Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [POPRZYJMOWAĆ]

Następne hasło: POPRZYSIĘGACZ »

POPRZYSIĄC (82) vb pf

W inf -c (14), -dz (10).

o jasne.

Fleksja

inf	poprzysiąc

praet
	sg		pl
1	m	poprzysiągłem, -m poprzysiągł	m pers	-chmy poprzysięgli
2	m	-ś poprzysiągł	m pers
2	f	-ś poprzysięgła	m an
3	m	poprzysiągł	m pers	poprzysięgli
3	f	poprzysięgła	m an

plusq
	sg
3	m	był poprzysiągł, beł poprzysiągł

conditionalis
	sg
3	m	by poprzysiągł

inf poprzysiąc (24). ◊ fut 1 sg poprzysięgę (1) BibRadz, [poprzysiężę DiarPos]. ◊ 3 sg poprzysięże (6), [poprzysięży TomZbrudzBrul]. ◊ 1 pl poprzysiężymy (1) RejZwierc. ◊ praet 1 sg m poprzysiągłem, -m poprzysiągł (6). ◊ 2 sg m -ś poprzysiągł (3). [f -ś poprzysięgła.] ◊ 3 sg m poprzysiągł (24). f poprzysięgła (1). ◊ 1 pl m pers -chmy poprzysięgli (1). ◊ 3 pl m pers poprzysięgli (5). ◊ plusq 3 sg m był poprzysiągł (1) LubPs, beł poprzysiągł (1) PaprUp. ◊ con 3 sg m by poprzysiągł (4). ◊ pass con 3 sg f by się poprzysięgła (1). ◊ part praet act poprzysiągszy (3).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w.: poprzysiądz.

Znaczenia

1. Uroczyście obiecać, ślubować (52)
- a. Potwierdzić przysięgą ważność (14)
2. praw. Zeznać, oświadczyć pod przysięgą (21)
- a. Oskarżyć pod przysięgą, potwierdzić przysięgą oskarżenie (12)
3. Zobowiązać do czegoś pod przysięgą (9)

1. Uroczyście obiecać, ślubować; iurare PolAnt [w tym: co (46)] (52): LubPs V4v; proſzą o to/ coś W.K.Z. powinien/ á coś poprzysiągł. LeszczRzecz A6v; RejAp 86; niechby dano moc ſędziam ná ſeymie obránym/ áby oni [...]/ ná mieyſce zmárłych [sędziów] inſze obieráli y ſtáwili: táką wiernośćią/ iáką poprzyśięgli [quam iureiurando dedissent]/ gdy ie ná ten vrząd obierano. ModrzBaz 93; SarnStat 117.

poprzysiąc komu (21): Poprzyſiągł Pan wierną prawdę Dawidowi ſłudze ſwemu/ A ni w cżym go nie omyli ták iáko to przyrzekł iemu LubPs dd2v, Yv, dd2, dd2v marg; iżby [Pan Bóg] to wypełnił co przodkom wáſzym/ Abráhámowi/ Izáákowi y Iákobowi poprzysiągł. BibRadz Deut 9/5, Gen 24/9, Ps 132/11; [król] pytał nas poddánych ſwych/ winienli on nam co więcey w Polſzce iśćić nád to co nam poprzyśiągł/ czyli nie. OrzRozm E3v, F3v; OrzQuin K3v; RejAp 116; RejPos 195v, 232v, 320v; Iam was wjwiodł z Egiptu/ y wprowádziłem was do ziemie tey ktorąm poprzyjśiągł ojcom wáſzym SkarŻyw 557, 346, 481, 503; Litwá poprzyśięgłá wiárę Pánom ſwym SarnStat 988 marg; PowodPr 15. Cf »poprzysiąc ślub«.

cum inf (6): OrzQuin X4; RejZwierc 186v, 195; Potym [król] klęcżąc poprzyſiągł wſzytko trzymáć trwále/ Y ze wſzytkich śił ſluby ſwoie ſpełnić w cále. StryjWjaz C2, A4v; WysKaz 29.

cum A cum inf (1): bo nie Królom Króleſtwo Pan Bóg/ ále Kápłanom Kápłáńſtwo wieczné być poprzyśiągł OrzQuin K3v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (5), ono (1); iż, że (8), zaimek względny (1)] (9): A mocnyem ya to poprzyſiągł z vmyſłu ſtałego/ Zem vmyſlił ták pilnye ſtrzedz ſądow Boſtwá twego LubPs bb4, dd2; Iużechmy ſłyſzeli iáko nam Pan poprzyſiądz racżył [...]/ iż nam ma w pociechach náſzich á w obietnicach ſwoich pewny koniec vcżynić. RejAp 87v; Y [Herod] poprzysiągł iey [Salome] tho: Iż iey wſzytko miał dáć ocżby go bylá iedno prośiłá RejPos 320v, 296, 232v; A Iakob chćiał áby mu ono poprzyśiągł/ iſz mu pierworodność przedał. SkarŻyw 346, 389, 481.

W przeciwstawieniach: »poprzysiąc ... odmieniać, łamać, rozerwanie czynić« (1): [Bogu nie podoba się] ten/ kto Bogá poznawſzy/ y wiárę ſwą mu w iednośći poprzyśiągſzy/ záśię ią odmienia/ łamie/ rozerwánie cżyni PowodPr 15.

Zwroty: »przysięgą, mocnym zaślubieniem poprzysiąc« [szyk zmienny] (2:1): Przyſięgá/ ktorą Pan poprzyſiągł Dawidowi kroleſthwo Páná Kryſtuſowe LubPs dd2v marg; RejPos 296; RejZwierc 195.

»poprzysiąc sam na się« (1): y vcżynił [Mojżesz] miedzy nimi [ludem] y Pánem Bogiem przymierze/ [...] w ktorym im Bog poprzyśiągł ſam ná ſię/ iſz ich Bogiem/ obrońcą/ y dobrodzieiem miał być ná wieki SkarŻyw 481.

»poprzysiąc ślub [komu]« (1): ROſpomni moy miły Pánie ná Dawidá [...]/ Ktory był mocnie poprzyſiągł tákowy ſlub Pánu ſwemu/ A przyrzekł gi ſtale zdzyerżeć Bogowi Iákobowemu. LubPs dd2.

Szeregi: »obiecać i poprzysiąc« (1): wſzitko co bel obiecal y poprzisiagl iako prawi Chreſtianſki Pan ztrzimal iwiecei ieſcze prziczinil PaprUp C4v.

»(i) poprzysiąc i potwierdzić« [szyk zmienny] (1): A to wſzyſtko záraz ſkoro wyśiędźie z morzá ná brzég, ma poprzyśiądz y potwiérdźić SarnStat 109; [te wszytkie artykuły mnie od was podane i potwierdzę, i poprzysiężę. DiarPos 152].

»zaślubić a poprzysiąc« (1): A ták ku końcowi przypomina/ iáko Pan Bog záſlubił á poprzyſiągł to Dawidowi/ iż miał w łáſce chowáć to kroleſtwo iego LubPs dd2.

a. Potwierdzić przysięgą ważność [w tym: co (13)] (14): gdi ſzye wrocza. a pan Voyewoda poſli ſzwoye poſlye ye^go K.m. bendzye raczil przimyerze tho {po}prziſzyancz y lyſthi ſzwoye ſwolyam rad ſwoych dacz. LibLeg 11/185v, 10/150, 11/185v; ActReg 33; SarnStat 101; [Zygmunt August] W 10. lat koronowan roku 1530. Práwá poprzyśiągł 1537. Vmárł y pochowan w Krákowie 1572. wieku 52. KlonKr F2v.

poprzysiąc komu (4): Abowiemeś ty wziął przymierze wieczne z człowieczem národem ktoreś mu y poprzyſiągł RejPs 131; ActReg 20; SarnStat 117; To im [sektom] też y konfederacią ich poprzyśiąc? Zadną miárą. PowodPr 39.

W charakterystycznych połączeniach: poprzysiąc konfederacyją, podanie, prawa (3), przymierze (5), przywileje (privilegia) (3), swobody, wolności (3).

Zwroty: »poprzysiąc na bostwo [= boskość] swoje« (1): Bo mi ſie niezda/ ábych kiedy miał złámáć to przymierze/ ktorem záłożył z ludem ſwoiem/ y z Dawidem ſlugą ſwym y poprzyſiągłem ie ná boſtwo ſwoie RejPs 132v.

»poprzysiąc wedle przysięgi, roty« (2:1): Napiersza. Aby prawa, wolnosci, swobody. y przywileie nasze poprzysiągł. wedle przysięgy Krola Henryka, y Krola Stefana, y swoiei ActReg 39, 21 [2 r.].

2. praw. Zeznać, oświadczyć pod przysięgą [w tym: kogo, co (17)] (21): cuiquidem ... ius decrevit cum mettercio coniurare alias poprzyſzancz ZapMaz II Ł 7/67v; Ile tedy nakłádow ſtroná ſzukáiąca ich poprzyſyęże/ tyle ſtroná obwiniona powinná ie zápłáćić. GroicPorz dd2v; A to ták ſtáwić ośmnáſćie świadkow v ſądu/ [...] z onegoż powiátu/ álbo z Woiewodztwá gdzie ſię ſtał gwałt/ A gdy poprzyſięże/ tedy gwałtownik gárdło tráći UstPraw Bv; A kto komu zábije źrzebię we trzech lat álbo we czterech/ tákiego [źrebaka] zápłáćić iáko gi poprzyſięże ten czyy źrzebiec był. UstPraw E4v, D2, G; A gdźieby Kommiſsarz podpiſawſzy ſie ná innoteſcentią/ nie przyiáchał ná termin/ przepada ſtronie ſto grzywien/ o którą forum ma mieć ná Trybunale/ excepta vera infirmitate, którą wedle práwá powinien poprzyśiądz. SarnStat 846; Y tákowa przyśięgá [która ma za świadka samego Boga]/ należy też do pochwały Páná Bogá/ iáko iſtney prawdy: gdy iedno według Proroká ma te trzy oſtrożnośći: naprzod prawdę/ áby ſię poprzyśięgłá y prawdziwa rzecż/ y prawdźiwie iáko w ſercu ieſt: druga rzecż: rozſądek: żeby ſię przyśięgá dźiałá/ nie lekkomyślnie/ [...]. Trzećia oſtrożność ieſt: áby ſię dźiáłá w ſpráwiedliwośći PowodPr 47.

poprzysiąc na co (1): SarnStat 1160 cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A ieſliby on czyie bydło záięté/ nie znał ſie do ſzkody/ mieniąc że nie przez iego dobytek vczyniona byłá/ tedy ma ná ſwą ſzkodę ono poprzyśiądz/ iáko to bydło záięté ieſt ná téy ſzkodźie/ y przez niego vczyniona SarnStat 1160.

a. Oskarżyć pod przysięgą, potwierdzić przysięgą oskarżenie [w tym: kogo (11)] (12): A yeſthliby szwyathkow nyemyal then obwynyony, thedi Wathaman ma go poprzyſzyąncz. a gdi przyſzyąnze thedi on obwynyoni ma placzicz ony dany MetrKor 40/817, 40/815, 816; Thedy on czo mv Vyną daye o zlodzyeyſthwo ma ſzam poprzyſzyancz a mago dacz obyeſzycz LibLeg 6/115, 6/116 [3 r.], 156v; Y tákże ſie potym sſtáło/ że oni nieſláchetnicy przenieſli ią onym fáłſzywym ſwiádectwem ſwym do mężá y do vrzędu y poprzyſięgli ią/ ták iż ią było iuż y ná gárdło ſkazano. RejZwierc 201v, 126; tákie ieſt práwo/ że ná rány ma ten prżyśiądz kogo rániouo [!]/ y tego poprżyśiądz kogo obwinił GórnRozm I.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A gdy vyrzeli onę dziwną ſtałość iey/ iż żadnemi namowámi iey vwieść nie mogli/ wnet ſie iáko zli do pogrożek rzućili powiedáiąc iey/ iż ieſliże nam nie pozwoliſz/ tedy cie poprzyſiężymy iżechmy cie tu w tym ſádu záſtáli z młodzieńcem RejZwierc 201v.

3. Zobowiązać do czegoś pod przysięgą; adiurare Vulg, PolAnt; iureiurando, obiurare, obligare, obstringere, restringere Mącz; iurare PolAnt [w tym: kogo (8)] (9): HistJóz E4; Siodmego roku poſlał/ ſobie Ioiáda kápłán/ po Rycerſtwo y Sethniki/ y w wiodł ie ſobie do kośćiołá Páńſkiego/ y vczynił ſnimi ſmowę: á poprzyſiągſſy ie w domu Páńſkim / vkazał im ſyná Krolewſkiego Leop 4.Reg 11/4; Mącz 256c, 351b; [adiurabitque eam y poprzÿ⟨ſ⟩zezy yv [= ją] [...]/ ktorem czy przeklynąl TomZbrudzBrul Num 5/19; Poprzyſiągł thedy Saullud [lege: Saul lud]/ mowiąc: Przeklęty mąż ktoriby iadł chleb przed wiecżorem Leop 1.Reg 14/25 (Linde)].

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: aby (3), iż (2)] (5): y poprzýſiągł ye [Józef bracią swoją] iż by zſobą wzýeli koſći iego zeiptu á potýḿ vmárł HistJóz E4v, E4; BibRadz Gen 24/3, 2.Esdr 13/25; Aliquem sacramento rogare, Podprziſięgą [!] kogo pytać/ poprziśiąc áby prawdę wyznał. Mącz 363b.

Zwroty: »poprzysiąc przez (Pana) Boga« (2): A poprzyſięgę ćię przez páná Bogá Niebá y źiemie [iurare faciam te per Dominum Deum coeli, et Deum terrae]/ ábyś nie brał żony ſynowi memu z corek Chánáneyczykow BibRadz Gen 24/3, 2.Esdr 13/25.

[»przysięgą poprzysiąc«: [szpiedzy Jozuego do Raab:] Będziem wolni od tey przyſięgi kthorąś nas záwiązáłá/ á poprzyſięgłá [ab hoc iuramento, quo adiurasti nos] Leop Ios 2/20 (Linde).]

[Szereg: »zawiązać a poprzysiąc«: Leop Ios 2/20 (Linde) cf »przysięgą poprzysiąc«.]

Synonimy: 1. obiecać, potwierdzić, przyrzec, zaślubić, 3. obowiązać.

Formacje współrdzenne cf PRZYSIĄC.

Cf POPRZYSIĘGŁY, POPRZYSIĘŻENIE, POPRZYSIĘŻONY