey karzemy ſwowoleńſtwo pijánych ModrzBaz 82v; SkarŻyw 130; piiánégo y dźieći poczuią. KochFr 21, 21; [Dyjonizyjus Syrakuzanus] poſtánowił: Iż ktoby pijánego [...] okradł/ zá to ſromoty áni karánia wedle práwá nie odnioſł. WerGośc 265, 227, 265 [2 r.]; PudłFr 21; KochPij Cv; SarnStat 706; Kto ſię z piiánym ſwárzy/ obraża owego Co go ná ten cżás niemáſz/ w niebytnośći iego. KlonWor 70, 68, 69, 70.

W przeciwstawieniach: »pijany ... opilec (2), trzeźwi (5)« (7): RejWiz 137v; Bo piiány to ieſt czo nie vſtáwicżnie iedno iż mu ſie też to s cżáſem vpić tráfi. Ale opilec ieſzcże niewie ieſli żyw á iuż znowu konwie podle ſiebie máca. RejZwierc 75v, 75v, 217v; ModrzBaz 82v [2 r.]; Trzeźwi/ w piiánych ſpráwy nieugodźi. KochFrag 25.

W porównaniach (30):

~ Jako comparandum (28): GlabGad P7v; RejKup ſ8v; nie ſłyſzał/ práwie iák piyány gdi nań kołácą. LubPs Sv marg, Y5v; [trzeźwy] gdy odſtąpi tego/ Iż nie ma ná bácżnośći rozumu ſwiętego. Yuż też iáko pijány z myſlámi ſie tacża RejWiz 137v; BibRadz Iob 12/25; RejAp 141v; RejZwierc 29v, 38v, 62, 75v, 158, 218, Bbbv; BudBib Prov 26/9; ludzie od złośći [sie] niepowśćiągáli/ owſzem/ iáko pijány w błoto głębiey w grzechy brnęli CzechRozm 89; CzechEp 232; bo człowiek nie rozumny/ pyſzny/ łákomy/ na krżywdę chćiwy/ rownie ieſt iáko pijány GórnRozm H3; SkarKaz 675b. Cf Zwroty.

Jako comparatum (2): Pijány śmierdzi iáko pyes przez ſciánę/ Gdy ſkwárnę miece á wiecżorną pyánę. RejZwierc 217v; Piwo gdy kiśnie wnet wyrzući wſzytko/ Tákże pijány áż nań pátrzyć brzydko. RejZwierc 218. ~

W charakterystycznych połączeniach: pijanego przygoda, sprawa, swowoleństwo; pijanym czynić (3).

Przysłowia: RejWiz 137v [2 r.], Dd; Pijány máło s ſzalonym ieſt rozny RejZwierc 218; WerGośc 243; Zá rowno v mnie chodzą piiáni y głupi KlonWor 69. [Ogółem 6 r.]

RejKup ſ8v; Lecż rádzęć dzierz ſie cnoty by piyány muru/ Niechceſzli mieć z nietrefnych przymowek kápturu. RejZwierc 29v, 38v, 237; [boś ty wſzytek twóy przekład z Bibliiéy Brzéſkiéy wźiął/ wſzędźie ſie iey trzymáiąc iáko piiány płotu ŁaszczRecepta 10]. [Ogółem 4 r.]

Pijány z niemem rowna ſie bydlęciem/ Mogąc być wołem cżyni ſie cielęciem. RejZwierc 218, 62, 218, Bbbv. [Ogółem 4 r.]

W pijánym narychley náturę poznáć RejWiz 117v marg, 117v, Dd4.

Dzyecyę á piyány rádzi prawdę powyedzą. GliczKsiąż 16; KlonWor 68.

Zwroty: »chodzić jako pijany« (2): chodzili iáko pijani á iáko nápoły martwi RejAp 148, 141v.

»jako pijany się chwiać« (1): Ziemiá iáko piiány ták ſie chwiać będźie [Agitando agitabit se terra sicut ebrius] BibRadz Is 24/19.

»taczać (a. toczyć a. zataczać) się jako pijany, pijanemu podobny« = motare sicut ebrius Vulg [szyk zmienny] (4:1): RejRozpr Hv; RejWiz 137v; Leop Ps 106/27; RejAp 148v; [Żeglarze] Taczáią ſye pijánym podobni [Vulg Ps 106/27]: mądrośći Niezſtawa przećiw morſkiy ſrogośći. KochPs 165.

»trząść się jako pijany« (1): Zaſmućili ſie y trzęſli ſie iako piáni [moti sunt sicut ebrius] WróbŻołt 106/27.

»wytrzeźwiać pijanego« (1): Discutit ebrietatem porrus, Wygania piyańſtwo/ To yeſt wytrzeźwia piyánego. Mącz 339a.

Szeregi: »pijany i hułtaj« (1): O Vrzędźie/ ktoryby śię o domowy pokoy ſtárał/ proznuiące z Miáſtá wyganiáiąc/ á pijáne y hułtáie [ebrios ac maleferiatos] karząc. ModrzBaz 36.

»pijany a szalony« [szyk zmienny] (2): RejAp 141v; gdy ſię dobrze ſzalonemu á pijánemu przypátrzymy/ tedy obacży to káżdy/ iż ſzalony od pijánego ni cżym nie ieſt rożny WerGośc 243.

a. Charakterystyczny dla pijanego człowieka (2):
Wyrażenie: »pijana twarz« (2): GlabGad N2; [chłop] Szátę zgniotł/ oćiera ſie/ idzie do kośćiołá: Twarz pijána/ zapuchła/ viádłá go pſzcżołá. BielSjem 23v.
2. Wykonany, popełniony pod wpływem alkoholu (9): Temulenter, Piyánym obyczáyem/ opiwſzy ſie. Mącz 444a; Aby káżdy zuchwálec/ ták długo był w wieży. Ażby s niego wypádły pijáne paraty/ Tákby rychley okroćił domowe gámraty. BielSat D; Piiáné moie rymy/ bo y ſam rad piię. KochFr 100, 127; Bo nierobiłby drugi/ iednoż ná kufel nieſtawa. Zá cżym y robotá pijána PowodPr 74; CzahTr K3v; KlonWor 69.

W charakterystycznych połączeniach: pijany(-a, -e) obyczaj (2), paraty, postępek, robota, rymy (2).

Wyrażenie: »pijane zwady« (2): Nie chćiałem tego [...] zámilcżeć/ áby ſie tych złą przygodą á bárzo głupią drudzy karali á ſtrzegli ſie pijánych zwad BielKron 334v; VotSzl C3.
3. Powodujący stan nietrzeźwości (o napoju) (8): SkarŻyw 492; Pan Bog [...] wſzytkim ſynom á potomkom iego [Aarona]/ ſłuſznie był roſkazał/ áby nie pili winá/ ani żadney pijáney rzecży/ kiedy mieli wniść do Kośćiołá Páńſkiego WerGośc 258; Kto ſię obżerał/ ábo opijał: teraz niechay pości/ y nic pijánego nie pije. WujNT 12, 194; [WerReguła 71; Temetum Wein der bald truncken macht Pijáne Wino. ArtNom D3v].
Wyrażenie: »napoj pijany, picie pijane« = sicera Vulg (3:1): Leop Luc 1/15; każdy ktory [...] chćiał ſię poświęćić Pánu Bogu/ muśiał ſię wſtrzymáć od winá/ y od wſzego napoiu pijánego. WerGośc 259; WujNT Luc 1/15, s. 194; [BiałPos 41].
4. Spowodowany pijaństwem (1):
Wyrażenie: »pijane dymy« (1): Ieſli ma piiánicá mozg y rozum zdrowy? Prawdá iż w ćiemnym dymie nie widźiſz y ſłońcá: [...] Ták też piiáne dymy/ płomyk [...] Rozumu [...] Záćmiáią KlonWor 69.

Synonimy: I. pity; II.1. opiły; a. opojca, pijak, pijanica.

Cf PIJAĆ, NIEPIJANY, PIJANICA, PIJAK, PIJAŃSKI

ES