[zaloguj się]
[pdf]

ROZSZERZYĆ SIĘ (72) vb pf

rozszerzyć się (40), rozszyrzyć się (25), roszerzyć się (6), roszszyrzyć się (1); rozszerzyć się FalZioł, FalZiołUng, GlabGad, Leop, BielKron (3), LeovPrzep, WujJud (2), BudBib, Strum, SkarJedn (5), SkarŻyw (4), GórnRozm (2), WujNT (5), SkarKaz (2), SarnStat (2), SkarKazSej (3); rozszyrzyć się KromRozm III (2), RejWiz (4), RejPos (8), RejZwierc, MycPrz (2); roszerzyć się RejPs (5); rozszerzyć się : rozszyrzyć się : roszerzyć się : roszszyrzyć się LubPs (4:7), Mącz (1:–:1), RejAp (–:1:–:1).

sie (50), się (22).

rozſz- (55), rozſſ- (5), rosſz-, roſſz- (5).

o jasne; -é- (3) Strum, SarnStat (2), -e- Mącz (2).

Fleksja
inf rozszérzyć się
praet
sg pl
2 m rozszyrzyłeś się m pers
3 m rozszérzył się m pers rozszérzyli się
f rozszérzyła się, jest się rozszérzyła m an
n rozszérzyło się subst rozszérzyły się
plusq
sg pl
3 m m pers byli się rozszérzyli
f była się rozszérzyła m an
n było się rozszérzyło subst
conditionalis
sg
3 f by się rozszérzyła
n by się rozszérzyło

inf rozszérzyć się (13). ◊ fut 3 sg rozszérzy się (11). ◊ praet 2 sg m rozszyrzyłeś się (1). ◊ 3 sg m rozszérzył się (9). f rozszérzyła się (14), jest się rozszérzyła (2); rozszérzyła się : jest się rozszérzyła RejPs (1:1), RejPos (2:1). n rozszérzyło się (10). ◊ 3 pl m pers rozszérzyli się (2). subst rozszérzyły się (3). ◊ plusq 3 sg f była się rozszérzyła (2). n było się rozszérzyło (1). ◊ 3 pl m pers byli się rozszérzyli (1). ◊ con 3 sg f by się rozszérzyła (1). n by się rozszérzyło (2).

Sł stp s.v. rozszerzyć, Cn, Linde brak.

1. Powiększyć się, zwłaszcza pod względem rozmiarów, zasięgu, nasilenia; serpere Mącz; dilatare Vulg (29):
Zwrot: »szeroko się roszerzyć« (1): Hoc in immensum serpet, To ſie bezmiernie ſzeroko roſzerzy Rozlezie. Mącz [388]b.
a. O rozmiarach fizycznych (8):

rozszerzyć się czym (1): A ták włożywſzy Bórtnicę/ tedy záśię kłádź miedzy nimi ty łáwy/ że ſye tym Bórtnicá rozſzérzy. Strum I4v.

W porównaniu (1): A ći záſię ktorzy żywą pobożnie/ [...] nielza iedno iż ſie muśi nád nimi wypełnić oná obietnicá Páńſka/ iż tháki káżdy rozſzyrzy ſie iáko drzewo zielone nád pięknym zdroiem ſthoiące/ á bogáctwá y pocżćiwośći rozmnożą ſie w domu iego. RejPos 72v.

Przen [w kim] (1): Vſtá náſze otworzone ſą ku wam/ o Koryntowie/ ſerce náſſe rozſſerzyło ſie w nas. Leop 2.Cor 6/11.
α. O roślinach: rozrosnąć się (2):

rozszerzyć się po czym (1): [ziele końskie kopyto] kwiat ma żołti, piękny, iaſny á gdy pocżnie roſć/ tedy ſie barzo roſſzerzy po mieſtczu FalZioł I 154a.

Przen [gdzie] (1): Bom widzyał od pocżątku záwżdy tego wiele/ Iż ſie tám rozſzyrzyło ono márne zyele/ Niedbáłość á ſwawola ktore cnotę głuſzy RejWiz 47.
β. O terytorium (zajmowanej powierzchni), też o zasięgu terytorialnym (3):
Fraza: »państwo się rozszerzyło« (1): nigdy ſię ono páńſtwo [monarchia rzymska] nie rozſzerzyło po wſzytkim świećie/ áż gdy ieden wſzytkim władnął/ począwſzy od Iulyuſzá y Auguſtá. SkarKazSej 690a.
Zwrot: »rozszerzyć się po wszytkim świecie« (1): SkarKazSej 690a cf Fraza.
αα. W funkcji impf: zajmować określony teren, sięgać (2):

rozszerzyć się do czego (1): Aquitánia ma ſtare imię do tych cżáſow/ ktora ſie rozſzerzyłá do rzeki Ligerim. BielKron 280v.

rozszerzyć się ku czemu (1): Belgiká/ cżęść źiemie Fráncuſkiey/ [...] tá ſie ku Renu rzece rozſzerzyłá BielKron 280v.

b. O ilości: rozmnożyć się (5): Táż miła mátká [tj. ojczyzna] dáłá wam táki pokoy [...] zá ktorym nápełniły ſię komory wáſze/ y rozſzerzyły ſię pożytki wáſze. SkarKazSej 666b.

rozszyrzyć się gdzie (1): Wiele ſie Pańſtw bogátſzych wniwecz obroćiło/ Bo plemię Otomáńſkie ony poniſzczyło. Záś Greckie/ iák Egipſkie/ choć bogáte były/ Iák ſie teras w ich Pańſtwách Turcy rozſzyrzyli. MycPrz I B.

Zwrot: »rozszyrzyć się po wszytkiemu (a. wszemu) światu« (2): á przedſię z iednej ſzkoły á z iednego ćwicżenia ći mieſzcżánie wſzyſcy wychodzą/ á rozſzyrzyli ſie po wſzytkiemu ſwiátu. RejAp 93; RejPos 272v.

»rozszerzyć się po ziemi« (1): Gdy ſię iuſz ludzie byli rozmnożyli y rozſzerzyli po ziemi: ná dwie cżęśći ábo ná dwie kroleſtwie y dwá narody rozdzieleni ſą. SkarŻyw 268.

Szereg: »rozmnożyć się i rozszerzyć się« (1): SkarŻyw 268 cf »rozszerzyć się po ziemi«.
c. O stopniu, intensywności (6): Ktore wolnośći dáley ſię pod interregna wytárgowáły/ y rozſzerzyły SkarKazSej 692a.

rozszerzyć się czym (2): [Bonifacyjusz] ſzedł do Fráncyey do Károlá [...]/ nioſąc Papieſkie liſty/ á proſząc/ aby wierze Chrześćiáńſkiey [...] pomoc dał/ á ná to nic nieżáłował/ cżymby ſię [...] cżeść Chryſtuſowá rozſzerzyć mogłá. SkarŻyw 518; SkarKaz 417a.

roszerzyć się nad kim (1): Abowiem ieſli będzieſz [...] vżywáć nád námi ſpráwiedliwoſći ſwey według wyſtępkow náſſych żadny znas wytrwáć moc niebędzie boby ſie muſiał roſſerzyć gniew twoy nád námi. RejPs 197.

W porównaniu (1): [Panie] obroc na drogę ſprawiedliwą oczy naſſe: abowiem kto inſſy nas ſtey obłędnoſci wybawic moze gdyſz ſnadz nad wielkoſc włoſow naſſych roſſerzyłi [!] ſie złoſci naſſe RejPs 61v.

Zwrot: »hojnie się rozszyrzyć [komu]« (1): A by ſie obacżył iż tho wielkie vpominki y wielkie bogácthwo bierze/ bo mu ſtąd y rozum/ y cnotá/ y ſławá/ y wdzięcżność ludzka hoynie rozſzyrzyć ſie może. RejZwierc 99v.
d. O słowach i tekście: rozwinąć się, rozbudować się, wydłużyć się (3): GórnRozm Ev; Któré rzeczy dla ſkrócenia muſzą tu bydź opuſczoné, boby ſie bárzo to volumen rozſzérzyło SarnStat 1224.
Szereg: »wyciągnąć się i rozszerzyć« (1): Z ſtrony práwá Duchownégo, y zſtrony Iuriſdiciiéy Woiewodzéy, Márſzałkowſkiéy, á tákże Káncelláriiéy y o Iuriſdiciiéy Skárbowéy gdyby miáły bydź przykłády przytaczáné, bárzoby ſie muśiáłá rzecz wyciągnąć y rozſzerzyć. SarnStat 1263.
e. O języku: wzbogacić się (1):

W przeciwstawieniu: »rozszerzyć się ... zmaleć« (1): cżemu nie wſzech rádſzey ziem naſzych ſłow używamy/ gdyby iácy nie nazbyt grube były? Zaiſteby ſię ták wrychle ięzyk náſz nieiáko rozſzerżyć mogł/ ktory iuż teráz bárzo zmáláł. BudBib c.

f. O zasięgu oddziaływania; przen (5): A ták tu iuż możeſz rozumieć iáko ſie ieſt rozſzyrzyłá tá práwicá iego/ á tá możność Boſtwá iego/ iż káżde poſtąpienie cżłowieká namnieyſzego thuż ieſt záwżdy przed oblicżnoſcią iego. RejPos 78v.

rozszerzyć się na kogo (2): RejPs 214; Tu iuż rozumiey/ iż to odkupienie rozſzyrzyło ſie ná wſzytki narody ſwiátá tego/ ktorzykolwiek iedno vwierzyli temu. RejPos 298.

rozszerzyć się nad kim (2): LubPs dd4 marg; ábychmy go napirwey o to prośili áby ſie w nas ſwięćiło á znácżyło ſwięte imię iego/ á rozſzirzyło ſie nád námi kroleſtwo iego RejPos 39v.

2. Zająć więcej miejsca, rozejść się (o procesach organicznych) [gdzie] (1): iakoż ſie tam [w człowieku otyłym] mogą ḿċrozſzerzyć duchy rozumne ktore ſie w ſuchoſci kochaią. GlabGad N4v.
3. Rozgłosić się, rozpowszechnić się, rozsławić się (37): LubPs Q4 marg; RejPos 72v; cżynili obá [Marek i Barnabasz] (ſnadź z zrządzenia Boſkiego/ áby ſie ták Ewángelia tym więcey rozſzerzyłá) co ſie im naylepiey zdáło. WujJud 128v; MycPrz I Bv; Gdzie ſię za morzem dáleko/ áż práwie/ iáko mowią/ ná innym świećie/ Rzymſki kośćioł rożſzeſzył [!]/ y zagony puśćił: ták iż tam więcey iuż Chrześćiáńſtwá w iednośći kośćielney/ niżli we wſzytkich wſchodnych kośćiołách SkarJedn 166; GostGosp 20; Dzieie záś Apoſtolſkie opiſuią kośćioł iego [Chrystusa]; iáko ſię począł od Ieruzálem [...] á iáko ſię rozſzerzył y przenioſł do Pogan WujNT przedm 31.

rozszerzyć się na kogo (1): Toſz ſię y ná niżſze ſtany rozſzerzyło: iſz wſzyſcy Duchowni Ruſcy/ v świeckich ſwoich ſwego mieyſcá nie máią: á oni im w rzeczách Duchownych roſkázuią. SkarJedn 363.

rozszerzyć się po kim, po czym [= między kim, między czym] (3): KromRozm III G6; Prawdá twa po obłocech ták ſie rozſſyrzyłá/ A ſpráwyedliwość twoyá nád gorámi byłá LubPs I4v; Ieſli ich wiárá Kátolicka: [...] cżemu ſię po pogáńſtwie po Turcech y Tátárzech nie rosſzerzy? SkarJedn 28.

rozszerzyć się gdzie (1): rozſzerzy ſye náuká [głoszona przez apostołów]/ y ná tych mieyſcách gdźie przed tym niebyłá. LeovPrzep C4v.

W porównaniu (1): iż kośćioł pierwey był máły iáko ziárno gorczyczne/ á potym ſię rozroſł y rozſzerzył iáko drzewo wielkie. WujNT 140.

Zwroty: »daleko się rozszerzyć« (1): W obyczáiách wáſzych iáko ieſt wiele złego/ y z nich nierżąd/ iáko ſię dáleko rosſzerżył/ y iáko ieſt ſzkodliwy/ by ſię to wſzyſtko wyliczáć miáło ſłowby mi nie sſtáło. GórnRozm L2.

»rozszerzyć się po wszech (a. po wszytkich) krainach, po wiele krain« [szyk zmienny] (2:1): A yego tá náuká po wyele kráin ſye byłá rozſſyrzyłá. KromRozm III E3; Iż Kroleſtwo Páná Kryſtuſowe rozſzerzyło ſie po wſzech kráinach ſwyátá. LubPs Y6v marg; WujNT 297.

»na wsze strony rozszerzyć się« (1): Zem Księgi Polſkie/ nigdy nie bywałemi bukſztaby: drukował, Potym inni ⟨ze mnie⟩ przykład brali. Iuż teraz to piſmo na wſze ſtrony roſſzerziło ⟨się y szerzic⟩ ſie będzie. FalZiołUng V 119.

»po wszy(s)tki(e)m świecie, po wszytkiemu światu, na wszy(s)tek świat się rozszerzyć« [szyk zmienny] (4:1:3): A ſnadz nieieſt żadny ták trudny ięzyk áni żadne ták ſproſne pogáńſtwo áby nieprzyſſlo ku práwey wiádomoſći tákich ſpraw twoich/ Abowiem po wſſytkiem ſwiećie roſſerzyłá ſie wiádomoſć otem/ y wyſſedł ten głos áż ná oſtáteczne gránice ziemie RejPs 27v; LubPs V5, X, aa2v marg; SkarJedn 28; SkarŻyw 600; WujNT 461; Ták ſię znáiomość Bogá práwego po wſzytkim świećie rozſzerzyłá: á ludźie zá przyſzćim w ćiáło Syná Bożego/ głupſtwo ono y ślepotę báłwochwálſką [...] porzućili. SkarKaz 487a.

»od słońca wschodu i zachodu rozszerzyć się« (1): [Luteranie] przed tym ſie máłą trzodą rádźi zwáli/ náśláduiąc w tym Ewángeliey: ále gdy bacżyli/ że ſie tey ich lichoćie iáwnie Ewángelia przećiwia/ ktora od Słońcá wſchodu y zachodu rozſzerzyć ſie miáłá: teraz ſie też ſzerzyć pocżynáią: á wſzyſtkie ſekty [...] w ſwoy pocżet policżáią/ áby ieſli nie prawdą/ przynamniey wielkośćią ſwą ſie zálećili. WujJud 135.

»wszędy (a. wszędzie) się rozszyrzyć« (2): Bo ſie wielmożność twoiá [Panie] wſzędy rozſzyrzyłá/ A nád wſzytki niebioſá práwie wywyzſzyłá. LubPs C; RejWiz 113v.

»po wszytkiej ziemi, po wszytkiej szyrokości ziemie, po wszytkich kończynach ziemie się rozszyrzyć« [szyk zmienny] (2:2:1): Iáko obyetnicá ſłowá Bożego miáłá ſie rozſzyrzyć ná wieki po wſzytkiey ſzyrokośći zyemye. LubPs M3v marg, S3v marg, Tv; RejPos 265v; Bicżowánie ábo dyſcypliny w proceſſyách ludzie zá niego [św. Antoniusza] cżynić pocżęli: y ten święty obycżay po wſzytkiey ſię Włoſkiey ziemi rozſzerzył. SkarŻyw 545.

Szeregi: »rozszerzyć się a (i) roznieść« (2): LubPs V5; Pokázuie im z piſmá/ [...] to co o kośćiele iego opowiedziano było: iż ſię miał począć od Ieruzálem/ y miał ſię rozſzerzyć i roznieść po wſzytkich kráinách y národziech. WujNT 297.

»rozrość się i rozszerzyć« (1): WujNT 140 cf W porównaniu.

»nie urość i nie rozszerzyć się« (1): [odszczepieńcy] mowić śmieią/ iż po czáśiech Apoſtolſkich Ewángelia y kośćioł prawdziwy nie tylko nie vroſł/ y nie rozſzerzył ſię/ ále zgołá zginął WujNT 696.

Przen [po czym] (1): Bo duſzá ſtolec pirwſzy w głowie oſádziłá/ A potym ſie po wſzytkim ciele rozſzyrzyłá. RejWiz 120.
4. Otworzyć się (2):

W przeciwstawieniu: »zwijać się ... rozszerzyć się« (1): Ci [ludzie] tho ácż wody ſłotkiey nie máią/ wſzákże bárzo ſmácżną zbieraią z liſtkow ktore ſie w trąbkę ráno zwijáią/ [...] á ſkoro ſłońce wznidźie liſthek ſie rozſzerzy wodá wyćiecże ſniego. BielKron 447v.

Przen [na co] (1): A rozum ieſzcże bárzyey wſzędy ſie nápierzył/ A práwie ná wſzytko złe márnie ſie rozſzyrzył. RejWiz 175.
5. Z podmiotem osobowym (3):
a. Zyskać wysoką pozycję społeczną, bogactwo itp. (3): nędzniku ſzalony názbierałeś/ rozſzyrzyłeś ſie á mowiſz duſzy ſwoiey: Roſkoſzuy duſzo moiá miłá [...] RejPos 317; A tey ich [biskupów carogrockich] hárdośći ſprzećiwiliſię [!] [...] Papieżowie y rozſzerzyć ſie im nie dáli SkarJedn 190.

roszszyrzyć się z czym (1): Tá to Iezabel wnioſłá byłá márną á plugáwą chwałę do ludu wiernego Páńſkiego bogá Báálá pogáńſkiego [...] ták ſie byłá tá páni roſzſzyrzyłá s tą wiárą á z náuką ſwoią. RejAp 30v.

b. [Wypowiedzieć się dłużej: Nie dałeś mi się rozszerzyć, Gdym co począł z tobą mówić. DramStp I 621.]
6. Mieć czegoś więcej [w czym] (1): Rácz pánie poſtánowić wżywoćie moim duſſę moię áby ona beſpiecznie ſie mogłá roſſerzyc w chwale twoiey RejPs 188v.

Synonimy: 1. rozprzestrzenić się; 3. rozciec się, rozejć się, rozgłosić się, rozlać się, rozlecieć się, roznieść się, rozsiać się, rozsławić się, rozsłynąć się, roztoczyć się.

Formacje współrdzenne cf SZERZYĆ.

JR, MC, MN