Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: (POŚCIGŁY)

Następne hasło: POŚCIGNIENIE »

POŚCIGNĄĆ (30) vb pf

o jasne.

Fleksja

inf	poścignąć

praet
	sg		pl
1	m	-m poścignął	m pers
3	m	poścignął	m pers	pościgli, poścignęli

conditionalis
	pl
3	m pers	by pościgli, by poścignęli

inf poścignąć (13). ◊ fut [2 sg pościgniesz.] ◊ 3 sg poścignie (2). ◊ 3 pl pościgną (1). ◊ praet 1 sg m -m poścignął (1). ◊ 3 sg m poścignął (3). ◊ 3 pl m pers pościgli (3), poścignęli (2) BielKron (3:2). ◊ [con 3 pl m pers by pościgli, by poścignęli.] ◊ part praet act poścignąwszy (5).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde także XVII w.

Znaczenia

1. Dogonić, pojmać (21)
- Przen (3)
  - a) Dotrwać do określonego czasu (1)
  - b) O przeszłości (1)
- a. O wojsku, wojnie, ściganiu nieprzyjaciela (8)
2. Dorównać w czymś (1)
3. Osiągnąć, otrzymać, dostać (3)
4. Pojąć, ogarnąć rozumem (4)
5. Zadośćuczynić, zrekompensować (1)

1. Dogonić, pojmać; apprehendere, comprehendere, persequi Vulg; assequi, consequi, investigare, reprehendere Mącz (21): Assequi in cursu aliquem, Pośćignąć/ Dogonić. Mącz 385a.

poścignąć kogo (9): ZapWar 1534 nr 2359; alie mu tho zaſzie thenze ſkrzipek wklyodavye go poſczignawſzi odyall LibMal 1545/105v, 1545/99v, 104, 104v; Mącz 344b, 385a; Trafiło mi ſię nie dawno żem poścignął Podſtárośćiego GórnRozm G2v; [Leop Gen 44/4 (Linde); pan lubelski [...] nas przejmować i poścignąć kazał DiarPos 27]. Cf Zwrot.

Zwrot: »zbiega poścignąć« (1): Fugitivum repraehendere, Zbiegá pośćignąć/ dogonić. Mącz 318b.

Szereg: »poścignąć, (i) (do)gonić« [szyk 1:1] (2): gonił gi przez ſiedm dni: y pośćignął [persecutus est ... et comprehendit] ná gorze Gáláád. Leop Gen 31/23; Mącz 318b; [WujBib Gen 31/23 (Linde)].

Przen (3):

poścignąć kogo (1): PRáwym murem ieſt y świetnym ſłupem [...] tęn dziwny słupnik [...] ptak duchowny ziemie ſię y pomázánia iey nie dotykáiący. ktorego tak wyſoko latáiącego / ledwie doyrzeć możem/ pośćignąć nie możem. SkarŻyw 31.

a) Dotrwać do określonego czasu (1):

poścignąć czego (1): A iápłkámi y owocámi ſwemi/ drzewá będą nápełnione/ pośćigną młodźby żniw á [!] śieyby wáſze/ y żbieránie winá KołakSzczęśl B.

[poścignąć co: TomZbrudzBrul Lev 26/5; Młocenie zboża pośćignie zbieránie winá/ á zbieránie winá záſtánie cżás oſiewánia Leop Lev 26/5 (Linde).]

b) O przeszłości [co] (1): trudno ſłonće [!] záhámowáć/ Co minęło pośćignąć álbo ſtrzałę chwytáć. KołakCath C5.

a. O wojsku, wojnie, ściganiu nieprzyjaciela (8): Nieprzyiaćiel gdy pośćignie będzie mniemiał by ná przodku były vffy/ wálne/ vderzy ná nie BielSpr 27.

poścignąć kogo (7): ſzli prętko/ y puścili ſie po Krfierśćie ktorego pośćigli pod láſem rzecżonym Locháná BielKron 229; y pośćignęli náſzych woyſko v Iuwenki/ vcżynili wielki okrzyk vderzyli ná Cżeſkie woyſko napierwey / poraźili ie BielKron 309v; Puśćił ſie po nim Swátopełk/ pośćignął go w Marćinkowie y zabił. BielKron 358v, 321v, 358v, 389, 401v; [A jeśliby je [ufy] nieprzyjaciele silnie goniąc pościgli [pośćignęli P], tedy obróciwszy się, s niemi się potykają PamJancz 150; Octa [...] wnet s tymi ktore przy ſobie miał/ zá Greki iechał/ pośćignąwſzy ie vderzył ná nie. HistTroj B2].

W połączeniach szeregowych (2): Ale drudzy Polacy y Węgrzy zebrawſzy ſie pośćignęli go/ poráźili y poimáli ſámego z niektorymi Cżechy BielKron 389, 321v.

2. Dorównać w czymś [kogo czym] (1): AEtati alicuius succrescere, Pośćignąć kogo w Roſzczeniu. Mącz 68c.

3. Osiągnąć, otrzymać, dostać; indipiscere, proficere Mącz (3):

poścignąć czego (1): Mącz 116a cf »dostać a poścignąć«.

[poścignąć co: Cresc 1571 693 cf W przeciwstawieniu.]

poścignąć czego a. co (2): Mącz 168d; w prawdźieć iuſz częśći iego trzećiey trudno W mácierzystym [tj. majątku po matce] pośćignąć: áleć záſię wolno W oyczyznę [...] wiecháć: y tákże w drugie dwie Części máćierzystego: Ianá y Hánuchny. CiekPotr 89.

[W przeciwstawieniu: »omieszkać ... poścignąć«: to coby ſię Máiá omieſzkáło możeſz pośćignąć te^go kśiężyca Cresc 1571 693.]

Szeregi: »dostać a poścignąć« (1): Si quid celeritate itineris proficere possem, Bych prętkością drógi moyey pożitku yakiego doſtáć á poścignąć mógł. Mącz 116a.

»nie poścignąć albo nie osięgnąć« (1): Nunquam pol indipiscet postea, Iuſz tego więcey niepośćigne [!] álbo nie oſięgnie. Mącz 168d.

4. Pojąć, ogarnąć rozumem (4): Quantum assequi potui, Ilem pobaczić/ Pośćignąć mógł. Mącz 338b.

poścignąć czego a. co (3): Bog ktorego mądrośći nie pośćignął żadny/ Ták dziwnemi ſpráwámi ſtworzył ten ſwiát zdrádny. RejWiz 29; RejPos 158. Cf poścignąć czego a. co czym.

poścignąć czego a. co czym (1): Bog ieſt niewierny co/ [...] iákáś moc á iákáś wielmożność/ ktorey áni rozumem/ áni żadnim rozmyſłem nikt pośćignąć nie może. RejPos 142v.

Szereg: »poścignąć ani ogarnąć« (1): gdyż ieſth dziwne przeźrzenie iego [Boga]/ á nigdy żaden rozum pośćignąć áni ogárnąć nie może dziwnych ſpraw iego RejPos 158.

5. Zadośćuczynić, zrekompensować (1):

poścignąć co a. czego (1): Przetoż wielki ſmutek rodzicom niepłodność zádáie/ gdy vtráty ſwoiey pośćignąć nie mogą. SkarŻyw 13.

[poścignąć czego nad kim: Ale iż [Priamus] rozumiał/ że ſámym żalem á ſmutkiem nie mogł ſie pomśćić [...] ſmierći Oyczá ſwego [...]/ myſlił iákoby tey ſzkody á zelżywośći nád greki pośćignąć mogł. HistTroj B5.]

Synonimy: 1. dogonić, jąć, pobrać, poimać, ułapić, wziąć; 3. dostać, osiągnąć, otrzymać; 4. ogarnąć, pobaczyć, ująć.

Formacje współrdzenne cf ŚCIGAĆ.

Cf POŚCIGNIENIE, POŚCIGNIONY