Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PŁOKA

Następne hasło: PŁOKAĆ SIĘ »

PŁOKAĆ (93) vb impf

-ó- (7) Oczko (6), też SienLek, -o- Mącz (3); a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	płókać
praes
	sg	pl
1	płóczę, płókam
2	płóczesz
3	płócze	płóczą

praet
	sg		pl
2	m	-ś płókåł	m pers
3	m	płókåł	m pers	płókali

fut
	sg
2	m	będziesz płókåł, będziesz płókać
3	m	będzie płókåł, płókåć będzie

imperativus
	sg
2	płócz

conditionalis
	sg		pl
2	m	byś płókåł	m pers
3	m		m pers	by płókali

impersonalis
praet		płókåno
participia
part praes act		płócząc
part praet act		płókåwszy

inf płókać (21). ◊ praes 1 sg płóczę (4), [płókam]. ◊ 2 sg płóczesz (5). ◊ 3 sg płócze (8). ◊ 3 pl płóczą (3). ◊ fut 2 sg m będziesz płókåł (3), będziesz płókać (3) FalZioł (3:3). ◊ 3 sg m będzie płókåł (2), płókåć będzie (1) FalZioł (2:1). ◊ praet 2 sg m -ś płókåł (1). ◊ 3 sg m płókåł (43). ◊ 3 pl m pers płókali (4). ◊ imp 2 sg płócz (21). ◊ con 2 sg byś płókåł (2). ◊ [3 pl m pers by płókali.] ◊ impers praet płókåno (1). ◊ part praes act płócząc (10). ◊ part praet act płókåwszy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Oczyszczać przy użyciu wody lub innego płynu (89)
- Przen (9)
- a. O zabiegach leczniczych (60)
2. Wypłukiwać, usuwać na zewnątrz (2)
3. Podmywać, omywać brzeg falami (2)

1. Oczyszczać przy użyciu wody lub innego płynu; colluere, eluere Mącz, Cn; lavare PolAnt, Cn; abluere Vulg, Cn; reluere Mącz; deluere, elavare, elavere, elutriare, lavare, lavere, luere, perluere, praelavere, proluere, purgare Cn [w tym: kogo, co (79)] (89): FalZioł IV 42d; Ariſtipus ſzedł mimo Diogeneſa á on płokał ſzałatę BielŻyw 57; RejZwierz 137; BibRadz Luc 5/2; Złoto [...] ktore z rzeki s piaſkiem biorą/ potym płocżą/ á ná bláchy ſpuſzcżáią. BielKron 441v; Colluo, Pomywam/ płoczę. Mącz 199d; Reluo, Płoczę/ wymywam záś. Mącz 200a, 200a; SienLek 146v, 190v; RejPos 173v; Oczko 33; StryjKron 175; WujNT Luc 5/2; [Płoczę et płokam/ Eluo, mundo, purgo. Volck Rrr].

płokać czym (1): Kiedy ciáło płocżeſz wodą/ Płocż cnotą duſzę vbogą. RejZwierc 237v.

płokać w czym (2): Anyoł iáſny przybieżał y wyiął ſerce z dzyecięciá/ wyrzázował mieyſcá cżarne z niego y płokał w winie BielKron 165; Oczko 26.

W charakterystycznych połączeniach: płokać garnce, mięso, owies, sałatę, siatki, sieci (4); płokać wodą; płokać w winie.

Zwroty: »ciało płokać« [szyk zmienny] (4): POydzyeſz potym do łáźniey/ ábyś płokał ciáło RejZwierz 142; RejZwierc 237v; Oczko 26; WitosłLut A3v.

Szeregi: [»płokać a lutrować«: Żeby kruszec pięknie płokali, a lutrowali. OrdunekGórn 31.]

»pławić a płokać« (1): Słyſzałeś iáko rybitwi płáwili á płokáli ſiatki ſwoie RejPos 174.

Przen (9): Przydź Duchu świętobliwy/ A me ſerce niecżyſte/ Ktore/ moy płácż rzewliwy Płocże: niech ognie twe ſuſzą wiecżyſte GrabowSet H4; [SolikZiem A3v; Nápátrzyłeś ſie pierwey tego/ iákoć cżęſto pod nos kurzono/ y przed ocżymá twemi oycżyznę twą płokano [prawdopodobnie: we krwi] BielKron 1597 331 (Linde)].

płokać z czego (1): BAdź/ krwi Páná mego Chryſtá/ pozdrowiona/ [...] Co ſtáry y nowy zakon płocżeſz z złośći GrabowSet P2.

płokać czym (3): Płocż cnotą duſzę vbogą. RejZwierc 237v. Cf »łzami płokać«, »miodkiem gardło płokać«.

płokać w czym (3): płocżeſz ſzáty twoie we krwi Báránkowey/ iáko o niektorych v Ianá S. nápiſano. LatHar 203, +9. Cf »w Wulkanowym jezierze płokać«, »wąsy płokać w winie«.

W połączeniu szeregowym (1): Pátrz by ná duſzy więcey/ brudu nie przywrzáło. [...] Támże pirwey ochędoż/ tám płocż/ tám wycieray RejZwierz 142.

Zwroty: »łzami płokać« = powodować czyjś płacz (1): Gdyż nam piſmo nie broni z dobrą myſlą tego vżywáć dobrodzyeyſtwá z łáſki nádánego. [...] Zwłaſzcżá ktoreć przypada bez płácżu ludkiego [!] Bo gdybyś łzámi płokał/ przeſiádłoćby tego RejWiz 191.

peryfr. »miodkiem gardło płokać« = pić miód (1): Nikczemny Woytowicze, zapomniałeś torby W piwnicy, kiedyś ſobie miodkiem gárdło płokał. CiekPotr 76.

[peryfr. »wąsy płokać w winie« = pić wino: niedbam żeby orſzak ſług zámną vbránych Stroyno chodźił [...]/ Coby wąſy płokáli záwzdy w winie moim ZbylŻyw A2v.]

peryfr. »w Wulkanowym jeziorze płokać« = hartować (1): (nagł) Goſłáwſki Rotmiſtrz. (–) TEgo ſnadź w Wulkanowym iezyerze płokano/ A práwie go tu ná ſwiát żeláznym przyſłano. PaprPan Y4v.

Szereg: »płokać i omywać« (1): chcęć tu/ cżytelniku nabożny/ ná końcu przypomnieć/ w iákiey ſadzáwce płokáć y omywáć maſz te owiecżki duchowne LatHar +9.

a. O zabiegach leczniczych (60): FalZioł V 95; Wołowiec nogę [...] kilko dni płókawſzy/ á do zdrowia ią przywiódſzy/ náſzym ludźiam ták ſzczęſnie pokazał Oczko 12.

płokać czym (47): Vwarzenie tego oſtrziżu, goij roſpadliny vſt j dziąſla zgniłe/ tą wodą płoczącz FalZioł I 29d, 46c, 61d, 144a. Cf Zwroty.

W charakterystycznych połączeniach: płokać gdzie boli (2), chorobę, nogę; płokać sokiem, wodą (4), wodką, winem.

Zwroty: »płokać gardło« [w tym: czym (2)] (3): przycżyniwſzy wina ſlodkiego/ á thym płokhać gardło/ ięzycżek vpadły naprawia FalZioł I 155d, II 16 d, V 91.

»płokać gargaryzując« (6): tym ſobie vſta płokać gargarizuiącz/ ſlinogorz roſpądza FalZioł III [3²]c, I 47c, 52d, 97a, 101a, 117a.

»usta, w uściech płokać« [w tym: czym (33)] [szyk zmienny] (39:1): gdy ią [wodkę ałunową] zmieſza z wodką różaną á thymw vſciech płokać/ cżyſci gardło FalZioł II 3c, I 14c, 15a, 18d, 47c, 52d (38); wárzyć Mirrę w winie/ á thym winem vſtá płokáć po iedzeniu SienLek 75; Oczko 14v.

»zęby płokać« [w tym: czym (8)] (9): thą wodą płocż ſobie zęby dla boleſci ich FalZioł I 80c, V 80 [5 r.]; RejKup i8; SienLek 77, 78.

Szeregi: »gargarizować to jest płokać usta« (1): gargarizuy/ tho ieſt płocż vſta iżby tham ono płokanie mogło na mieſtcze bolącze przychodzić FalZioł V 81.

»wymywać albo płokać« (1): ſok przeſtępow s ſolą/ ieſt dobry na rany ſzkodliwe gdy ie wymywaſz albo płocżeſz tym ſokiem FalZioł I 22d.

2. Wypłukiwać, usuwać na zewnątrz (2): Medyk ma obmyślić czás/ kiedy to pićié nalepiéy dáné być może: complexią/ y látá/ kthórem ſłuży potym choróbę/ którą płókać trzebá/ dobrze wybaczywſzy. Oczko 22.

płokać z czego (1): pićie [wód cieplicznych] [...] pewném choróbam tylko/ pomoc może [...] á miánowićie tym/ przez któré ie náturá prowádźi/ płócząc muł/ á wſzelákié plugáſtwá z żył wielkich Oczko 22v.

3. Podmywać, omywać brzeg falami (2): Undans [!] – Płoczę Calep [1135]b.

Szereg: »płokać albo podrywać« (1): To yeſt dom nye ná [...] pyaſku/ ále ná yedney/ cáłey/ á twárdey opoce/ ktorą áni wodá plocze/ álbo podrywa/ áni wyátr rozwyewa KromRozm II tv.

Synonim: 1.a. gargaryzować.

Formacje współrdzenne: płokać się, opłokać, opłokać się, popłokać, spłokać, upłokać, wypłokać, wypłokać się; opłokiwać, podpłukiwać, wypłokiwać; podpłokować, przepłokować; opłokawać; opłoknąć, popłoknąć.

Cf PŁOCZYWŁOS, PŁOKANIE, PŁOKANY

DDJ