Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POTRACENIE

Następne hasło: POTRACONY »

POTRACIĆ (116) vb pf

o oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

inf	potracić

praet
	sg		pl
1	m	-em, -m potracił	m pers	-smy potracili
1	f	potraciłam	m an
2	m	-ś potracił	m pers
2	f	-ś potraciła	m an
3	m	potracił	m pers	potracili, potraci(e)li
3	f	potraciła	m an

plusq
	sg
3	m	był potracił

conditionalis
	sg		pl
3	m	by potracił	m pers	by potracili
3	n		subst	by potraciły

impersonalis
praet		potrac(o)no
participia
part praet act		potraciwszy

inf potracić (19). ◊ fut 1 sg potracę (1). ◊ 2 sg potracisz (4). ◊ 3 sg potraci (15). ◊ 1 pl potracimy (2). ◊ 2 pl potracicie (3). ◊ 3 pl potracą (2). ◊ praet 1 sg m -em, -m potracił (3). f potraciłam (1). ◊ 2 sg m -ś potracił (1). f -ś potraciła (1). ◊ 3 sg m potracił (22). f potraciła (1). ◊ 1 pl m pers -smy potracili (1). ◊ 3 pl m pers potracili (22), [potraci(e)li]. ◊ plusq 3 sg m był potracił (1). ◊ con 3 sg m by potracił (6). ◊ 3 pl m pers by potracili (1). subst by potraciły (2). ◊ impers praet potrac(o)no (5). ◊ part praet act potraciwszy (3).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde bez cytatu.

Znaczenia

1. Pozabijać, zabić wielu (67)
- a. O śmierci zadanej celowo przez ludzi (50)
  - Przen (3)
- b. O śmierci zadanej lub zesłanej przez Boga (15)
2. Zniszczyć wiele (4)
- Przen (2)
3. Przestać mieć, stracić, zgubić (zazwyczaj wielu lub wiele) (45)
- a. O własnym wojsku, ludziach, koniach (przeważnie w walce) (19)
  - Przen (2)
    - a) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1)
- b. O przedmiotach materialnych (14)
- c. O abstraktach i wartościach materialnych (10)
- d. Zwrot: »płod potracić« = poronić płód (2)

1. Pozabijać, zabić wielu; interficere, perdere Vulg, PolAnt; trucidare Miech; percutere Vulg; disperdere PolAnt; profligare Mącz [w tym: kogo, co (żywotne) (pl a. sg w funkcji pl) (65)] (67): A kiedy pſy potráćili/ Wolno owce drapieżyli: A iż nie miáły obrony/ Kąſáli ie ze wſzey ſtrony. BierEz F2; Profligo, Poráźić/ Wyſiec ye przecz/ potráćić. Mącz 130c.

a. O śmierci zadanej celowo przez ludzi (50): Nie ieſt ci to cżeſć kxiążęciu potracić z obu ſtron ludzi tak wiele dla iednego abo dwu BielŻyw 159; Kvpye yem byerze v vyezyenye sadza y nyekthore ſznych potradzycz dal LibLeg 11/159v, 11/139; BielKom E6; Ten [Tarkwiniusz Pyszny] wiele Senatu potráćił potáiemnie BielKron 103v; Záſię drudzy álbo śrzedni Niemcy/ nie rychło ſie do Kryſtuſá náwroćili Káznodziey ktorzy ie od báłwochwalſtw odwodzili ná wiárę przywodząc/ wiele potráćili BielKron 282; Iákubá Piwnicżnego ná kośćiele v Bárnádynow dobywano/ y wiele inych ludźi potrácono/ á ſnadź niewinnie dla tych Kſiążąt. BielKron 419v; ábowiem on [Kolumbus] będąc nad námi okrutny/ wiele z nas dobrych ludźi potráćił gwoli wyſepnym ludźiom zá ich dary. BielKron 443v, 73 marg, 146, 177, 183v, 205 (13); Mącz 203b; Miłośćiwy ſędzia iam prawdę rzekł: widząc że oni niewinnie mieli być ſthráceni/ bo ćięſzki by był moy grzech bych był dopuśćił niewinne potráćić. HistRzym 86v; RejPos 238; RejZwierc 101v; BielSpr 61; Aſteryuſzá z wſzytkimi domu iego Chrześćiány/ związáne do miáſtá Hoſtyey wieść/ y tám zmęcżone potráćić: á Wálentego S: kiymi bić y potym głowę iemu śćiąć roſkazał. SkarŻyw 147, 27 [2 r.], 131; ktorych [panów litewskich Drajkolita i Switryla] potym Gedimin Roku 1315. gdy tákże ná nowym iego páńſtwie do Litwy z Krzyżakámi náiezdzáli iáko zmiennikow y zdraycow oyczyzny poráziwſzy y poimawſzy/ dał potráćić. StryjKron 385; bo ieſcze zá iego wieku zá tym ſtárych obyczáiów wzgárdzeniém przyſzli w roſtyrk Rzymiánie/ w którym iáko wiele ludźi miedzy ſobą potrácili/ ſtrách y ſłucháć KochWr 28; mezow wibornich Kozakow niepoſpolytich leda na roſkazanie ie^go wiele potracyc dal PaprUp G3, I3; ActReg 182; y ták wiele woyſk y murow potráćiwſzy y rozwáliwſzy/ w domu potym/ y ná bárzo máłych ſpłáchćiach/ záśiadáli GostGospSieb +3; OrzJan 41; WujNT Mar 12/9, Luc 20/16.

potracić o co (1): licżby temu niemáſz/ iáko wiele Ludu Krześćijáńſkiego ći dwáy Pánowie [cesarz Karzeł i król francuski] miedzy ſobą potráćili o Medyolan. BielSpr 57.

Ze zdaniem dopełnieniowym (2): Zeliman/ moſt przez Nil rzekę ná nawách vdziáłáć kazał/ ktorzy mu ſie ſprzećiwili potráćił. BielKron 259, 105v.

W przeciwstawieniu: »potracić ... ożywić« (1): [Ruben mówi do Józefa] A czo my ſie niebozątka mamy w czym przećiwić Ty nas mozeſz y potraćić mozeſz y ożywić RejJóz O6.

W charakterystycznych połączeniach: potracić chrześcijany, duchownych, kaznodziei, ktorzy się sprzeciwili, wiele (bez liczby) ludzi (wielki (wiele, bez liczby) lud (ludu) (9), mężobojce, mężow dobrych (wybornych) (2), niewinne, oracze (2), pryncypały hetmany, rozbojce, stroże Rzeczypospolitej, wiele wojska, złe (3); potracić niewinnie, okrutnie, bez pochyby, potajemnie; potracić dla książąt, dla słowa bożego; potracić g woli występnym ludziom; potracić za dary; potracić za nieżyczliwością; potracić jako zdrajce; dać potracić (5).

Zwroty: »potracić mękami« [szyk zmienny] (2): [Dwaj pasterze] przyſzli ná ſkárgę przed krolá. Krol gdy zá iednym ſkazánie vcżynił/ drugi go kijem zákowánym vderzył áż vmárł/ pocżęli vciekáć/ ále ie poimano y potrácono wielkimi mękámi. BielKron 102v, 347.

»mieczem potracić« (1): Athila poruſzywſzy ſie iął na miaſto ſturmować, A wziąwſzy ie tody [!] wſzytek lud ktory tam nalazł, okruknie [!] miecżem potracił [omnes quos in ea reperit in ore gladii trucidavit]. MiechGlab 57.

»źle potracić« = małe perdere PolAnt, Vulg (3): MurzNT Matth 21/41; Rzekli mu/ Ony złe/ zle potráći/ á winnicę ſwoię naymie inſzym robotnikom/ kthorzy oddadzą mu owoc czáſu ſwego. BibRadz Matth 21/41; WujNT Matth 21/41.

Szeregi: »poimać i potracić« (2): [Król Kazimierz] Napierwey rozboyce wnętrzne poimał y rozmaitemi mękami potraćił/ takież y ty co od kroleſtwa odſtępowáli BielKron 347, 102v.

»potracić i popalić« (1): ſkąd [z klątwy rzuconej przez papieża] rozgniewał ſie Ceſarz/ wiele ludzi potráćił y popalił oblegſzy Rzym BielKron 183v.

»potracić i wywołać« (1): Tyberyus záſię tym śmiercią groźił/ ktorzyby Krześćiány przeſládowáli álbo oſkarżáli/ przez ſwoy wyrok/ y wiele ich potráćił y wywołał vkázuiąc ſwą ſrogość BielKron 140v.

Przen (3): Drapieſtwo niepobożnych potráći ie/ abowiem nie chcą czynić ſpráwiedliwośći. BibRadz Prov 21/7.

potracić przez co [= czym] (1): Bo przez żadne odſzczepieńſtwo áni prześládowánie/ [szatan] ták wiela ludzi nie potráćił/ y nie náwątlił kośćiołá Bożego; iáko przez to Lutrowe kácerſtwo. WujNT 861.

potracić czym (1): tám go [Lutra] námawyał [...] pan Bádeńſki [...]/ áby pámiętał ná ty duſze ktore záwiodł y potráćił ſwą náuką BielKron 197.

b. O śmierci zadanej lub zesłanej przez Boga (15): Et perdes omnes qui tribulant animam meam, [...] Y potraćiſz wſzytki kthorzy zaſmuczaią duſzę moię WróbŻołt 142/12; ludziom proſtym fáłſzywymi wykłády otzy záſłaniaćie. Aby was ludzie/ w tym owtzym odzieniu/ wilkow drápieżnych poznáć niemogli. I zá tho maćie/ áby nátho Pan Bog z niebá niepá[t]rzył/ y nieprzyiaćioł ſwoich prętko niepotráćił KrowObr 1v; A kápłani y lud poſpolity niechay nieprzeſtępuią miedzey áni wſtępuią do Páná by ſnać ich nie potráćił. Leop Ex 19/24, Ex 19/22; BibRadz Ps 142/12; RejPos 133; A ty niewdzięcżne y odſtępne Narody potráći [Bóg]/ y oſadzi ſwoię winnicę innemi SkarJedn 384; SkarŻyw 490; Cżemu dwádźieśćiá y cżtery tyśiące ludźi ná puſzcży Pan Bog potráćił? prze niecżyſtość. WerKaz 296; WujNT Iudae 5.

potracić czym (2): Okazał nád nimi cudá [Bóg] gdy ie potráćił płomieniem ogniá ſwego. BibRadz Eccli 45/23[24]. Cf »potracić śmiercią«.

potracić w czym (1): Ktemu ieſzcże gdy onę rádę zácżęli/ áby nie mowiątká świętych twoich mordowáli/ [...] tedyś ty ie pozbawił obfitośći dziatek/ á w gwałtowney wodzie ſpołuś ie potráćił. BudBib Sap 18/5.

W przeciwstawieniu: »potracić ... odpuścić« (1): Ieſliż będą pięćdźieſiąt ſpráwiedliwych w mieśćie/ izali ie też potráćiſz/ á zaż nieodpuśćiſz mieyſcu onemu BibRadz Gen 18/24.

W charakterystycznych połączeniach: potracić ludzi, nieprzyjacioł, niewdzięczne i odstępne narody, przeciwniki dusze, syny; potracić płomieniem ognia; potracić w gwałtownej wodzie; potracić prędko, społu.

Zwroty: »potracić śmiercią« (1): A ſyny iey [Jezabel] potrácę śmierćią [Et filios eius interficiam in mortem]/ [...] y dam káżdemu z was wedle vcżynkow iego BibRadz Apoc 2/23.

»wiekuiście [= na wieki] potracić« (1): A gdyż temi Cżaſy Pan Bog racżył nanas podnieſc Roſkę ſwoyę/ a znak Karania ſwego/ toċ ċinj naſs miłoſciwy niebieſky Ociec niezgniew [!] aby nas wiekuiſce potracżił/ ale z Laſkj a zmiłoſierdza ſwego aby ſmy vſnali ze nas miłuye RejKupSekl a4.

2. Zniszczyć wiele; perdere PolAnt [kogo, co (pl)] (4): Y kłádli bogi ich do ogniá/ bo nie Bogowie ſą/ ále robotą rąk cżłowiecżych/ drewno/ á kámień (przeto też) y potráćili ie. BudBib 4.Reg 19/18.

potracić komu (1): Po wylaniu wielkim tedy im znaki potráći woda/ iż nie wiedzą gdzie cżyiá rola BielKron 270.

Przen (2): WujJud 33v; Láſká twa/ Boże wiecżny/ z nicżego ſtworzyłá/ Táż/ gdy nas grzech potráćił/ w wolność przywroćiłá. GrabowSet X3.

3. Przestać mieć, stracić, zgubić (zazwyczaj wielu lub wiele); perdere PolAnt, Modrz; amittere Modrz [kogo, co (pl a. sg w funkcji pl)] (45):

a. O własnym wojsku, ludziach, koniach (przeważnie w walce) (19): BierEz Ov; KIedy przyſzedł pod zamek co był dziwney mocy/ Powiedzieli Hetmáni/ ſzkodá pſowáć mocy. Bo to zamek ták twárdy/ ludzi potráćimy RejZwierz 5; BibRadz Eccli 10/3; álbo Krole potráćićie/ álbo nam pokoy dáć muśićie. OrzRozm F4; Rozgniewał ſie Konrad ná biſkupá Krákowſkiego Prándotę/ ſpuſtoſzył mu imienie około Bozęćiná/ y ná Boleſławá ſie znowu zebrał/ poráźił go w Iároſzowie potráćili wiele ludzi z obu ſtron. BielKron 361, 190v, 239v; Tedy rzekłá iemu żoná iego: Pánie miły/ á gdzie ſą ſynowie náſzy? Odpowiedział iey Euſtáchius: Zwierzęthá leśne pożárły ie/ y powiedział iey iáko ie potráćił. HistRzym 132; RejZwierc 194v; BudBib Eccli 10/3; StryjKron 432; Potráćiłám cne ony ſwey oycżyzny ſługi. BielSen 18; SkarKazSej 673b.

potracić około czego [= przez co] (1): Amurath fráſował ſie ſam w ſobie iż ták około máłey rzecży wiele ludzi potráćił BielKron 248v.

potracić prze co (1): iáko oná [wiara szwajcarska] woiowáłá przed tym Greki/ y Czechy: á potym Niemce/ Anglią/ y Fráncyą/ ktore Páńſtwá prze kácerſtwá Práwá/ y ſwobody ſwe/ nákoniec y Krole potráćili OrzRozm C2.

potracić na czym (1): Po tey poraſzcże zárázem/ rzućili ſie [Prusowie] do Obozu Niemieckiego/ ktory był wozmi w koło oſtháwion/ wiele koni ná onych rożniech potráćili/ niżli ſie do obozu włomili BielKron 392v.

Zwrot: »wiecznie [= na wieki] potracić« (1): Ach oycże moy wiedząc godność á ſtałość ſyná ſtárſzego/ cżemu przedeń wyſádzaſz ná tákie rzecży młodſzego/ wiedz pewnie że ſie záwiedzyeſz/ y nas wiecżnie potráćiſz s poddánymi ſwymi. BielKron 55v.

Przen (2): á wzywáli [przełożeni świata] ſobie ná pomoc imieniá Páńſkiego ſwiętego y możnośći iego/ áby im dopomogł opátrowáć ty wdzyęcżne tłuſzcże iego. A zwłaſzcżá ty ktore ſie ćiſną do niego á do ſwiętey náuki iego/ áby ich nie potráćili ná tey márney puſzcży tego nikcżemnego ſwiátá/ á iżby ſie nie obłądzili do domu ſwego RejPos 184.

a) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1): Grá koniec bierze/ kiedy náiechány Krol nie ma nigdzyey vciec pewney ſciány. Gdzyeby wpadł w śidło/ kiedy lud potráći KochSz A3v.

b. O przedmiotach materialnych (14): Drudzy gdy to vſłyſzeli/ Swe śiekiery ktore mieli. Chcąc do rzeki vpuſzcżáli/ Aby Bogá omatáli. Bog ich ſzaleńſtwá wſkuśić chćiał/ Siekierę złotą vkazał: Oni iż ſie k niey chylili/ Przeto y ſwe potráćili. BierEz L2; Gdy też iaycza ſwe potraci [kuropatwa]/ thedy czudze kradnie y wylęże FalZioł IV 22c; RejRozpr C3v; LibMal 1545/102; gdy pan bog dopusći ogień/ álbo ſzkody/ á kleſki yákye/ że wſſytkie nacżynya wthen cżás potráćić może [rzemieślnik]/ [...] rozumiem temu nye będzye mu wolno robić/ thák yáko vcżonemu. GliczKsiąż H3v; RejZwierz 141v; Dźiśieyſzych cżáſow/ żeſmy y rzecży y rozſądku o rzecżách niemáło potráćili/ przeto nikcżemniuchne łáſkáwánia y miłośćiwánia łápamy ModrzBaz 59v; A Włádisław Xiążę Opolſkie [...] Polſkie vkráinne wołośći vtarczkámi częſtymi drapieżył/ do czego mu pomagáło wiele Polakow wywołáńcow/ y tych ktorzy máiętnośći ſwoie potráćili. StryjKron 502; KochJez Bv; Albo co go z bogáctwá poczęłá miłowáć/ Skoro wioſki potráći/ nu ſye tu fráſowáć. PudłFr 76; Acżem docżeſne dobrá wſzyſtkie ſwe potráćił/ Ni przecż telko żem z cnotą ſtáłośćią śię bráćił. CzahTr B4v; SkarKazSej 659a. [Cf też c. »gardła potracić« RejZwierc 134v.]

[potracić na czym: A wszakże kupcy, jako się z świadeczstwa pewnego pokazało, potracieli nieco na nich [na stawach]. LustrRus 163.]

W przeciwstawieniach: »potracić ... nawrocić, przydać« (2): Wiele ich było/ ktorzi chcąc do ſwych bárzo wielkich máiętnośći więcey przydáć/ wſzytko potráćili ModrzBaz 107; ArtKanc C.

Szereg: »potracić a naruszyć« (1): Niechay wzdam ieden żal ná ſobie odnoſzą że Páná ſtráćili. A niſz by ſtym mieli zoſtáć/ że y látá ſwe przynim dármo ſtrawili/ y máiętnośći ſwe iemu ſłużąc niektorzy potráćili/ á niektorzy ich bárdzo náruſzyli. BiałKaz M2v.

c. O abstraktach i wartościach materialnych (10): RejJóz H5; Wiédzćie to/ żećiem ia miał ták od Duchownych/ iáko y od Swieckich Pánów/ Iurgeltów nie máło/ álem ié potráćił wſzytki OrzQuin G4, G4 marg; A vważ to ſobie káżdy/ ieſli to bezekrwie á bez mordu być może/ gdy ſie brácia z domow ſwych będą wymiátowáć/ [...] dożywocia ſwoie/ árendy ábo ine práwá ſwoie potráćić. RejZwierc 194v. [Cf b. ModrzBaz 59v.]

potracić komu (1): Co nam był Adam potráćił/ to nam záś Kryſtus náwroćił ArtKanc C.

[potracić prze co cf 3.a. potracić prze co OrzRozm C2].

potracić czym [= z powodu czego] (1): A krotko mowiąc/ niebieſkie ony y dárowne [przywileje] grzechem ſwym zgołá potráćili/ á przyrodzone y świeckie ſobie osłábili y powątlili SkarŻyw 261.

W przeciwstawieniach: »potracić ... nawrocić, zostawić« (2): A toć ie też thám wielkie dobrodzieyſthwá potykáły/ á wżdy woleli y páńſtwá y gárdłá potráćić/ á ſławę ſobie nieſmiertelną zoſtáwić RejZwierc 38; ArtKanc C.

Zwroty: »gardła [= życie] potracić« (3): Nowokrzcżeńcy [...] kośćioły wyłupili/ wołáiąc cżyńćie pokutę/ á krzćićie ſie álbo wnet z miáſtá wychodźćie/ nielutośćiwi/ gárdłá wáſze potráćićie BielKron 214; RejZwierc 38, 134v.

[»prożno słowa [na czym] potracić«: Y gdy prożno ſłowá ná ich namawiániu potráćił: [...] kazał nábić gozdi [!] oſtrych w ziemię/ [...] y ná wznák S. Klemenſa położyć SkarŻyw 146.]

»zmysły potracić« (1): POſtumius będący ták zmyſlnym Hetmánem/ Zmyſłyby ſwe potráćił gdyby był s tym pánem [Stanisławem Węgleńskim] PaprPan Dv.

d. Zwrot: »płod potracić« = poronić płód (2): Też chłopi daia owczam Iemioło ieſć iodłowe iżby płodu nie potraciły. FalZioł I 155b, *5b.

Synonimy: 1.a. pobić, pomordować, pozabijać, zagubić, zamordować, zgubić; 2. poniszczyć, zagubić, zgubić, zniszczyć, 3. zagubić, zgubić; b. pogubić; d. poronić, porzucić.

Formacje współrdzenne cf TRACIĆ.

Cf POTRACENIE, POTRACONY