Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PORZĘDZIĆ

Następne hasło: [PORZUCAĆ SIĘ] »

PORZUCAĆ (27) vb impf i pf

impf [w znacz. I.] (26), pf [w znacz. II.] (1).

o oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

indicativus
inf	porzucać
praes
	sg	pl
1	porzucåm
3	porzucå	porzucają

praet
	pl
3	m pers	porzucali

imperativus
	sg	pl
2	porzucåj
3		niechåj porzucają

conditionalis
	sg		pl
2	m		m pers	byście porzucali
3	m	by porzucåł	m pers
3	n		subst	by porzucały

impersonalis
praet		porzucåno

inf porzucać (3). ◊ praes 1 sg porzucåm (7). ◊ 3 sg porzucå (2). ◊ 3 pl porzucają (3). ◊ praet 3 pl m pers porzucali (4). ◊ imp 2 sg porzucåj (3). ◊ 3 pl niechåj porzucają (1). ◊ con 3 sg m by porzucåł (1). ◊ 2 pl m pers byście porzucali (1). ◊ 3 pl subst by porzucały (1). ◊ impers praet porzucåno (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w. s.v. porzucić.

Znaczenia

I. impf (26)
- 1. Rzucać, ciskać (7)
- 2. Pozostawiać, opuszczać, zostawiać kogoś lub coś (17)
  - Przen (1)
  - a. Odrzucać, odtrącać, wzgardzać (4)
  - b. Przestawać coś robić, czymś się zajmować; zaniedbywać (7)
    - W przen (1)
- 3. Rodzić przed czasem martwy płód, ronić (2)
II. pf Położyć wielu (1)

I. impf (26):

1. Rzucać, ciskać; porricere, proicere, prosternere, sternere Mącz; mittere Vulg (7): Porricio, Podawam/ Porzucam/ też ofiáruyę czinię ofiári. Mącz 162d; Sterno, Porzucam/ poráżam. Mącz 414c, 162d.

porzucać kogo, co (3): KwiatKsiąż N2v cf Szereg. Cf porzucać kogo czemu; co przed czym.

porzucać kogo czemu (żywotne) (1): Gdy ie [chrześcijany] zábijano/ palono/ wieſzſzono [!]/ z gor zmiotano/ beſtyom porzucano: ſzli ná ogień iáko ná błoto SkarŻyw 130.

porzucać co przed czym (1): vpádli czterzey á dwádźieśćiá ſtárſzych przed onym ktory śiedźi ná ſtolicy/ [...] y porzucáli korony ſwe przed ſtolicą WujNT Apoc 4/10.

W połączeniu szeregowym (1): SkarŻyw 130 cf porzucać kogo czemu.

Zwrot: »porzucać o ziemię« (1): Prosterno, Porażam/ porzucam o ziemię w ziemię vtłukam. Mącz 415a.

Szereg: »oddać albo porzucać« (1): abowiem bronie nieprzyiaćielowi oddać/ albo ie vciekaiąc porzucać/ ſądzili być gorſzą á hániebnieyſzą rzecz nizeli śmierć. KwiatKsiąż N2v.

2. Pozostawiać, opuszczać, zostawiać kogoś lub coś; proiectare Mącz, Cn; expellere PolAnt; exponere Modrz; abiicere Cn [w tym: kogo, co (16)] (17): Proiecto, Częſto á gęſto porzucam. Mącz 162d.

porzucać gdzie (2): ModrzBaz 53; ſámych wozow piczownych w Litewſkim woyſku było tyſięcy więcey niż ſzeſnaście/ przy ktorych bárdzo wiele koni náſzym pozdycháło/ dla czego y wozy po drogách drudzy porzucáli. StryjKron 747.

Zwrot: »żonę porzucać« = expellere uxoram PolAnt (2): weyrzyſz proſzę ćie co Apoſtołowie ſwięći/ o żonach Biſkupich/ y innych sługach kośćielnych vſtáwili/ Aby żadny Biſkup/ y żadny kápłan pod poſtáwą nabożeńſtwá/ żony ſwoiey właſney nieporzucał KrowObr 229v; BibRadz 3.Esdr 9/20.

Przen (1):

Zwrot: »porzucać nadzieję« (1): NIe porzucay nadźieie/ Iákoć ſye kolwiek dźieie KochPieś 41.

a. Odrzucać, odtrącać, wzgardzać (4): Boć i obietnica vpornęm nic niepomágá/ i pan/ iako wielé przes wzgardzóné v świata ludźie/ mjiaiąc zácné/ ſprawuie/ tak téſz ty świétné gdy śię na prawęm groncie niéſadzą porzucá MurzNT 11; Iż tedy oni [krześcijanie] gorzey niż w on cżás żydźi/ Bogá y dobro wiecżne dla tey márnośći świeckiey porzucáią: Tedy ich Bog/ [...] docżeſnemi plagámi náwiedza. PowodPr 27.

Szeregi: »nie odstępować, nie porzucać« (1): Nie odſtępuy mnie/ nie porzucay wiecżnie/ Bo bez twey łáſki/ gdźież sſtąpię beſpiecżnie? GrabowSet Tv.

»nie porzucać ani opuszczać« (1): Nie porzucayże mię więc w moim zeſzłym wieku/ Ani opuſzczay [Ne proiicias me in tempore senectutis ... ne derelinquas me Vulg Ps 70/9]/ gdy śił nieſtánie człowieku KochPs 103.

b. Przestawać coś robić, czymś się zajmować; zaniedbywać; desertare, exuere Modrz [co] (7): A tak ieſliżeby cżego wyrozumieć niemogli [ludzie o tępym dowcipie]/ tedy tego niechay natychmiaſt nieporzuczaią [...] ale tym więcey w tym przędſięwźięćiu niechay trwaią. KwiatKsiąż L2; Wielka śmiáłość á niewſtydliwość wáſzá/ że Apoſtolſkie Trádycye porzucáć śmiećie. WujJud 40v; CzechRozm 234v; ModrzBaz 90.

W połączeniu szeregowym (1): SkarŻyw 442 cf W przen.

W przeciwstawieniu: »porzucać ... wnosić« (1): ná káżdy dźień ſtáraćie ſię ábyśćie obycżáie grube y wſzeláką ſproſność porzucáli: á od poſtronnych narodow/ cokolwiek lepſzego ſię wam zda około żywnośći/ vbioru/ y ochędoſtwá/ do tey Rzecżypoſpolitey wnośićie. ModrzBaz 143.

Zwrot: »porzucać starania« (1): Et animo ocioso nunc esse impero, Teras więc porzucam wſziſtki ſtáránia. Mącz 280b.

W przen (1):

Zwrot: »z serca porzucać« (1): cżemuſz kośćioł Heretyki gdy z ſercá błędy ſwe porzucáią/ y przeklną y zárzeką ſię kácerſtwá/ przyimuie SkarŻyw 442.

3. Rodzić przed czasem martwy płód, ronić; abortare Mącz, Cn; abortire, abortiri, abortum facere, eicere a. elidere partum Cn (2): Aborto, Pomietam/ Porzucam z vrázu álbo z którey ynſzey przicziny martwy płód rodzę. Mącz [269]a.

Zwrot: »przed czasem porzucać« (1): Przeto Cieplice [...] płodnieyſzé niż były [niewiasty] vczynią: á ówém co więc donośić niemogą/ áby przed czáſem nieporzucáły/ lepiéy niż inſze wſzyſtkich bab párzenia/ prędzey rátuią. Oczko 15v.

II. pf Położyć wielu [kogo (pl)] (1):

Zwrot: »porzucać u nog [czyich]« (1): Y przyſzły do niego [Jezusa] wielkie rzeſze/ máiąc z ſobą nieme/ ślepe/ chrome/ vłomne/ y inſzych wiele: y porzucáli ie v nog iego [et proiecerunt eos ad pedes eius] WujNT Matth 15/30.

Synonimy: I.1. ciskać, miotać, pociskać, pomiatać, pomiatować, pomiatywać 2. odchodzić, odstępować, opuszczać, poniechywać; a. odtrącać, wzgardzać; b. zaniechawać; 3. pomiatać, pomiatować, poraniać, poroniać; II. położyć.

Formacje współrdzenne cf RZUCAĆ.

Cf [PORZUCANY]