Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 2. ODKRYCIE

Następne hasło: ODKRYĆ SIĘ »

ODKRYĆ (98) vb pf

o jasne.

Fleksja

inf	odkryć

praet
	sg		pl
1	m	odkryłem, -m odkrył	m pers
2	m	odkryłeś	m pers	-ście odkryli
3	m	odkrył	m pers	odkryli
	f	odkryła	m an
	n	odkryło	subst

plusq
	sg
3	m	był odkrył

imperativus
	sg	pl
1		odkryjmy
2	odkryj

conditionalis
	sg
2	f	byś odkryła
3	m	by odkrył

impersonalis
praet		odkryto
participia
part praet act		odkrywszy

inf odkryć (29). ◊ fut 1 sg odkryję (1). ◊ 2 sg odkryjesz (3). ◊ 3 sg odkryje (9). ◊ 3 pl odkryją (8). ◊ praet 1 sg m odkryłem, -m odkrył (4). ◊ 2 sg m odkryłeś (1). ◊ 3 sg m odkrył (21). f odkryła (1). n odkryło (1). ◊ 2 pl m pers -ście odkryli (1). ◊ 3 pl m pers odkryli (2). ◊ plusq 3 sg m był odkrył (1). ◊ imp 2 sg odkryj (5). ◊ 1 pl odkryjmy (1). ◊ con 2 sg f byś odkryła (1). ◊ 3 sg m by odkrył (4). ◊ impers praet odkryto (1). ◊ part praet act odkrywszy (4).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI i XVIII w.

Znaczenia

1. Usunąć to, co zakrywa, odsłonić, obnażyć, ukazać, zdjąć, rozebrać (42)
2. Ujawnić, ukazać, objawić (55)
- W przen (1)
- Przen (1)
- a. Zwierzyć się komuś, wyznać coś, przyznać się do czegoś (5)
  - W przen (1)
- b. Wykryć, dowiedzieć się o czymś, wpaść na ślad (3)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Usunąć to, co zakrywa, odsłonić, obnażyć, ukazać, zdjąć, rozebrać; discooperire Vulg, PolAnt; detegere, nudare PolAnt, Calag; revelare Vulg; denudare, retegere Calag (42): Entblóffen. Odkryć. Nudare. Calag 158b.

odkryć kogo, co [= zakryte] (7): RejKup V v; Oná że byłá w zaſłonie/ odkryć ią kazáli/ Aby ná iey piękną kraſę do woley pátrzáli. KochZuz A4; SienLek 147; BudBib Dan 13/32; gniéw przeráźliwy Rozſádźił źiemię/ y odkrył iéy grunt leniwy. KochPs 24. Cf odkryć kogo [= oczy komu]; co komu.

odkryć kogo [= oczy komu] (1): Łotrzy cżyrwony złoty w drewnie poſtáwili/ Ktoby gi wziął zębámi/ á ocży zákryli. [...] Ten dybie do złotego/ rzyć mu wyſtáwili. Máca gębą mláſkáiąc/ áż w dupę cáłował/ A kiedy go odkryli/ bárzo ſie fráſował. RejFig Aa7.

odkryć kogo [= zakrytego] czemu [= aby coś miało dostęp] (1): Kto by towárzyſzá związał w drodze á w tym by vmárł/ niema grzechu áni winy: ále gdyby go muchom odkrył álbo źimnem tákież od gorącá vmárł/ winien śmierći. BielKron 465v.

odkryć co [= zakrywające] (2): Ktoż odkrył zwierzchnie odźienie [tj. skórę] iego [wieloryba] BibRadz Iob 41/4; RejZwierc 165.

odkryć co [= zakryte] komu (1): Po ślubie ocży iey odkryią BielKron 465.

Zwrot: »odkryć (sobie) twarz« = detegere faciem Calag (2): odkrywſzy ſobie twarz [et facies mea discooperta erat] nie obacżyłem wroblow ná śćienie. BibRadz Tob 2/10; Calag 111b.

Przen [co = zakryte] (9):

odkryć komu [= dla kogo] (1): Zaſz gdzie dziś mocne znaydzieſz práwo poſpolite/ Stoi iáko zła ſzkápá pokrowcem zákryte. Bo tym co im ſwiát ſłuży tedy ie odkryią RejZwierc 269.

W przeciwstawieniu: »odkryć ... zakryć« (1): Brácie gdy ſie tu idzieſz myć/ Odkriy cnotę á zákriy rzyć. RejZwierc 237v.

Zwroty: »odkryć jawnie« (1): BibRadz *4 cf »odkryć serce«.

»odkryć nagość« = denudare praeputium PolAnt (2): BibRadz Hab 2/16; odkrywſzy złośćiwą nágość iey [bestyi]/ oto y mięſo iey potym pożárto będzye/ to ieſt/ páńſtwá iey RejAp 146v, 126.

»odkryć oblicze« (1): Odkriymyſz oblicże iego [Boga] w chwały wyznawániu [praeoccupemus faciem eius Ps 94/2] LubPs V4v.

»odkryć oczy« (1): Odkryi/ ábo odſłoń ocży moie/ á vyźrzę dźiwy w zakonie twoim. CzechEp 124.

»odkryć serce« (1): ieſliżeby nie otworzył á nie odkrył iawnie ſercá ſwego ku prziymowániu thego coby iedno vſłyſzał BibRadz *4.

bibl. »odkryć ucho [czyje]« = powiedzieć, objawić komuś (1): Abowiem ty Pánie Boże moy/ odkryłeś á obnáżył vcho [revelasti auriculam] ſlugi twe^go Leop 1.Par 17/25.

Szeregi: »odkryć a obnażyć« (1): Leop 1.Par 17/25 cf »odkryć ucho«.

»odkryć abo odsłonić« (1): CzechEp 124 cf »odkryć oczy«.

»otworzyć a odkryć« (1): BibRadz *4 cf »odkryć serce«.

a. Obnażyć (3):

odkryć kogo, co [= zakryte(go)] (2): Expapillare. Cicki wywálić/ odkrić. Mącz 276c. Cf odkryć kogo z czego.

odkryć kogo z czego (1): KmitaSpit C4 cf W przeciwstawieniu.

odkryć co [= zakrywające] na kogo (1): Zdechnie káżdy gdybyś nań podołek odkryłá. RejFig Dd2v.

W przeciwstawieniu: »odkryć ... zakryć« (1): Wżdy pohániec gdy więźnia z dobrych ſzát odkryie/ Przedśię go ledáiáką śiermięgą zákryie. KmitaSpit C4.

b. Odrzucić z leżącego przykrycie (5):

odkryć kogo, co [= zakryte(go)] (4): ſen ią vſpił/ Potym przyſzedſzy iam ią odkrił. BierEz E2, E2. Cf odkryć co komu; co przed kim.

odkryć co komu (1): Nuż iey wſzyſtek zádek odkrył BierEz E2.

odkryć co przed kim (1): Ktory [Cham] więcey miłuiąc ſwą wolą niż cnotę/ Smiał odkryć przed brácią ſwą oycowſką ſromotę. HistLan B3.

odkryć co [= zakrywające] od czego (1): przyſſlá po ćichu/ y odkrywſſy płaſſcż od nog iego/ położyłá ſie. Leop Ruth 3/1.

c. Zdjąć, usunąć to, co zakrywa wylot czegoś (naczynia, zagłębienia w ziemi itp.) [w tym: co (4)] (5): [Biskup Stanisław] kazał odkryć grob Piotrawinow BielKron 348v; SienLek 158v; MWilkHist C4; Spádłá z gory wyſokiey w wodę oná cżáſzá: Y odkryłá ćiemny gmách onego ſzáláſzá. KlonWor 24.

Zwrot: »odkryć przykrycie« (1): A gdy ſię do niego przećiſnąć nie mogli dla tłumu odkryli przykryćie [nudaverunt tectum] gdzie był BudNT Mar 2/4.

d. Odkopać to, co zostało zasypane [co] (1): wzdroie oycowſkie ktore przed nim zyemią zákryli Páleſtyni/ odkrył BielKron 14.

e. W działaniach wojennych: usunąć osłonę chroniącą przed atakiem lub utrudniającą własny atak [w tym: kogo (3), co (3)] (6): BielKron 316; bes ſzkody mogł Hetman wywieść s poyśrodłá [!] vffow wiele było potrzebá/ á woyſká tym nie odkrył/ áni vmnieyſzył/ gdyż kráie ze wſzech ſtron w ſwoiey ſpráwie mocno ſtały BielSpr 31; gdy im nabárźiey przyprą/ rozſtąpią ſie w ſtrony/ odkrią dźiáłá/ ſtrzelbę puſzcżą ná nieprzyiaćielá BielSpr 55, 15v, 18, 32.

2. Ujawnić, ukazać, objawić; detegere Mącz, Modrz; revelare PolAnt; dissolvere, nudare, solvere Mącz; patefacere Modrz; pandere JanStat [w tym: kogo (4), co (47)] (55): Yuż nam Luter oczy otworzył/ á obłudnośći/ przewrotnośći/ á nye pobożne ſpráwy wáſſe odkrył. KromRozm I B2; KromRozm III A2; Detegere magicas vanitates, Odkrić czarnoxięskie obłudnośći. Mącz 442b, 252d; Teć tho dolegliwe á boleſne rzecży/ cżłowieká odkryią GórnDworz Dd4, Kkv; CzechEp 50; ArtKanc K20.

odkryć czego (2): ModrzBaz 129v; Niechże z temi ſwemi nowinkámi vćiekáią/ ktorych czás ten bárzo máły od Lutrá odkrył: iż ſą pełne odmiány/ nieſtátku/ fałſzu/ y niezgody SkarKaz 550b.

odkryć czego [składnia zależna od „bać się”, „srumać się”] (2): zápálcżywośći ſwoiey odkryć ſie ſrumáią. KochZuz A2v; NiemObr 90.

odkryć komu (10): RejAp 161v; RejPos 230v; BudBib Is 23/1; CzechRozm A8; KochPs 35; SkarŻyw 600; CzechEp 88; Iuż tedy tych náſzych cżáſow/ odkrył nam pan Bog te dwie beſtye/ o ktorych zdawná duch Boży Prorokował NiemObr 160, 90; A gdy ſię nań ſprzyśięgli Zydowie/ że go zábić chćieli/ [...] Sieſtrzeniec Páwłow odkrył Rotmiſtrzowi ich ſprzyśiężenie. WujNT Act 23 arg. Cf »odkryć wszemu światu«.

Ze zdaniem dopełnieniowym (2): KrowObr 234 cf »odkryć wszemu światu«; CzechRozm 70v cf W połączeniu szeregowym.

W połączeniu szeregowym (1): iż on [Pan Jezus] zakon właſnie y Proroki wykłádał: á to co w nich było trudnego/ zákrytego/ y táiemnego/ oznaymił/ wyłożył/ odkrył. CzechRozm 70v.

W przeciwstawieniu: »pokrywać ... odkryć« (1): á iákoż to śmiećie pokrywáć/ cośćie iuż dawno ſámi wſzemu świátu odkryli/ y pokazáli? WujJud 11.

W charakterystycznych połączeniach: odkryć antychrysta (2), bestyje, błędy (2), człowieka, fałsz, niepobożne sprawy, nowinki, obłudności (2), pokryty rozum, przewrotności, sprosności, sprzysiężenie, załogę [= podstęp].

Fraza: »czas odkryje« (1): Nic ſie ták nie może táić/ Cżegoby cżás nie mogł odkryć BierEz G.

Zwroty: »odkryć chytrość, chytre rzeczy« = captiones refellere, captiosa (dis)solvere Mącz [szyk zmienny] (3:1): Mącz 35b [2 r.]; Ia tego nie wyćirpię [...]/ ábym chytrośći páná Wapowſkiego odkryć niemiał GórnDworz Ii8v; SkarŻyw 203.

»fałsz (a. fałszerstwo) odkryć« [szyk zmienny] (7): RejAp 171; Zámiéſzay ich rády/ Odkryy fáłſz/ y zdrády KochPs 102; SkarŻyw 456, 600; ReszPrz 68; Trzebá tedy było dla przeſtrogi wiernym/ te fałſzerſtwá odkryć WujNT przedm 8; SkarKaz 418a.

»jawnie, na jaśnią odkryć« (1:1) RejJóz I3v; Tám w ten tzás Pan Bog iáwnie odkrył Antykryſtá KrowObr 31v.

»prawdę odkryć« (1): A ten rychło na iaſnią mą prawdę odkrye RejJóz I3v.

»odkryć wszemu światu, przed wszystkim światem« [szyk zmienny] (1:1): Okazał teſz tho Bog potym iáwnie/ y odkrył przed wſzyſtkim ſwiátem/ iż Ian oſmy / niewiáſthá nietzyſta Papieżem byłá KrowObr 234; WujJud 11.

»tajemnicę odkryć« = revelare absconsum PolAnt; secretum pandere JanStat [szyk zmienny] (7): BibRadz Eccli 1/30; RejAp 161v; Pan táiemnice temu ſwé odkrije/ Ktokolwiek w iego poſłuſzeńſtwie żije KochPs 35; NiemObr 88, 90, 161; SarnStat 36.

»odkryć zdradę« [szyk zmienny] (4): RejAp 171; KochPs 102; Piotr święty [...] ludziom fałſze iego [Symona czarnoksiężnika] y zdrádę odkrył SkarŻyw 600, 398.

Szeregi: »odkryć a objaśnić« (1): [Duch Święty] odkryie á obiáſni fáłſz á zdrádę thych ſprzećiwnikow ich RejAp 171.

»odkryć i objawić« (1): ktorego [Antychrysta] pan Bog/ tych cżáſow oſtátecżnych odkryć/ y obiáwić racżył NiemObr 151.

»odkryć i obwołać« (1): widźimy [...]/ iáko przez przepowiádánie Ewánieliey/ táiemnice one nierządney mátki Bábilonſkiey odkryć/ y po wſzytkim świećie obwołáć racżył. NiemObr 161.

»na jaśnią podać i odkryć« (1): dla te^go ich [tajemnic] ná iáśnią podáć y odkryć nie śmie. NiemObr 88.

»odkryć i (a) (na jaśnią a. jawnie) (p)okazać« [szyk 4:1] (5): KrowObr 234; Captiones refellere, odkryć á okázać chytrośći Mącz 35b; WujJud 11; Ieſt inſzych rzecży wiele [...]: ktore ia wedle możnośći moiey vmyśliłem odkryć/ á ná iáśnią okázáć [detegere constituimus]. ModrzBaz 6v; Niechay tedy X. M. rádzę nie ſzuka inſzego Antychryſtá/ nád tego ktorego Bog znácżnie odkrył/ y okazał NiemObr 174.

W przen (1):

Zwrot: »[jakie] serce odkryć« (1): woyſká gdy iuż płáczliwego Oſtátek vwiodł/ od rąk okrutnego Poháńcá: wolny ſerce nielękliwe Odkrył/ te ſłowá mowiąc pámiętliwe SzarzRyt C.

Przen (1):

Zwrot: »jawnie odkryć« (1): Bo widzę iż v niego/ ſzcżęſcie ma goſpodę. [...] A co vmie kiedy chce/ iáwnie to odkryło. RejZwierz 56.

a. Zwierzyć się komuś, wyznać coś, przyznać się do czegoś (5): tám odkrył dopiero bezbozność ſwoię/ iſz ledwie co o P. Bogu wierzył SkarŻyw 369.

odkryć komu (3): nie wſtyday ſie nic odkryć tego/ y Pánu ſwoiemu y bliźniemu ſwemu RejPos 339; tobie odkryłem przą moię. BudBib Ier 20/12; CiekPotr 10.

Szereg: »odkryć i zwierzyć się« (1): Odkryć ći to iuſz wſzyſtko y zwierzyć ſię muſzę. CiekPotr 10.

W przen (1):

Zwrot: »[iakie] serce odkryć« (1): żáłoſne mu ſerce ſwe odkryie SkarŻyw 15.

b. Wykryć, dowiedzieć się o czymś, wpaść na ślad (3): A oſobliwie vmiał fundámenty y korzenie cnot y wyſtępkow ludzkich odkryć y vważyć/ ſkąd co pochodziło SkarŻyw 332.

Zwroty: »chytrość odkryć« (2): Mącz 65d; Mátki ſwéy chytrość odkrył/ co mu pomoć chćiáłá GórnTroas 19.

»zdrady odkryć« (1): Cornicum oculos configere, [...] to yeſt/ Chytrośćy/ náuky/ miſterſtwá y zdrády cziye odkryć/ chytrego podiść. Mącz 65d.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Aperire item, Odkrić/ powiedźieć/ wyłożić. Mącz 278c.

Synonimy: 1. odsłonić, ukazać; a. obnażyć; d. odkopać; 2. objawić, ukazać.

Formacje współrdzenne cf KRYĆ.

Cf 1. ODKRYCIE, ODKRYTY

LWil