[zaloguj się]
[pdf]

OTWORZYĆ (820) vb pf i impf

pf (819), impf (1) [part praes act] FalZioł V 71.

otworzyć (810), odtworzyć (9), odworzyć (1); odtworzyć BielŻyw, GlabGad; otworzyć : odtworzyć FalZioł (15:1), WróbŻołt (1:5); otworzyć : odworzyć Mącz (14:1).

Oba o jasne (w tym w drugim o 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf otworzyć
praet
sg pl
1 m otworzyłem, -m otworzył m pers otworzylismy, -smy otworzyli, -chmy otworzyli
f otworzyłam, ja otworzyła m an
2 m otworzyłeś, -eś, -ś otworzył, jeś otworzył m pers
f -ś otworzyła m an
3 m otworzył, jest otworzył m pers otworzyli
f otworzyła m an
n otworzyło subst otworzyły
plusq
sg
1 m -m był otworzył
3 m był otworzył
f była otworzyła
imperativus
sg pl
1 otwórzmy
2 otwórz otwórzcie
3 niechåj otworzy
conditionalis
sg pl
1 m bym otworzył m pers bychmy otworzyli, bysmy otworzyli
2 m byś otworzył m pers
3 m by otworzył m pers by otworzyli
f by otworzyła m an
n by otworzyło subst
impersonalis
praet otworzono
fut będzie otworzono
con by otworz(o)no
participia
part praes act otworząc
part praet act otworzywszy

inf otworzyć (151). ◊ fut 1 sg otworzę (24). ◊ 2 sg otworzysz (23). ◊ 3 sg otworzy (47). ◊ 1 pl otworz(e)my (2) Leop, BielKron, otworzymy (1) RejAp. ◊ 2 pl otworzycie (2). ◊ 3 pl otworzą (11). ◊ praet 1 sg m otworzyłem, -m otworzył (11). f otworzyłam (1) BibRadz, ja otworzyła (1) ZapWar. ◊ 2 sg m otworzyłeś, -eś, -ś otworzył (12), jeś otworzył (1) BierRaj. f -ś otworzyła (1). ◊ 3 sg m otworzył (190), jest otworzył (1); otworzył : jest otworzył LibMal (7:1). f otworzyła (32). n otworzyło (4). ◊ 1 pl m pers otworzylismy, -smy otworzyli (3) HistJóz, BibRadz, OrzQuin, -chmy otworzyli (1) RejPos. ◊ 3 pl m pers otworzyli (29). subst otworzyły (1). ◊ plusq [1 sg m -m był otworzył.] ◊ 3 sg m był otworzył (4). f była otworzyła (1). ◊ imp 2 sg otwórz (53); -ó- (8), -o- OpecŻyw (3), -(o)- (42). ◊ 3 sg niechåj otworzy (2). ◊ 1 pl otwórzmy (1). ◊ 2 pl otwórzcie (25); -ó- (2) BiałKat, KochPs, -o- (1) MurzHist, -(o)- (22). ◊ con 1 sg m bym otworzył (1). ◊ 2 sg m byś otworzył (5). ◊ 3 sg m by otworzył (28). f by otworzyła (3). n by otworzyło (1). ◊ 1 pl m pers bychmy otworzyli (3) LubPs, BibRadz, RejAp, bysmy otworzyli (1) SkarKaz. ◊ 3 pl m pers by otworzyli (16). ◊ impers praet otworzono (16) [cf też OTWORZONY N sg n]; -ono (1), -(o)no (15). ◊ fut będzie otworzono (17); -ono (1), -(o)no (16). ◊ con by otworz(o)no (6). ◊ part praet act otworzywszy (87). ◊ part praes act otworząc (1) FalZioł V 71.

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

1. Odemknąć coś zamkniętego; aperire Miech, HistAl, Vulg, PolAnt, Calag; patefacere Mącz [w tym: co (266)] (376): BierEz B4 [2 r.]; OpecŻyw 24; HistJóz Cv; Rzekł chłop iż wiatru doſyć będzie. Bo drżwi/ okna otworzą wſzędzie. FalZioł V ktv; RejJóz F3v; Alie kto tak beſpieczni był Iż tu tego blaſna puſczył. Wydzaċ zem na pokoiu był Iż tak ſmiele drzwy otworzył. RejKup c4v; Gdi kram otworzys wykladai. A yſz wyborne powiaday RejKup e2; Otworz mowię ras potrzeczy Boċ deſczka ze drzwy wyleczy. RejKup e5, e4, p7; Tedi kazał niektoremu áby otworzył drzwi páłácowe HistAl Nv, B, Cv, D2, M4, N3; otho maſch klyucz do komori goſpodarſkyey tham othworzs a pyenyedzi ylyecz ych potrzeba bądzie ſobye nabyerzs. LibMal 1551/163, 1551/163; RejWiz 27, 109, 126v [2 r.]; A gdy przeminęło cżterdzieśći dni/ otworziwſzy Noe okno w Korabiu ktore był vdziáłał/ wypuśćił Kruká Leop Gen 8/6, Gen 8/13, 41/56, Iudic 19/27, Iob 30/14, Ier 50/26 (12); RejFig Eev; RejZwierz 6, 19v, 45; Y trwał Piotr kołácąc/ á gdy otworzyli [apevientes autem] vyzreli go/ y lękli ſię. BibRadz Act 12/16, Gen 8/6, Iudith 13/15, 2.Mach 1/16, Act 5/19, 23, 12/14; położył Helizeuſz ręce ſwoie ná ręce krolewſkiey á rzekł/ odewrzy okno ná wſchod ſłońcá. A gdy otworzono/ rzekł Helizeuſz/ wyſtrzel ſtrzałę BielKron 87; puśćili go [Henryka Probusa] mieſzcżánie do Krákowá/ zwłaſzcża rzeźnicy/ othworzywſzy brony kthore był Boleſław pozámykał/ dáli mu poſeſsią w miáſto. BielKron 366v, 17, 78, 100v, 212, 324, 356v, 388v; Placide aperire fores, Z lekká á ćicho odworzić drzwi. Mącz 302b; RejAp 11v, 46 [2 r.], 182; otworzywſzy Appollon okręt kazał wſzemu miáſtu iść po pſzenicę HistRzym 11; á ſtoiąc v brony kołátał áby iemu otworzono. Vsłyſzawſzy tho wrotny otworzył wrothá HistRzym 46, 42, 42v, 43v, 45, 45v, 57v, 114v; RejPos 35v, [36]v; gdy krol przyſzedł z Dánielem do koſciołá onego/ ználazł koſcioł zápiecżętowány/ á gdy otworzyli/ ználazł wſzytki rzecży ony poiedzione ná ołtarzu onym RejZwierc 202v, 153v; WujJud 187; BudBib Iudic 19/27, 4.Reg 9/3, 11, Iudith 13/15, Dan 24/25, 1.Mach 3/28; CzechRozm 252; ModrzBaz 58; Calag 42b; nálaſł onę iáſkinią/ w ktorey ſię był zámknął Páweł S. zákołáce: nie ſłyſzy nic/ otworzyć niechce SkarŻyw 51; Ale on zmowiwſzy ſię z innymi y ludzi wiele możnych názbierawſzy: kośćioł mocą otworzyli SkarŻyw 354; ieśli tego nie vcżyniſz oycże święty/ áby był Ian wygnany: ia kośćioły báłwochwálſkie otworzę/ y wierze Chrześćiáńſkiey ſzkodę cżynić będę. SkarŻyw 455, 99, 101, 135,497; StryjKron 309; CzechEp 319; ReszList 145; ArtKanc B3; Potym Pan Boianowski do Kr I M kołatał, ale rozumieiąc ze Pan Woinicki otworzyć niechciąno ActReg 142; LatHar 530; náleźli dźiećiątko z Márią mátką iego. y vpadſzy pokłonili ſię iemu: á otworzywſzy ſkárby ſwe/ ofiárowali mu dáry; złoto/ kádźidło/ y mirrę. WujNT Matth 2/11; Lecz ánioł Páńſki w nocy otworzył drzwi ćięmnice/ á wywiodſzy ie rzekł WujNT Act 5/19; A poznawſzy Piotrow głos/ od rádośći nie otworzyłá wrot: lecz wbieżawſzy oznaymiłá iż Piotr ſtał przed wroty. WujNT Act 12/14, przedm 21, s. 9, Act 5/22, 23, 12/16; SarnStat 20; SkarKaz 7b; CiekPotr 2; Domá [lichwiarz] śiedźi/ nie orze: lichwą lichwę śieie: [...] Nie ogore/ nie zmárznie/ ná polu nie zmoknie: Otworzywſzy kwáterę śiedzi ſobie w oknie. KlonWor 78; SzarzRyt C [2 r.].

otworzyć do czego (60): dwa krocz Annye dzyewcze zuchowſkiego thegoſz klucza dali, aby do pywnycze po pywo czarne othworzila, kthora goſzpodarzs zamkyem ſzwym zawyerall LibMal 1546/114, 1544/80v, 1546/114, 1551/159, 1554/185v; I dzis kto ſie vpokorzy Donieba ſobie otworzy RejKup o8; Stároſtá mu do zamku/ wnet otworzyć kazał. RejZwierz 25v; Też miedzy inemi zacnemi ſpráwámi ſwemi/ wźiął też y Ioppon potrzebne dla portu/ á otworzył przechod do wyſpow morſkich [fecit introitum in insulis maris]. BibRadz 1.Mach 14/5, Ez 25/9; BielKron 19; iáko tá beſtia wyſtąpiłá s przepáśći [...] othworzywſzy pirwey wrotá do they ſproſney przepáśći fáłſzu á rozmáitych zwodow ſwiátá tego nędznego/ klucżem onym fáłſzywym RejAp 92, 109v, 142v; HistRzym 38; BielSat Gv; WujJud 30 marg; SkarJedn 339; Cerberus otworzy trochę do piekłá: á wydádzą iáki płomień y ſmrod z niego. MWilkHist D4v, E3v; ReszList 145; WujNT 770; prożno kápłani wzywáć będą Pátryárchow [...] przodkow náſzych/ ktorzy odpoczywáią w Hebronie/ áby nam do ogrodá Eden otworzyli SkarKaz 382b, 82b. Cf W przen: »otworzyć drogę«, »otworzyć wrota, for(t)kę, drzwi«.

otworzyć komu (178), czemu (4): BierRaj 18v; BierEz Sv; OpecŻyw 81v; MiechGlab 14; WróbŻołt 103/28; RejPs 186, 220v; LibMal 1546/114, 1552/167v; SeklKat Ov, S; RejKup o5v, o8; Perſowie widząc go otworzyli mu brony mieyskie y poććiwie go przyięli. HistAl F8v, D2; MurzHist E4; MurzNT Matth 7/8, Luc 12/36, 13/25; LubPs F4 [2 r.], P5v marg; GroicPorz mm3v; KrowObr 173v; Leop Mal 3/10, 1.Mach 10/76, Luc 11/9, 10; CHłopu żoná vmárłá/ á on rychło potym/ Y kołátał do niebá/ nic nie myſląc o tym. Otworzył mu ſwięty Piotr RejFig Dd5, Dd5; RejZwierz 7v, 25v; Gdyć wſtanie goſpodarz y zámknie drzwi/ á poczniećie ſthać na dworze kołácąc we drzwi á mowiąc/ Pánie Pánie othworz nam BibRadz Luc 13/25, Deut 28/12, Luc 11/9, 10; otworzyłem gumná/ ſtáynie/ obory/ piwnice y komory ſwe bráćiey y ſąśiádom ſwym OrzRozm R4v; BielKron 41v, 54v, 59v, 106v [2 r.], 229v, 310, 361; OrzQuin C2v, N, Xv, Y4; Prot Ev; RejAp 39, 44, 45v [2 r.], 46 [5 r.], 77v [2 r.] (15); HistRzym 42, 42v, 46, 60, 114v; RejPos 17, 24v, 58v, 75v, 179v (10); BiałKat 221 [2 r.]; RejZwierc 244v; WujJud 30 marg, 229v; BudBib Is 14/17, Mal 3/10, Dan 13/40, 1.Mach 11/2; BudNT Matth 7/7, Luc 11/9, 11[10]; Wzięli tego koniá Troiánie wmiáſto/ á Grekowie ſie wnocy z niego wyſypawſzy/ drugim Troią otworzili/ y tak ią zburzyli. ModrzBaz 130v marg; SkarJedn 339; KochPs 178; On tego nigdy dopuśćić niechćiał mowiąc: nieprzyſtoi áby niewiáſty komorki ſług Bożyeh nawiedzáły: á oná z gniewu mocą otworzyć ſobie kazáłá SkarŻyw 310, 51, 99, 166, 262, 385, 493, 510; MWilkHist E2; ReszPrz 62; WerGośc 238; ArtKanc N19v, T17v; GrabowSet A3; LatHar 573; KołakSzczęśl B2v; WujNT Matth 7/7, 8, s. 80, Matth 25/11, Luc 11/9 (12); SkarKaz 2b, 8b, 82b, 204a, 245a, 347b, 382b; CiekPotr 67; Częſtyby kołát bywał we drzwi wdowo twoie/ Muśiáłábyś przeſtąpić wnetże práwá ſwoie A otworzyć gośćiowi: boby y zaporá Przepádłá ſię y wrotá v twoiego dworá. ZbylPrzyg B2v. Cf W przen: »otworzyć drogę«, »otworzyć wrota, fort(k)ę, drzwi«, »otworzyć wrota, drzwi, fortkę«.

otworzyć na co (1): KołakCath A3 cf W przen: »otworzyć wrota, fortkę, drzwi«.

otworzyć czym (16): y othworzywſſi wdomu tham wtim dworze klothką ſchidlem, thakieſz y v ſkrzynye, wyall [!] wſkrziny polyedennaſthi grziwny pyenyedzi LibMal 1544/81v; pothem whneth wyſchethſſy do pywnycze pod domem pana Mokronoſkyego yednym kluczem ze cztherzech falſchywych kthore prziſzobye myal othworzil LibMal 1554/185, 1544/80v, 1546/114 [2 r.], 115v, 1551/159, 163v, 1554/ 185v; A kędyż ći w tę Owczárnią weſzli/ przez dźwiérzéli/ czyli inędy kędy? (–) Pewnie nie oknem/ áni dźiurą. (–) Tedy im Piotr kluczem drzwi Owczárnie téy otworzył? (–) A iákóż inák. OrzQuin Xv, N; RejAp 85v, 92, 109v, 142v; SkarŻyw 166, 362.

W przeciwstawieniach: »otworzyć ... zamknąć (5), zawrzeć (5), (po)zamykać (2)« (12): Napierwey zakurzyć otworzywſzy okna y drzwi: piołynkiem albo Iałowczem/ potym gdy by to powietrze z gmachu z dymem wyſzło: zawrzy zaſię okna FalZioł V 62v; KromRozm II o2; [gospodarz] przyiął by go w dom ſwoy/ potym drzwi po nim zámknął/ á okno mu otworzył GroicPorz mm3v; RejAp 38, 38v, 39 [2 r.]; ActReg 28; WujNT 69 [2 r.]; GosłCast 25.

W charakterystycznych połączeniach: otworzyć archę (3), bramy (brany, brony) (24), ciemnicę (2), drogę do nieba, drzwi (35), drzwiczki, fort(k)ę (14), gumma (3), kaplicę, kłodkę, komorę (2), kościol (7), kram, kraty, krolestwo (4), kwaterę, miasto (4), miejsce, mury (2), obory, okienko (2), okno (10), okręt, owczarnię, pałac (2), państwo, piekło (2), piwnice (2), port, przechod, przepaść (2), przysionek, przystęp, skarb(y) (19), sklep, spiżarnie, stronę, studnią przepaści (4), szpichlerze, ścieżkę, uliczki, weście, winnicę, wrota (19), zamek (6), zamknienie, ziemię (2); otworzyć kluczem (15).

Przysłowia: bibl. SeklKat Ov, S; MurzNT Matth 7/8; Kołácćie/ á będzię [!] wam otworzono. Leop Luc 11/9, Luc 11/10; BibRadz Luc 11/9, 10; RejPos 75v; BiałKat 221 [2 r.]; WujJud 229v; kołácćie á otworzą wam. BudNT Matth 7/7, Luc 11/9, 11[10]; KołakSzczęśl B2v; WujNT Matth 7/7, 8, s. 80, Luc 11/9, 10; [kolataycie/ a będzie wam odworzono. Bo wszelky ktori prosi/ bierze, [...] a kolataiúcemu będzie odworzono. SandMalEwan 44]. [Ogółem 20 r.]

tak áby miał bydź pierwey pomaga Bog/ niż otwórz. GostGospPon 170.

Fraza: »otworz(cie), otworz(cie)« (6): RejJóz K5v; (did) Poſel Kołace. (–) Otworz otworz ieſt kto wdomu Niechczeſly ſam kazy komu. RejKup e4; BibRadz Iudith 13/13; A ták Iudyt z dáleká pocżęłá wołáć ná ſtráſz ktora byłá ná branách/ otworzćie co rychley/ otworzćie [aperite, aperite iam portam] BudBib Iudith 13/13; Otworzćie mi, otwrzćie [!], hey czy czuie tám kto? CiekPotr 67, 90.
Zwrot: bibl. »otworzyć otworzenie« (1): oto ia otworzę otworzenie iego/ mowi Iehowá Cewáoth [ego aperiens apertionem eius dixit Dominus]/ y odſtáwię niepráwość ziemie oney dniá iednego. BudBib Zach 3/9.
W przen (163): BierRaj 18v; BielŻyw 145; WróbŻołt 7/16, Vv; RejPs 186, 220v; RejKup o5v, o8; Bóg mi odiął wiarę/ Vkaſzciéſz mi gdźie bych śię miał vciec/ abo ſobie odpoczynąć/ otworzcie mi port/ ku ktoręmu bych ſwé żágle obroćił MurzHist E4; będźye otworzono od tego/ ktory ma klucz Dawidow/ ktory gdy otwyera/ nikt nye záwrze/ gdy záwrze/ nikt nye otworzy KromRozm II o2; Nápominánie do krolow áby páńſtwá ſwe otworzyli Pánu Kriſtuſowi y prawdzye iego. LubPs F4 marg; Nápominánye ábychmy otworzyli ſkárby ſercá ſwego Pánu ſwemu/ to ieſt/ ábychmy mu cżynili wierną chwałę LubPs P5v marg, F4 [2 r.], aa3v marg; KrowObr 100v; RejWiz 175v; Leop Ier 50/25, Zach 11/1, Mal 3/10; BibRadz Apoc 9/2; BielKron 19, 41v; Poboru nie zwolę/ źiemię Ruſką/ Moſkwie y Tátárom otworzę OrzQuin C2v, N, Xv, Y4; Prot Ev; Bo ſłyſzyſz coć obiecowáć racży/ ieſliże głos iego vſłyſzyſz/ á otworzyſz mu tę márnym grzechem zámknioną fortkę ſwoię: Iż wnidę do niego RejAp 46, 39 [2 r.], 44, 45v [2 r.], 46 [4 r.], 76 (19); HistRzym 60; RejPos C4v, 17, 24v, 29, 58v (10); BielSat Gv; RejZwierc 244v; WujJud 30 marg; Ale to oycże opátrzność twoiá rządzi/ gdyżeś teſz ty przes morzá drogę/ a przes ſrogie nawáłnośći otworzył beſpiecżną śćieſzkę. BudBib Sap 14/3, Is 14/17, Zach 11/1, Mal 3/10; SkarJedn 339; KochPs 178; SkarŻyw 92, [197], 385, 493; ReszPrz 62; ták y Pan Chryſtus zbawićiel náſz/ ſzeroko racżył otworzyć ſkárby miłoſierdźia ſwego/ y miłośćiwy przyſtęp do łáſki ſwoiey ReszList 145, 145; To [opilstwo] mury obronnych miaſt przez wiele lat trzeźwośćią od nieprzyiaćioł obronione/ nieprzyćiaiołom [!] otworzyło. WerGośc 238; Ty zborzywſzy żądło śmierći/ otworzyłeś wierzącym Kroleſtwo niebieſkie. ArtKanc T17v; nie tylko odeymie władzą złym przygodam/ záśćiele drogę żáłoſnym przypadkom/ ále też otworzy wrotá fortunnemu powodzeniu GrabowSet A3, P; LatHar 573; áby on napierwey ták Pogánom iáko y Sámárytanom nie tylko kośćielne drzwi otworzył/ ále też kluczmi ſobie poruczonemi niebo im odemknął WujNT 429; Y Zátrąbił piąty ánioł/ y widźiałem gwiazdę áno ſpádłá z niebá ná źiemię/ á dano iey klucz ſtudnie przepáśći. Y otworzyłá ſtudnią przepáśći WujNT Apoc 9/2, s. 770, Apoc 3 arg, 20, s. 860; áby nam Doktor y miſtrz náſz wnętrzny/ do rozumienia tych dwu przypowieśći w dźiśieyſzey Ewángeliey otworzyć raczył. SkarKaz 82b, )(2, 2b, 8b, 119b, 245a, 347b, 382b; [Duch ſwięty zaſie odtworzył nam wſzythki dary y dobrothliwoſći ſwoie RejKat 91v; snadnie możesz sobie odtworzyć krolestwo święte jego, ktore jest iście nie twardo zamknione każdemu kłocącemu [!] do niego. RejKat 115v (cytat z BPP nr 56)].
Zwroty: »otworzyć drogę« [w tym: komu (16), do czego (12), ku czemu (1)] = dawać przystęp do czegoś, umożliwiać coś; viam pandere a. facere Mącz; viam a. aditum aperire, aditum patefacere Modrz [szyk zmienny] (21): RejKup b5; BielKron 297v, 308v; Viam facere, Otworzić drógę/ puśćić dobrowolnie yecháć y przyecháć. Mącz 492a, 275b; RejAp 110, 183v; iżby ten miſtrz/ iáko dobry goſpodarz onemu naſieniu pomogł/ á othworzył mu drogę/ wykopawſzy około niego zielſko/ ćirnie/ oſet/ to ieſt żądze/ á cieleſnośći náſze GórnDworz Ff3; RejPos 13, 28, 291; CzechRozm 9; Nic ſię tám niedźieie/ coby niemiáło drogi otworzyć ku źle cżynieniu ábo źle myśleniu. ModrzBaz 54v, 10v, 44; CzechEp 303, 423; GrabowSet V2v; OrzJan 74, 85, 102.

»otworzyć niebo« = caelum aperire PolAnt [szyk zmienny] (8): Przeſz tho ſznamyą thwoye wyeczne myloſzczy. raczy dzyſzya otworzycz nyebo twoye. PowUrb +3; OpecŻyw 81v; KrowObr 173v; BibRadz Deut 28/12; RejPos 232; Y zebrał płodné chmury/ y otworzył niebá/ Y ſpuśćił im doſtátek niebieſkiégo chlebá. KochPs 116; á báránek/ áby im krwią y ofiárą ſwoią łáſkę Boſką dał/ niebo kupił y otworzył SkarŻyw 262; ArtKanc N19v.

»otworzyć okno [ku czemu]« (1): Patefacere fenestram ad nequitiam, Otworźić okno ku niecnocie/ To yeſt dáć prziczinę. Mącz 283c.

bibl. »otworzyć rękę« = aperire manum Vulg [szyk zmienny] (10): OpecŻyw 1v; WróbŻołt 103/28; LubPs X6, ff; Bo to ſą Boże dáry/ ktory gdy rękę otworzy [quo manum aperiente]/ bywa nápełnioná wſzelka rzecż błogosłáwieńſtwem. ModrzBaz [38]v; Ty rękę ſwą otworzyſz/ á z twoiey hoynośći Wſzelka ſye duſzá náié práwie do ſytośći. KochPs 211, 156; ArtKanc T9; CzahTr B3v; SkarKazSej 665a.

»otworzyć wrota, fort(k)ę, drzwi« [w tym: komu (17), do czego (15), ku czemu (2), na kogo (1), na co (1)] [szyk zmienny] (14:4:2): LubPs aa3v; KrowObr 171v; y wrotá otworzyliſmy Moſkiewſkiému do wſzyſtkiéy Ruſkiéy Ziemie/ niezgodą ſwoią. (marg) Połocko Moſkwá wźięłá. (–) OrzQuin E4; To drzwi otworzy káżdemu do cżego go iedno iego ſproſna myſl wiedzie. RejZwierc 70; otworzę wrothá dzikim źwirzęthom ná was/ á miecżowi ſrogiemu dam iuż pogrześć was RejZwierc 188v, 168v, 246; CzechRozm 51, 146v; SkarJedn 154, 324; SkarŻyw A5, 70, 536; iákoby mu też ſwoim płądrowániem y do Rzymá y do pánowánia w nim fortę otworzyli. CzechEp 376; ReszList 145; PudłFr 65; LatHar 112; A Cynthya Phoebowi wrotá otworzyłá. Ná Horyzont Sármácki KołakCath A3; SkarKaz )(2.

»otworzyć wrota, drzwi, fortkę [czego]« [w tym: komu (6)] [szyk zmienny] (5:4:1): a otwórz nam miloſciwie fortkę wſſey laski a ſprawiedliwoſci RejPs 174v; HistRzym 47v; rozgrzeſz pokutuiącego/ á przyimi miedzy wybráne Boże: klucżem tym ktory nośiſz/ wrotá mi miłośierdzia Bożego chćiey otworzyć. SkarŻyw 166, 362; O nieſzcżęſna godźino coś mnie w świát wydáła/ [...] Cżemuś drzwi żywotá ná świát otworzyłá GrabowSet B; RybGęśli B2; áby nam Bog otworzył drzwi mowy [ut Deus aperiat nobis ostium sermonis] ku opowiedániu táiemnice Chriſtuſowey WujNT Col 4/3, Act 14/26; otworz im wrotá świátłośći twoiey. SkarKaz 383b, 382b.

2. Rozewrzeć w celu wydobycia czegoś z wnętrza; odpieczętować; aperire Vulg, PolAnt, Calag, JanStat; revolvere Vulg; displicare, explicare, relinere, resolvere Mącz [w tym: co (123)] (125): OpecŻyw 84v; otworzyliſmy wory náſſe á nálezliſmy pyenýądze na wirzchn [!] woru HistJóz D, C3, D2v; anym odemknął Cownathy mnyeyszey anym wzyal theytho margorzaczye othworzywszy Skrzynye y skrzynky dw Svby ZapWar 1532 nr 2415; thedi on zyawſzi halabarth ſſczyany ſkrzynyą yeſth othworzil LibMal 1545/99v, 1550/153v; Przynieſſyony [koszyk]/ otworzyłá/ y vzrzawſſy w nim dziećiątko á ono płácże/ vlitowáłá ſie go Leop Ex 2/6; RejFig Cc8; RejZwierz 7v; Potym Dárius krol Perſki gdy Bábilon wziął/ nálazł ná grobie iey to piſmo/ kazał grob otworzyć y nalázł [!] liſty BielKron 10v, 28; Displico, fere idem quod explicare, Rozłożić/ Otworźić/ Rozſzerżić Mącz 306a; HistRzym 33v, 68; Támże przy wſzytkich ſkrzynię przynieść roſkazano/ Ieſli ſpełná piecżęći pilnie oglądano. Potym ku niey Zięciowie s klucżmi przyſtąpili/ A odiąwſzy piecżęći ſkrzynię otworzyli. HistLan Fv; Y rzekł do niej daj/ mi proſzę (ćię) trochę wodj/ bom vprágnął/ y otworzyłá ſuny mleká/ y dáłá mu (pić) BudBib Iudic 4/19, Gen 44/11; SkarŻyw 102, 119, 457, 478, 488; CzechEp 179, 210; KołakCath C5; WysKaz 35, 43 [2 r.]; á niechay ſie niegodźi iednému przez drugiégo zámknienia przerzeczonégo otworzyć [clausuram praedictam aperire JanStat 505]. SarnStat 748, 488 marg, 749; CiekPotr 61; GosłCast 66; [tedym ja był tę górę otworzył i nalazłem w niej kruszec ten LustrSand 285].

otworzyć komu (7): othworzil ſkrzynyą wkomorze Gyercze z anna witrichem. LibMal 1546/114, 1546/116v SeklKat A4; BielKron 456v; RejAp 85v; CzechRozm 41v; á przed dniem ſzoſtym/ grob ſobie otworzyć kazał SkarŻyw 253.

otworzyć czym (5): kordem maſurkowym skrzynkę othworzil LibMal 1544/185, 1544/91v, 1546/114v, 117, 1552/171v.

W charakterystycznych połączeniach: otworzyć akta (2), bibliją (2), grob (5), mogiły (2), sajdak, sklep, skrzynią (8), skrzynkę (2), spidwasek, tłumoki, wor (4).

Zwroty: »otworzyć księgi« = librum aperire PolAnt, Vulg; librum revolvere Vulg [szyk zmienny] (36): PatKaz I 11v; KromRozm II o; wſzedł według zwycżáiu ſwego w dzień Sobbotni do Bożnice: y powſtał cżytháć. Tedy mu podano kxięgi Izáiaſſá Proroká A gdy otworzył kxięgi/ nálazł mieſce gdzie nápiſano było Leop Luc 4/17; iáko Báránek w poſrodku máyeſtatu otworzył kſięgi ſiedmią piecżęći zápiecżętowáne RejAp CC, CC, 51 [5 r.], 51v, 52v [3 r.], 55, 85v [2 r.]; RejPos 6, 345v [2 r.]; y zásiadł ſąd/ á kśięgi otworzono [libri aperti sunt]. BudBib Dan 7/10; CzechRozm 41v; CzechEp 210; WujNT Luc 4/17, Apoc 5 arg, 2, 3, 4 (10); WysKaz 35; Ale gdy Actá przy ſądźie légáią, tedy tá przewłóká niepotrzebna. Bo nie dáleko chodząc kśięgi otworzywſzy, może popráwić SarnStat 1286.

»otworzyć list« = litteras aperire Mącz, Calag; litteras explicare a. resolvere; epistolam relinere Mącz [szyk zmienny] (13): BierEz F; BielKron 235v [2 r.]; Relinere epistolam, Otworzić/ Odpieczętowáć liſt. Mącz 194d, 278c, 305b, 401c; á iż białegłowy poſpolicie chćiwe ſą ſłyſzeć nowinki/ y wiedzieć tháiemnicze/ zwłaſzcżá drugich białychgłow: otworzyłá ten liſt GórnDworz M8; nápiſał w pirwſzym liśćie/ áby drugich nie ruſzáli á nie odwieráli áż powtore do nich poſzlą. Oni ſie niemogli otrzymáć áby ich nie otworzyli BielSpr 38; Brieff auffmachen. Liſt otworzyć. Aperire literas. Calag 103a; SarnStat 45; A ieſli teſz [listy] nie będą zápieczętowáne Może powiedźieć, że ié ná cle otworzono Ná gránicy. CiekPotr 60, 70.

W przen (35): To mowi Pan Bog/ Otho ia otworzę mogiły wáſſe [ego aperiam tumulos vestros]/ y wywiodę was z grobow wáſſych ludu moy: á w wiodę was do źiemie Iſráelſkiey. Leop Ez 37/12, Iob 30/10, Ez 37/13; CzechEp 371.
Zwrot: »otworzyć język« [szyk zmienny] (3): Iuż dzis ynaczey nauczaią/ Od pana Boga poczinaią. Ktori racził ſwoiey laſzki/ Otworzić nam ięzyk polſki. SeklKat A4; RejPos 205v; A gdy on wymowny ięzyk ſwoy otworzył y ſzcżepy one młode deſzdżem wyſokiey náuki ſwey zgorącego ſercá y miłośći polewał: prętko ſię podnioſły y owoc dáły. SkarŻyw 536.
a) O pieczęci: złamać (28):
Zwrot: »otworzyć pieczęć« = sigillum aperire Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (28): Leop Apoc 6/7; RejAp BB2, CC, 53, 56 [2 r.], 57v (11); GrzegŚm 60; BudNT Apoc 6/1, 3, 5; CzechRozm 200; Y Widźiałem iż otworzył báránek iednę z śiedmi pieczęći WujNT Apoc 6/1, Apoc 5/9, 6 arg [2 r.], 3, 5, 7 (11).
3. Rozewrzeć, szeroko rozdziawić; unieść przesłonę; aperire HistAl, Vulg, PolAnt, patefacere Modrz [co] (226): Kruk liſzcże rychło vwierzył/ A chcąc śpiewáć nos [= dziób] otworzył: W ten cżás mu karmia vpádłá BierEz K3; Gdy na Liſa głod przychodzi/ tedy ſie zdechłym vcżyni, y wzwaliwſzi ſie leżi gębę odtworzywſzy/ á ozor wywieſiwſzy FalZioł IV 14a, IV 15b; Cżemu nie ktore zwierzęta ſpią odtworziwſzy ocży. GlabGad L2v; otworzył Bażyliſzek ocży ſwoie/ á bárzo gniewliwie poglądał w zwierciádło HistAl K8v; A ná ręce nośiłá iákieś dzyecię máłe/ Ze ledwe głowę dzyerży ták bárzo oſpáłe/ Ze y ocżu otworzyć nigdy nie vmiáło/ Y drugim pátrząc ná nie áż ſie też ſpáć chciáło. RejWiz 26; Otworz vſtá twoie/ á iedz co kolwiek ia dáię tobie. Leop Ez 2/8, Ez 3/2; Ktoż otworzy przodek páſzczeki iego [wieloryba]/ y rząd ſtraſzliwych zebow iego BibRadz Iob 41/5, Matth 17/27; GórnDworz T2; HistRzym 17; RejPos 282v; y iuſz ocży záwieráiąc vmieráłá: ále ſkoro on krzyſz práwy Chryſtuſow ćiáłá ſię iey dotknął: wnetże ocży otworzyłá/ wſtáłá/ y záraz zdrowie doſkonáłe odnioſłá. SkarŻyw 397; Y wſtał Száweł z źiemie/ á otworzywſzy oczy nic nie widźiał. A prowádząc go zá ręce/ wwiedli do Dámáſzku. WujNT Act 9/8, Matth 17/27, Act 9/40.

otworzyć do czego (1): Bo zwyſuſzenia ćiáłá/ żyły ſię w nim kurcżyć/ y zęby mu ták bárzo śćiſkáć ſię pocżęły/ iſz y do napoiu ich otworzyć niemogł. SkarŻyw 371.

otworzyć czym (2): Za pomazaniem godzi ſie dziecię omyć wodą letnią/ á nozdrze iemu palczem (obrzezawſzy paznogieć) otworzyć/ á wycżyſcić lekko z nienagła. FalZioł V 35; SienLek 55v.

W przeciwstawieniach: »zamknąć, zawrzeć ... otworzyć« (2): y gdy kładł nań ręce/ otworzyło ſię práwe oko iego. proſił go o drugie: ále rzekł: nie moiá to rzecż/ Bog zámknął/ Bog otworzył SkarŻyw 455; á po śmierći będąc z Pánem Chriſtuſem záwrze vſtá ſwoie/ y nie będzie ich mogł otworzyć zá tymi/ ktorzy po wſzytkim świećie vwierzyli Ewángeliey iego? WujNT 505.

W charakterystycznych połączeniach: otworzyć gębę (5), nozdrze, oczy (9), paszczękę (3), usta (7).

W przen (201): LubPs Q; roſtąpiłá ſie źiemiá pod nogámi ich/ á otworziwſy vſtá ſwe pożárłá ie Leop Num 16/32, Apoc 12/16; Teraz tedy przeklętym będzieſz z ſtrony źiemie/ ktora otworzyłá vſtá ſwe ku przyięćiu krwie brátá twego z ręki twey. BibRadz Gen 4/11; RejAp 103v; RejPos 176; SkarŻyw 263; Przetoć roſprzeſtrzeniło piekło duſzę ſwoię/ y otworzyło páſzcżękę beze wſzego końcá [et aperuit os suum absque ullo termino Vulg Is 5/14]/ y sſtąpili w nie mocarze WerGośc 213; WujNT Apoc 12/16.
Zwroty: »otworzyć oczy« [w tym: na co, na kogo (6), nad kim (1), ku czemu (1)] = spojrzeć na coś, dostrzec coś; oculos aperire Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (20): chceſſli ocży duſſné otworzitz vzrziſs ijż nitz nie dzialaiątz wielkié rzecży dzialál OpecŻyw [34]v, 131, 131v; TarDuch A2; aby [...] raczył: nad nami otworzyc miłoſierne oczy ſwoie RejPs 47; LubPs hh3; KrowObr B4v, 203v; Leop Bar 2/17; BibRadz I 136b marg; OrzRozm C3; Iż chociay zle ocżymá widzimy/ A przedſię ſie ni zacż nie wſtydzimy. Ale bychmy ocży otworzyli/ A máło ſie lepiey przypátrzyli/ Co tráćimy prze márne roſkoſzy/ Ktore z nami rowno cżás roſpłoſzy. RejAp 199v; Nákłoń Iehowo vchá twego á wysłuchay/ otworz ocży twoie a weyrzy BudBib 4.Reg 19/16; Otworz ocży twe Pánie/ y obacż iſz ći vmárli w grobiech ſktorych wnętrznośći duch ieſt odięt/ nie będą tobie oddáwáć chwały áni ſpráwiedliwośći. BudBib Bar 2/15; SkarJedn 340; Aſz gdy im niewola y nędzá wielka doięłá: dopiero ocży ná grzech ſwoy otworzyli/ y wracáli ſię do Páná Bogá ſwego SkarŻyw 558; Tu trzebá ocży otworzyć CzechEp 244 marg; Wy co teraz zówiećie [!] ſczérem/ dobrem/ proſtem/ Może to być názwano nikczemnośći moſtem: Na który wy nápadſzy/ iuż po nim chodźićie/ Ani oczu ku ſczéréy prawdźie otworzyćie. ZawJeft 35; Otworz ocży duchowne/ o ślepoto polſka/ ná ſpráwę pobożną przodkow twoich PowodPr 25; SkarKazSej 700b.

»otworzyć oczy (oko)« [w tym: czyje (19), komu (8)] = przywrócić wzrok; oculos aperire PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (27): OpecŻyw 63, 63v [3 r.], 64 [2 r.], 68; MurzNT Ioann 9/14, 17; Prżywiedli onego co był ſlepym do Pháryzeuſzow. A byłá ná ten cżás ſobbotá kiedy Iezus vcżynił był błoto/ y otworzył ocży iego Leop Ioann 9/14, Is 42/7, Ioann 9/17, 21, 26, 30, 32; RejPos Ooov; BudNT Ioann 9/17, 21; y ieden znich naſroſzſzy iednooki/ miecżá dobywáiąc/ zábić go chćiał. Lecż P. Bog dziwnie go obronił, otworzył y vzdrowił/ oko żołnierzowi onemu. SkarŻyw 452; WujNT Ioann 9/14, 17, 21, 26, 30, 32, 37.

»otworzyć oczy (oko), wzrok« [w tym: komu (26), czyje (9)] = pozwolić dojrzeć coś, dać zrozumienie czegoś; oświecić; oculos aperire Vulg, PolAnt, Modrz [szyk zmienny] (36:1): OpecŻyw 169; RejPs 176v; Yuż nam Luter oczy otworzył/ á obłudnośći/ przewrotności/ á nye pobożne ſpráwy wáſſe odkrył. KromRozm I B2; KromRozm II ov, ſ; KrowObr B4v, 220; Leop Gen 21/19; BibRadz Gen 21/19, Num 22/31; BielKron 12v, 42v; Miły Orzechowſki/ dał ći Bóg pióro/ otworzył ći też/ iáko widzę ná przyſzłé rzeczy/ któré ná Polſkę idą/ oko: bądź w téy ninieyſzéy náſzéy ślepoćie Lothem/ wołay ná Bráćią náſzę Poſły. OrzQuin Z3, F2, Y2v; RejAp 52v; w rzecżach wſzelákich pánu ocży otworzy/ y prawdę ſnádnie/ á bez obrázy powie. GórnDworz Ee7; RejPos 3, 113v; RejPosRozpr b3v; BiałKaz A4v; ModrzBaz 144v; Otwórz mi wzrok/ niech ná zakón pátrzę twóy beſpiecznie. KochPs 180; SkarŻyw 25, 535, 567; Panie Boże [...]/ otworz ocży vmyſłu iego/ áby mogł vyźrzeć y poznáć to do śiebie/ iáko ſię tymi ſwoimi poſtępkámi oddalił od ćiebie. CzechEp 20, 183, 357; NiemObr 66, 68, 149, 165; ArtKanc N4v; Krnąbrnemu ſercu/ otworzyłeś ocży/ By znáło/ iák złe/ kogo twa moc tłocży. GrabowSet Gv; LatHar 91, 636.

otworzyć [komu] rozum« = aperire sensum PolAnt (3): RejPos 116; BudNT Luc 24/54; niech vkażą kiedy im P. Bog dał Duchá ś. ná rozumienie piſmá/ iáko dał Apoſtołom/ kiedy im Chryſtus otworzył rozum/ áby piſmo rozumieli SkarKaz 418a.

»otworzyć serce« [w tym: komu (4), czyje (2)] = dać zrozumieć coś, nakłonić do uwierzenia w coś [szyk zmienny] (7): Niechay otworzy ſerce wáſſe w zakonie ſwoim [Adaperiat cor vestrum in lege sua]/ y w przykazániu ſwoim Leop 2.Mach 1/4; Aż potym/ iáko támże niżey nápiſano ſtoi/ iż im z łáſki á z miłoſierdzia ſwego otworzył myſli ich/ ſercá ich/ y rozumy ich/ iż ſie dopiro práwie obacżyli y w onych piſmiech Prorockich RejPos 116; że mi ieſzcże tego on ſam nie obiáwił: áni ſercá otworzył: ále potym będę mogł rozumieć/ gdy mi to od Bogá będzie dárowano. CzechRozm 2v, 198; SkarŻyw 243; A niektora niewiáſtá imieniem Lydia/ [...] chwaląca Bogá ſłucháłá: ktorey Pan otworzył ſerce [cuius Dominus aperuit cor]/ áby vwierzyłá temu co powiedał Páweł. WujNT Act 16/14.

»słuch otworzyć« = odjąć głuchotę (1): Słuch otworzyć/ ſzukay Vſzy SienLek T[tt].

»otworzyć smysł(y) (a. zmysł) [komu (3), czyje (2), komu czyje (1)]« = aperire sensum PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (6): A Lukaſz ſwyęty piſſe o Apoſtolech: Tedy im otworzył/ rozumyey pan Kryſtus práwy bog y człowyek/ zmyſl/ áby rozumyeli piſmá. KromRozm II ſ, f2v; BibRadz Luc 24/45; RejPos 114v, 134v; WujNT Luc 24/45.

»otworzyć usta, gębę, paszczekę« [w tym: ku komu (3), do kogo (1)] = aperire os Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (63:3:1): BierRaj 23v; nieumiéſs teráz vſt otworzytz/ ktorys doktory naucżatz ſmiál. OpecŻyw 115v, 108, 136; WróbŻołt 37/14, 118/131, [pp3]v; RejPs 59v; Słuſſnyem tedy vſtá moye otworzył do cyebye LubPs bb5v, K3v, R5v, S4v, Z, hh2; by otworzył vſthá ku zábiyániu/ áby podnioſl [!] głos w krzyku Leop Ez 21/22, Tob 13/1, Ps 38/10, Ez 16/63, Dan 3/25, 10/16 (9); ocz iedno otworzyſz vſta twoie/ wypełnięć to. (marg) Tho ieſt/ cokolwiek odemnie żądać będźieſz vczynię dla ćiebie. (–) BibRadz Ps 80/11, Ps 118/131, Is 53/7, Ez 3/27, 29/30, Matth 13/35, Act 8/32, 35; BielKron 51; Nec hiscere quidem audebat, Nie ſmiał y vſt otworzyć. Mącz 156b; Ne mutire quidem audent, I yąknąć/ gęby otworzić nie ſmieyą. Mącz 239d; RejAp 107v; oni thák vcżeni ludzye/ muſieli zániemieć/ á nie vmieli otworzyć gęby ſwoiey. RejPos 227, 67, 103, 104, 107, 263v; Ale kiedy otworzył usta swe osobne, A słowa śniegu puśćił nagłemu podobne, Już na ten czas Ulissa żaden nie celował KochMon 27; BudBib Ps 77/2, Thren 3/46, Ez 21/27, Eccli 29/29; BudNT Matth 5/2, Act 10/34, 18/14, Apoc 13/6; Iako mam w niebo weyrzeć? iáko vſtá ná chwałę Bożą otworzyć? SkarŻyw [237], 497, 509; WisznTr 10; ArtKanc D17; A otworzywſzy vſtá ledwomowne/ Prze on ćiężki żal/ y myśli fráſowne/ Znowu zábawia miłą kreẃ przy ſobie GrochKal 8; WujNT Matth 5/2, 13/35, Act 8/32, 35, 10/34, 13/6, 18/14; SkarKaz 637a; Mówże co: otwórz vſtá GosłCast 28, 59, 73.

»otworzyć usta, wargi« [w tym: czyje (10), komu (4)] = dać dar wymowy [szyk zmienny] (10:4): BielKom C3; Iużeſz do końcá moy Pánye otworz wárgi moye/ A będę z vſt ſwych wyſławyał możne chwały twoye LubPs N4v; Pánie otworzyſz ty wárgi moie [labia mea aperies]: á vſtá moie będą wyſłáwiáć chwałę twoię. Leop Ps 50/17; Potym Pan otworzył vſtá [aperuit Dominus os] oney oſlice/ kthora rzekłá do Báláámá BibRadz Num 22/28; Abowiem mądrość otworzyła vſtá niemych [aperuit os mutorum]/ á ięzyki niemowiątek ſpráwiłá wymowne. BibRadz Sap 10/21; BielKron 132v; Módlcie ſye y zá nas: áby pan Bóg otworzył vſtá náſze/ opowiádáć táiemnice páná Chryſtuſowé [ut Deus aperiat nobis ostium sermonis ad loquendum mysterium Christi Vulg Col 4/3; áby nam Bog otworzył drzwi mowy ku opowiedániu táiemnice Chriſtuſowey WujNT] BiałKat 196; BudBib Ez 3/27, Eccli 15/5, Esth 14/9; KochPs 77; pewnie nie ſzcżebietowie o tym piſzą. ále ći ktorym Bog ſam ocży y vſtá otworzył: żeby to vyźrzawſzy/ cżego świát/ procż niektorych/ widźieć przez długi cżás nie mogł/ o tym mowili: y inſzym to ku ich dobremu pokázowáli CzechEp 357; LatHar 165, 303.

»otworzyć usta« [jako wyraz zdumienia] (1): Wſzákoz [!] on w then cżás zápátrzał ſię ná nię vſtá otworzywſzy [aperto ore intuebatur eam]/ á ieſłiż [!] oná piękną poſtáwkę vkazáłá/ tedy ſię iey vśmiechał BibRadz 3.Esdr 4/31.

»otworzyć uszy« [w tym: na kogo, na co (2), komu (1)] = uważnie, pilnie wysłuchać czegoś lub starać się usłyszeć coś [szyk zmienny] (5): OrzRozm A3v; Otwórzmy téż vſzy ná Niemcá/ co stámtąd vſłyſzyſz inégo/ iedno to/ iż iuż z Niemiec pewnégo Páná mamy. OrzQuin Y4; BiałKat 246; Bo iż káżdy miłuie ſámego śiebie: [...] przeto też ztąd to przychodźi/ iż pochlebcę iákoby cnot ſwoich świádká rad przyimie/ á z chęćią iemu vſzy otworzi [libenter aures patefaciat]. ModrzBaz 17v; SLuchay/ wierny móy zborze: otwórz vſzy ſwoie/ A do ſercá poważné przypuść ſłowá moie. KochPs 114.

»otworzyć uszy« [w tym: komu (4)] = dać dar słuchania, rozumienia; aperire aurem PolAnt [szyk zmienny] (11): Chceſz być mądrym więcey ſłuchay/ Ale ięzyká powśćiągay: Przetoć Bog vſzy otworzył/ A ięzyk mocno zágrodził. BierEz F4v; KrowObr B4v; OrzQuin Gv; Tuć Prorok nie mowi o proſtym á o ſwieckim krolu/ ktory nie może áni ſlepemu ocżu/ áni głuchemu vſzu/ otworzyć RejPos 3, [203], 207 [2 r.], 313; BudBib Is 50/5; RAcż otworzyć/ Pánie Iezu Chryſte/ vſzy y ocży ſercá mego/ ábym ſłuchał náuki twoiey/ y wyrozumiał ią LatHar 91 [idem] 636.

a) Rozdzielić [w tym: komu (2)] (3): y zmocnią ſie też wiátry od wſchodu/ y otworzą obłok [recludent ... nubem]/ ktory zbudził w gniewie Leop 4.Esdr 15/39; ſwoim ludzyem wodę w morzu otworzył/ drugą z opoki wywiodł BielKron 46.

otworzyć czym (1): Iako ya nyeothworzila yemv dw dzialv dzialem swem syedlicznem. ZapWar 1519 nr 2185.

4. Przeciąć, rozkroić (zwłaszcza operacyjnie); rozszerzyć; aperire Vulg [w tym: co (38), kogo (2)] (45): á ktobi miał zatkanie vątroby j ſledzony/ tedy to lekarſtwo otworzy y wypędzi FalZioł I 52a; á tak czo narichley otworzyć aby iad wyciekł y z gnoiem poſpołu/ bo ieſtliby tego zaniechał długo nie otworzącz/ tedy vcżyni głęboką iamę w ciele: ſwem iadowitem grizieniem. FalZioł V 71; Priſzcż ieſtli chczeſz otworzyć, tak vcżyń. FalZioł V 71v, *4f, V 71v; byli dwá oſądzeni ná czwiertowánie [...]/ [kat] othworzywſzy onych dwu/ iął mowić: Lekárze wiele o żołądku w człowiecze plotą SienLek 95; á day mu [koniowi] wybráć ono mieſtce do żywégo/ iż ropę otworzy SienLek 177v, 35, 125, 177v, 183v; kiedy wodá meaty otworzy/ á ónę wſtęchlinę dobrze wypłókawſzy gorączce przyczynę odéymie. Oczko 22v; kiedy ſámo gorąco nie vmié iedno ćiáło otworzyć/ duchy roſpróſzyć/ á bárzo śiły vmnieyſzyć. Oczko 28v; gdy [...] trwáłé fluxy ſye niepokázuią [u krwistego]/ iedno gorączká á ćiálá nápełnienié/ do czego żyłę otworzywſzy/ á krwie téy vpuśćiwſzy/ ſamo tylko lékárſtwem ieſt. Oczko 33v, 15v, 19v, 25v; WujNT 740.

otworzyć komu (9): Iezuſowi wlocżnią bok iego otworzono. OpecŻywSandR nlb 5; BielKron 178; Ieſli kogo ograżká á owſzem gorączká gába/ á ieſt pełny rumiony y żył pełnych/ temu trzebá Medyanę otworzyć/ y thák długo kreẃ s niego puśćić/ áże nań mdłość vderzy/ á od thego przeſtánie. SienLek 139v, 20, 168v, 172v, 184 [2 r.]; ArtKanc D13v.

otworzyć czym (13): OpecŻyw 152v, 153v; OpecŻywSandR nlb 5; BielKron 139, 178; SienLek 73, 184; Czego czekaſz Pirrhuśie? otwórz pierśi mieczem GórnTroas 66; ArtKanc E10; LatHar 523, 544, 736; ále ieden z żołnierzow włócznią otworzył (marg) przebodł. G. (–) bok iego [lancea latus eius aperuit]/ á nátychmiaſt wyſzłá kreẃ y wodá. WujNT Ioann 19/34.

W połączeniach szeregowych (2): choć drugi vſchnie/ ſkórá mu ſye ſtwárdźi/ żyły ſkurcżą/ guzy ſpieką/ tego wodá śiárczána odwilży/ zágrzeie/ otworzy/ y wſzyſtkiego tego w nim popráwi Oczko 25v, 27.

W charakterystycznych połączeniach: otworzyć bok (12), bolączkę (2), ciało, guz (2), meaty (2), medyjanę, opuchlinę, piersi, pryszcz (2), przechody, ranę (2), ropę, skorę, żyłę (6); otworzyć mieczem, włocznią (9).

Zwrot: »żywot otworzyć« [szyk zmienny] (2): Też żołcią wołową pępek namazać/ otworzy żywot zapiekły. FalZioł V 38v, I 129b; SienLek 172v.
Szeregi: »rozproć i otworzyć« (1): Po tymże nachyliwſzy vmarłą/ bok iey lewy proſtą raną rozproć y otworzyć FalZioł V 34v.

»otworzyć i (albo) zmiękczyć« [szyk 1:1] (2): tákowa máść guz wſzeláki zmiękczy y otworzy. SienLek 129v, 172v.

W przen (1):
Zwrot: »otworzyć żywot« = uczynić płodną (1): Wſpámiętał też Pan Bog ná Rachel/ otworzył żywot iey/ ktora pocżęłá y porodziłá ſyná/ á dano mu imię Iozeph/ s cżego Pánu Bogu dzyękowáłá y mowiłá: Odiął Pan Bog odemnie ſrornotę niepłodnośći. BielKron 15.
5. Ukazać, odsłonić; aperire Mącz [co] (33): RejWiz 175v; Sercá ſkryte táiemnoſcią/ Otworzy ie Bog iáſnoſcią. Kto co cżynił potáiemnie/ Okaże ſie ná nim [na sądzie] iáwnie. BielKron 135v; Bog wſzytkich rzecży pan ieſt/ otworzywſzy pole/ wſzytki rzecży ná pośrzodku położył/ kto ich doſtanie przez moc/ to ziego wolą ieſt BielKron 254v, 135v; Occulta quaedam et quasi involuta aperire, Táyemne á yákoby záwikłáne rzeczy otworzić. Mącz 507a; ktoby ſie miał dotknąć álbo otworzyć ty dziwne á ſkryte táiemnice thego żadnym rozumem nierozmierzonego Boſtwá RejAp 54; Przeto nie ſądźćie przed cżáſem/ áż Pan prziydźie á ſkrytośći ſercá otworzy WujJud 143; Przedśię nie tay przedemną/ táiemné ſkrytośći Otwórz wſzyſtkié ZawJeft 46; Nád práwo poſpolite/ rzece ſtánąć y podnieść ſię/ y morzu dno otworzyć y dwie śćienie vczynić kazał. SkarKaz 578a.

otworzyć komu (19): RejPs 214v; Ty tedy Pánie oznaymileś mi to y poznałem/ ich ſpráwy otworzyłeś mi (marg) To ieſt/ rády ich o mnie że mię zabić chćieli. (–). BibRadz Ier 11/18; Y iako pocżciwa rzecz iest [...] práwuiącym ſie według prawa ſwoy wyrok otworzić KwiatKsiąż I4v; RejAp 186, 192; RejPos 178v, 233; Tám gdy wzámknieniu onę mu ſwoię duſzną á dyabelſką niemoc otworzyłá/ [...] gromić iey nieucżćiwość y ſzkáráde poſtępki brzydząc ſię iey niecnotą/ pocżął SkarŻyw 308, 120, 165; LatHar 300. Cf Zwroty.

Zwroty: »otworzyć [komu] myśli swoje« [szyk zmienny] (2): y zámknęłá ſię znim w komorze/ y otworzyłá mu plugáwe myśli ſwoie SkarŻyw 462, 487.

»otworzyć serce [komu (4), przed kim (1)]« (5): áby cżłowiek otworzywſzy przyiacielowi chocia bárzo miłemu/ ſercze/ vmyſł/ y tháiemnicze ſwe wſzytki/ nie był od niego ták przyrwan iáko owo od myſliwczá żorawie ſiecią GórnDworz M2; KuczbKat 360; SkarŻyw 165, 599; GrochKal 12.

»otworzyć [komu] sumnienie« [szyk zmienny] (3): WujJud 82; WujJudConf 84; Lecz ináczey wiedzieć nie mogą coby rozwiązáć/ a co związáć mieli/ áż im káżdy otworzy przez ſpowiedz ſwe ſumnienie. WujNT 77.

»(wolą i) umysł (swój) otworzyć« [szyk zmienny] (3): LibLeg 10/115; owſzem wſzytek ſwoy vmyſł otworzyłám przed Pánem [sed effudi animam meam ad faciem Domini]. BibRadz 1.Reg 1/15; GórnDworz M2.

Szeregi: »otworzyć a (i) objaśnić« (2): Iż gdy thy otworzyſz á obiáſniſz káżdemu thę ſzcżyrą á nieomylną prawdę moię/ á ktho iey nie będzye wdzięcżen á nie będzie iey wierzył/ niechaiże przedſię ſmierdzi iáko y przed tym ſmierdział RejAp 192; RejPos 233.

»otworzyć a odkryć« (1): ieſliżby nie otworzył á nie odkrył iawnie ſercá ſwego ku prziymowániu thego coby iedno vſłyſzał BibRadz *4.

6. Utworzyć, założyć; rozpocząć; aperire Vulg, PolAnt, Mącz; creare Calag [w tym: co (13)] (14): Obacżywſzy to luter otworzył powtore pirwſzą Apellácią/ przez ktorą apelował od Papieżá ná Koncilium BielKron 196; Iustitium remittere, Práwo záś otworzić. Mącz 179a; Ludum aperire, Szkołę otworzić. To yeſt począć vczyć. Mącz 198d; Schaffen. Otworzyć. Creare. Calag 405a.
Zwrot: »jurysdykcyje otworzyć« (1): Była o tym Quaestia iesli Iurisdictie otworzyć by kto sub praetextu sprawy Zamku y miasta niewziął ActReg 12.
a. O rzekach, strumieniach: spowodować ich wypłynięcie (9): Otworzę ná naywyſzſſych pagorkach rzeki [aperiam in supinis collibus flumina]/ á w pośrzod pol krynnice Leop Is 41/18; BibRadz Is 41/18.

W przeciwstawieniu: »otworzyć ... osuszyć (a. wysuszyć)« (2): WróbŻołt 73/15; Tyś otworzył zrodło y pothoki/ á tyś oſuſzył rżeki byſtre [Tu rupisti fontem et torrentem tu siccasti fluvios]. BibRadz Ps 73/15.

W przen (5): Otworzcyeſz źrodłá ſerc ſwych iemu chwałę daycye LubPs P5v; Aperire fontes Philosophiae, Zrzódłá á grunty Phyloſophiey otworzić. Mącz 278d; StryjKron 742.

otworzyć komu (1): źrzodłá nam nieprzebráne/ łáſki Bożey y Sákrámentow iego otworzono. LatHar 320.

otworzyć czym (1): Ták po tobie ośieroćiał Słowieńſki Helikon/ Y on zdroy co gi otworzył kopytem lotny koń. KlonŻal B3.

7. Skierować w jakimś kierunku [co na kogo] (1): Rzućili ſie tedy Maurowie wſzyſcy na nas trochę w mieśćie/ ięli bić Krześćijány/ z łukow ſtrzeláli/ y wſzelki rodzay zbroie ná nas otworzyli BielKron 454.

Synonimy: 1. odemknąć; 2., 3. rozewrzeć; 5. objawić, odkryć, ukazać.

Formacje współrdzenne cf 1. ODEWRZEĆ.

Cf 1. OTWORZENIE, OTWORZONY

MŚ