[zaloguj się]
[pdf]

PORWAĆ SIĘ (93) vb pf

się (47), sie (46)

o oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf porwać się
praet
sg pl
1 m porwåłem się, -m się porwåł m pers
3 m porwåł się m pers porwali się
f porwała się m an
n porwało się subst porwały się
plusq
pl
3 subst porwały się były

inf porwać się (10). ◊ fut 1 sg porwę się (3). ◊ 2 sg porwiesz się (1). ◊ 3 sg porwie się (10). ◊ 3 pl porwą się (5). ◊ praet 1 sg m porwåłem się, -m się porwåł (4). ◊ 3 sg m porwåł się (27). f porwała się (2). n porwało się (2). ◊ 3 pl m pers porwali się (5). subst porwały się (8). ◊ plusq 3 pl subst porwały się były (1). ◊ part praet act porwåwszy się (15).

Sł stp, Cn brak, Linde XVII – XVIII w. s.v. porywać się.

1. Poderwać się gwałtownie, powstać; rumpere Vulg, PolAnt, Mącz; (con)surgere Vulg, PolAnt; exsilire Vulg; corripere Mącz (71): Zyadſzy kęſ potym vſnął áno ſzumi wodá/ A we łbie iście nie mniey ſzumiáłá przygodá. Ráno ſie potym porwał áno pięknie świtá RejWiz 34v; RejFig Aa4; BibRadz 2.Reg 13/31; Potym Márgraff Brándeburſki porwał ſie s temi ſłowy mowiąc. Niech to dáleko od nas oddali Pán Bog M. Ceſárzu ábychmy poſpołu tákiego mniemánia o ſobie ſłuch puśćić mieli do Krolá Polſkiego BielKron [3322]v.; GórnDworz S8v; o połnocy vſłyſzáły wołánie: Iż iuż oblubienieć idzie/ winidźcie przećiwko niemu. Tedy ſie porwáły ony pánny wſzytki/ y pocżęły przypráwowáć ony lámpy ſwoie. RejPos 340v, 244v; RejZwierc [283], 100; On ſię wnetże porwał á ſnu nieżáłuiąc/ [...] vchodzył kryiomym y pokątnym obycżáiem SkarŻyw 244, 249, 436, 458, 600; á iż był chłop wyſoki Piecinig/ Ruſſin tym ſię niżey ſchylał/ rozwiodſzy ſie vderzył Piecinigá w tłuſty brzuch głową [...] áſz vpadł/ woyſká zobudwu ſtron ſtały ſpokoynie pátrząc [...] porwał ſie potym Piecinig/ á gniewem wielkim y wſtydem záiuſzony/ vderzył gwałtownie kułakiem ná Pereſławiániná StryjKron 134; WerGośc 251; KochPam 87; Y niektorzy porwawſzy ſię/ fáłſzywie nań świadcżyli LatHar 709; KołakCath C5; WujNT Mar 10/50; CzahTr K4; GosłCast 20.

porwać się skąd [w tym: z czego (9), od kogo (1), od czego (1)] (11): RejWiz 127; Potym trafiło ſye że przyſzłá ná Mſzą iego kuchárká/ y tudźieſz podle żony y podle dźieweczki moiey w iedney łáwce poklękłá/ tey háńby śćierpiećiem niemogł/ porwałem ſye z łáwki OrzRozm H3; Mącz 346b; ſługá rozgłośił rzecż onę o orle/ ktorego nád nim widział: ták iſz oćiec/ y mátká z cżeládzią/ od ſtołu ſię porwawſzy/ ná to pátrzyć chćieli. SkarŻyw 527, 107, 286, 459. Cf »porwać się z miejsca«.

W porównaniu (2): On ná ten głos porwał ſię iáko młodzieniec/ á ná ony ſłowá ożył práwie duch iego/ y ćiáło láty zprochniáłe nową moc vcżuło. SkarŻyw 113. Cf »porwać się by ze snu«.

W charakterystycznych połączeniach: porwać się od stołu, w łodzi, z łoża (a. łożka) (2), z ławki, z zastoła; porwać się rano, wnet (a. hnet) (9); porwać się czerstwo, barzo harko.

Zwroty: »porwać się z miejsca« (4): Zathem pisarz porwawszy się z miejsca swego cum furibundo animo powiedział tak, wstrząsając rękoma: [...] ZapMaz 1594/89v, 1594/90; Zátym wnet páni młoda z mieyſcá ſie porwáłá/ A chcąc prawdy doſwiádſzyć ſámá tám bieżáłá. HistLan C2v; CzahTr C3v.

»prętko się porwać« (3): SkarŻyw 51; KochEpitCat 109; A przetoż Zydowie ktorzy z nią byli w domu/ á ćieſzyli ią/ vyźrzawſzy Márią iż ſię prędko porwawſzy [cito surrexit] wybieżáłá: ſzli zá nią WujNT Ioann 11/31.

»porwać się (by) ze snu (a. spania)« = rumpere somnum Mącz [szyk zmienny] (4): RejFig Bb8; Mącz 360c; O iáko ſię/ by ze ſnu porwał/ y przybieżał do grobu/ y ſzukał/ iáko ieleń wody/ ná Páná ſwego wołáiąc SkarŻyw 599; dźwięk wſzelkich głoſow powſtał rozmáity/ Iam ſię porwał ze ſpánia SapEpit A3v.

»z trzaskiem się porwać« = repente consurgere PolAnt (2): BibRadz Hab 2/7; Corripio me interim ex lecto, vel corripio corpus e lecto, A ya ſie s trzaskiem porwę z łożá. Mącz 346b.

Szeregi: »porwać się i bieżeć (precz) (a. iść)« (3): Ná ten głos S. Antoni prętko ſię porwał/ y ſzedł gdzie go ocży nioſły SkarŻyw 51, 193, 459.

»porwać się a wstać« (1): Owa kiedy ſie iey [dwornej pani] trefi być przy iákiey rozmowie nie bárzo ſtátecżney/ nie hneth ſie porwáć/ á wſtáć od niey ma/ chcąc ſie náder ſtátecżną/ á ſurowego żywothá białągłową pokazáć GórnDworz V8v.

Przen [z czego] (2): [Piotr św.] vpadek ſwoy iáko gorzkiemi łzámi opłákał/ á iáko ſię cżerſtwo zbłotá onego porwał/ y puł godziny wnim nieleżąc: y iako wnetże nálazł łáſkę v Páná Bogá/ ieſt ſię cżemu dziwowáć. SkarŻyw 598.
Zwrot:»porwać się z grzechu« (1): Przeto ſię przelęknąć ma Heretyk y ten ktory w grzechu leży/ á [...] porwáć ſię ma z grzechu ſwego: poki Pan miłośierny śćiąga rękę ſwoię. SkarŻyw 369.
a. Gwałtownie ruszyć w jakimś kierunku, rzucić się w jakąś stronę; zaatakować; abire, arripere se, proripere se Mącz; impetum facere PolAnt (24): Y nápełnieni byli wſzyſcy w Bożnicy gniewu/ ſlyſząc to. Y porwawſzy ſie wygnáli go z miáſthá/ y wiedli go aż ná wierzch gory/ [...]/ chcąc go zrzućić na ſſyię. Leop Luc 4/29; BibRadz Ose 11/11; BielKron 116v; RejAp 36; Bárzo śmierćią iego Krol rozgniewány/ porwał ſię y mśćić ſię krwie męcżeńniká Bożego chćiał SkarŻyw 576.

porwać się do kogo, do czego (3): Co pies záſzcżeka to ſie do okná porwie RejZwierc 104; WerGośc 219; A on tak wielką boleść ná ćiele vcżuł/ iſz ocknąwſzy ſię głoſem wielkim krzyknął/ tak iſz ſię ſtraſz do niego porwáłá. SkarŻyw 201.

porwać się ku komu (1): A żoná powſtawſzy z łáwy: Coć ſye zdadzą té potráwy? [...] Porwie ſye mąż ku niéy zátym KochSob 66.

porwać się dokąd (3): Y nápełniło ſię miáſto wſzytko zámieſzánia: y porwáli ſię iednomyślnie do theátru pochwyćiwſzy Gáiá y Aryſtárchá Mácedońcżyki towárzyſze Páwłowe. BudNT Act 19/29, Matth 8/32. Cf »z prętkością się porwać«.

cum inf (1): A gdy Chryſtus vſłyſzał zgiełk á grzmot chłopſtwá z włocżniámi [...] wyźrzał z kárcżmy oknem z prędká [...] Piotr też porwał ſię do okná wyglądáć WerGośc 219.

Zwroty: »z nagła się porwać« (1): Wożniki z nagłá ſię porwawſzy Dobrze z ſkor nie wyſkocżą/ bieżą/ pląſzą/ rzáią RybGęśli Cv.

»porwać się w nogi« = uciec (1): Ego me continuo proripio in pedes, A yam ſie wnet porwał w nogi/ vderzyłem w nogi/ vciekłem. Mącz 346d.

»porwać się precz« = oddalić się; arripere sese foras Mącz (2): Diminuam tibi caput nisi hinc abis, Roſtrącęć łep/ zmiękczęć párchów yeſli ſie nie porwieſz precz. Mącz 223b, 346b.

»z prętkością się [dokąd] porwać« (1): Proripere se repente vel subito, Sprętkośćią ſie gdzie porwáć. Mącz 346d.

[»porwać się na wiatr« = ulecieć: [matka Eneasza] z tym ſie porwáłá ná wiátr ſwémi pióry. Z takiégo cudu iemu myśl záraz zdumiáłá/ Czyni z chęćią iáko mu mátká roſkazáłá VegKmita 17.]

Przen [gdzie] (1):
Szereg: »miotać się i porwać« (1): [gniew ludzki] Pożyteczny ieſt y potrzebny gdy nie rządźi pánem/ to ieſſt rozumem: ále ſłucha iáko ſługá/ gdy go tám vżywamy/ nie gdźie ſię ſam miece y porwie: ále gdźie go wedle rozumu potrzebá SkarKaz 313b.
α. Zaatakować (6):

porwać się do kogo (2): Tu on Szláchćic Polſki porwał ſię do Węgrżyná/ á towárżyſze ſkoczyli/ y nie dáli iem prżyść do śłebie [!]. GórnRozm E4. Cf »do siebie się porwać«.

porwać się na kogo, na co (3): on cżłowiek [...] Ná Bogá [= bożka] ſię ſwego porwał: Zá goleni go pochwyćił/ O śćiánę mu głowę rozbił. BierEz I; Kalibáſzá gdy obacżył máły lud Skánderbegow/ iął ſie znich ſmiać/ iż ſie thak názbyt ſmiáłymi cżynią/ lekko ie ſobie kłádąc/ porwał ſie nánie rázem nieporządnie/ ſpárli ie zá rázem Krześćiánie/ muſieli ná zad do woyſká. BielKron 245; BielSpr 56v.

porwać się z czym (1): Krol Filip ſie porwał z miecżem/ ále mu ſie vmknął Alexánder BielKron 123.

Zwrot: »do siebie się [= nawzajem] porwać« (1): A gdy ſie trzy godziny rownem Marſem bili Niemcy/ Polacy rożno/ z plácow vſſtąpili/ Właſnie iáko z vgody ták odpoczywáli/ Záś ſię do ſiebie wſzyſcy ochotnie porwáli. StryjKron 642.
b. Ocknąć się (1): (did) Sumnięnie iż kupieċ omdlal mowy poſlowy aby czo ſnim o pienyądze mowyl. (–) [...] Bo to Ludziam rzeċ takowa Gdy kko [lege: kto] opieniędzach mowy Wnet podnieſzie kazdy glowy. [...] (did) Kupieċ ſię porwał vſlyſzawſzy. (–) RejKup f4.
c. Unieść się, wybuchnąć (1):
Zwrot: »gniewem się porwać« (1): Zoná iże ſię gniewáłá/ Poł mu [żebrakowi] kápłuna podáłá. Toć zá duſzę mężá mego/ Dawam iáłmużnę pierẃſzego: [...] Iżby on mnie był żyw oſtał. Aż też gniewem mąż ſie porwał: Oſtatek żebrakowi dał. BierEz Pv.
2. Sięgnąć po coś, ująć coś gwałtownie [do czego] (4): Ieden błazná położył w pokoiu przy ſobie/ Iż nie mogł do drzwi tráfić/w bot wcżás cżynił ſobie [tj. wypróżnił się]. Pan ſie porwie do botá/ vwiąznie mu nogá RejFig Aa8v.
Zwrot: »porwać się do zbroje, do szable« = chwycić za broń (2:1): Y krzyknęłá wielkim głoſem/ ſtárcy tyle dwoie/ Ze ſie wſzyſcy ſłudzy w domu porwáli do zbroie. Pocżną pytáć co ſie dzieie? KochZuz A3; powiádáią o Alexándrze/ że ſkoro vſłyſzał gránié/ porwał ſie od ſtołu do zbroie. KochWr 38; OrzJan 18.
3. Podjąć się czegoś, wziąć się, zabrać się do czegoś (7):

porwać się do czego (2): Nie długo ſię rozmyſláli/ ſkoro głos Boży zá vyrzenim oney gwiazdy do ſercá ich przyſzedł: wśiádayćie/ ſzukayćie Krolá niebá y ziemie/ ktory ſię teras národził: [...] o iáko ſię poſłuſznie y ochotnie do tego porwáli? SkarŻyw 26; SkarKaz 579b.

porwać się na co (3): Táki był ten Ekwicyuſz/ ktory ſię ná examen kośćielne wnetże porwał/ y pewnie kazánia by był przeſtał/ by mu był Papieſz zákazał. SkarŻyw 213; figá y winna máćicá y oliwá krolem być niechćiáłá/ boiąc ſię ſwey ſłodkośći y tłuſtośći vtráćić: á tarnie bárzo ſię rádo ná kroleſtwo porwáło/ y wſzytki drzewá popaliło y ſámo zginęło. SkarKaz 80a. Cf »z furyją się porwać«.

porwać się za kim [= zacząć robić to, co ktoś inny przedtem] (1): Niemcy z Włochy około ſye tego [nauki o ziołach] pieczołuią/ á práwie ſye iákoby o klénoty wyśćigáią: iuż ſye też Czechowie zá nimi porwáli SienLek 194.

cum inf (1): WisznTr 31 cf »mocą się porwać«.

Zwroty: »[na co] z furyją się porwać« (1): Boże day nam táką ſkromność/ gdy obmowj podobno ſłuſznie ćierpiem. bo potwarzj á kto dziś zmilcży? á kto wnetże ná ocżyśćienie ſławki ſwey z furyą ſię nieporwie? SkarŻyw 243.

»mocą się porwać« (1): Aż w tym rzekłá [zmarła matka widziana we śnie]: Synu? Spiſz? cży ták we mdłośći/ Leżyſz? [...] MOcą porwałem ſie vcżćiwość vcżynić/ Wlaſnie zdáło mi ſie bym ze ſnu miał wynić. WisznTr 31.

4. Ulec zniszczeniu, rozerwać się, zepsuć się; conterere Vulg; dirumpere PolAnt (11): [okręt] niemogąc ſie gwałtowney nawáłnośći oprzeć/ gdy ſie powrozy porwą/ máſzth ſie złamie/ ábo obáli/ żagle rozerwáne ſpádną/ puśći ſie ná fortunę GórnDworz Ff4v; BudBib Ier 10/20; Abowiém czáſu Gośćinney wody/ muśi ſye wodá podniéść/ nád miárę łokćiem y dwiemá A kiedy ſye kędy Stáwy porwą/ czáſem wodá y przez Groblę chodźi. Strum H3, K3v; PudłFr 25.

porwać się na czym (1): żebyś tám iákiéy kłody nie dał przyſuć/ álbo iákich drew/ [...] A naydźieſzli co/ tedy wyrąb á wyrzuć precz. Abowiém ſye poſpolićie ná tym Stáwów barzo wielé porwie/ álbo Póniki wielkié bywáią. Strum E3.

W przen (1): Porwáły ſie śidłá ich mychmy wybáwyeni/ Przez imyę Páná ſwego ſąchmy wſpomożeni LubPs cc4v.
Przen; rumpere Vulg, PolAnt (2): Leop Gen 7/11; Roku ſześćſetnego wieku Noego Mieſiącá wtorego/ á dniá śiodmegonaſtego tegoż mieſiącá/ W tenże dźień wſzytki źrzodłá przepáśći wielkich porwáły ſię/ y okná niebieſkie otworzone ſą. BibRadz Gen 7/11.
a. O ciele ludzkim (2):
Zwroty: »gwałtem się porwać« (1): Tám go ná on krzyż ſrogi gwałtem porzućili/ Okrutnémi gwoźdźiámi do niego przybili: Aż ſię członki naświętſzé wſzytki potárgáły/ Y święté żyły iego gwałtem ſię porwáły. SiebRozmyśl H4.

»porwać się od starości« (1): Achyiá (lepák) niemogł pátrzyć/ bo porwáły ſię były ocży iego od ſſtárośći iego [quia caligaverant oculi eius prae senectute eius]. BudBib 3.Reg 14/4.

Synonimy: 1. pochwycić się, powstać, ruszyć, ruszyć się, rzucić się, wstać; a. skoczyć; α. napaść; b. obudzić się, ocknąć się; 2. ująć się; 3. podjąć się, wziąć się; 4. zniszczeć.

Formacje współrdzenne cf RWAĆ.

JR