[zaloguj się]
[pdf]

POTWORA (30) sb f

-tw- (30), [-tw-, -tf-, -df-].

Oba o prawdopodobnie jasne (tak w potworny); a jasne.

Fleksja
sg pl
N potwora potwory
G potwory potw(o)r
D potworze
A potworę potwory
I potworą potworami

sg N potwora (11). ◊ G potwory (4). ◊ D potworze (3). ◊ A potworę (1). ◊ I potworą (I). ◊ pl N potwory (3). ◊ G potw(o)r (2). ◊ A potwory (4). ◊ I potworami (1).

Z przydawką w f (15), przy orzeczeniu w m bez przydawki (1) RejFig.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII – XIX w.; poza tym XVIII w.: potwor.

1. [Twór, wytwór, produkt: Zakony y Klaſztory/ Kápłáńſtwá y Ofiáry zá grzech/ y inſze ludzkich wymyſłow podfory/ przećiwne Prawdzie puścić/ á na ſámey Prawdzie przeſtáć mamy. WiśnOkaz 578 (Linde).]
2. Budowa, kształt, wygląd zewnętrzny [czyja] (1): Bo iáko miedzy źwierzętámi nie dźiwuiemy ſię Wilkom/ Niedźwiedźiom/ Lwom/ choć ſą okrutne źwierzętá: ále dźiwuiemy ſię Sátyrom/ Centaurom/ y inſzym źwierzętom/ dla nádprzyrodzoney potwory ich PowodPr 17; [potworá/ Species, facies, forma, effigies. Volck Sss4c].
3. Istota, rzecz lub zjawisko osobliwe, niespotykane, odbiegające od wszystkiego, co znane i dostępne codziennemu ludzkiemu doświadczeniu, dziwoląg; monstrum Mymer1, BartBydg, Vulg, Cn; portentum, prodigium Cn (13): Mymer1 28; Monstrum, dzyw vel potwora BartBydg 92b.
Wyrażenie: »dziwna potwora« (1): GDym po trży kroć woſzcżek ſwoy z pilnoſcią przelewał/ vlała mi ſie dziwna potwora/ Iakoby wielka okrągła kula/ na niey rak/ po niey lis/ pod nią wrząci kocieł/ ktory zły wrog kowalskiemi miechi poddymał. LudWieś A4.
α. [O koniu trojańskim: Zbudowawſzy Grekowie pod Troią koń wielki/ Odeſzli precz/ á z miáſtá bieży cżłowiek wſzelki. Widźieć káżdy potworę prędko vśiełuie ZbylPRozm F4.]
a. Istota żywa o niezwykłej, dziwacznej budowie, czasem pól ludzka, pól zwierzęca (9): Ku pułnocy záſię ſą drugie wyſpy wielkie/ niektore puſte od ludzi/ dla potwor ktore máią pſie głowy/ oſle/ świnie/ y rozmáite ſtráſzliwe vrody. (marg) Potwory. (–) BielKron 268v; Wunderbar. Potworá. Dziw. Podźiw. Monstrosus. Calag 577a.

W porównaniach (2): Bo/ ktorym ſię więcey podoba proznowánie y pieſzcżotá niewieśćia/ ktorzi ſię báwią rzecżámi cnoćie nieprzyſtoynemi/ [...] ći niech wiedzą/ że ſię od śláchetnośći przodkow ſwych wyrodźili: nic im niepomogą ſtárodawne Herby: nic Dźiádow y Prádźiádow sławne ſpráwy: á nieinácżey máią być pokłádáni/ iedno iáko owe potwory co ſię nád przyrodzenie rodzą [monstrosos partus] ModrzBaz 42; Pierwſza tedy przycżyná vpadku kroleſtw ábo narodow ieſt/ nie wdźięcżność [!] ku Bogu [...]/ nie ták dźiwne ieſt obżárſtwo/ opilſtwo/ roſpuſtá ćieleſna/ furia/ y inſze tákie wády/ ktore z krewkośći iákoby iemu ſą wrodzone. Ale niewdźięcżnośći ſłuſznie ſie káżdy dźiwowáć może/ iáko potworze iákiey przećiw przyrodzeniu ludzkiemu: gdyż miłość miłośćią/ dobre dobrym/ oddawáć ieſt rzecż wrodzona: nietylko cżłowiekowi ále beſtyam bez rozumnym [!]. PowodPr 17.

Wyrażenia: »dziwna potwora« (1): niewiáſthy niemocne przyrodną niemocą będą rodzić dziwne pothwory [monstra] Leop 4.Esdr 5/8.

peryfr. »leśna potwora« = bożek pól i lasów, satyr (1): [z dedykacji] PAnie moy [...] racz i ti moię tę kwapioną Pracą za wdzięcźne prźyiąć, a ſwą przirodzoną Ludzkosć okazać przeciw tey leſney potworze, Ktora ſię tu ſmie ſtawić na twym Pańskim dworze. KochSat ktv.

»morska potwora« [szyk 1:1] (2): W miękkiey pływáią wodźie bez pochyby/ Morſkie potwory y rozlicżne ryby (marg) Alumni aquae. Monſtrum marinum et Belua. Potworámorſka. (–) KlonFlis B4v; [Piſzą theż o Portugálſkiey Krolowey/ iż kąpiąc ſie z pánnámi/ ná brzegu morſkim/ podpłynął pod nie wodą z cichá Sátyr/ to ieſt dźiki mąż/ álbo wodny/ pochwyćił ią y vćiekł [...] tám to nie cżártowſką ſpráwą było/ iedno z przygody/ przez potworę morſką. PostępekPrCzart 76v].

b. Zjawisko nadzwyczajne, niepojęte dla rozumu (1):
α. [W sensie pozytywnym: cud: [Elizeusz] w żiwoćie ſwoim tzynil potfory á w ſmierći tzynil dziwy KsięgiEklez P3v.]
β. W sensie negatywnym: coś sprzecznego z rozumem, czego rozum nie akceptuje, przed czym się wzdraga (1): Ciáłá z martwychwſthánie/ ieſt rozumowi potworą/ y wſzytek zakon Krześćiáńſki/ nie rozumem ále wiárą bywa rządzon y vcżon. GrzegRóżn K3.
4. Jako słowo obraźliwe lub pogardliwe (16):
α. O wyglądzie zewnętrznym: brzydki człowiek, brzydkie zwierzę (2): [Żona narzekała na męża] Wiem iż mię ty nienawidziſz/ A o inney żenie myśliſz. Przeto śię záwżdy maſz k temu/ By mię rychley pozbył z domu: Y oto ná me przekory/ Nábyłeś tákiey potwory [tj. kupił Ezopa za niewolnika]. BierEz Bv; Siedzi potym pod gorą nie dáleko dworá/ Kozieł idzye mimo oń/ zwieśi łeb potworá/ A ſześć koz zá nim dybie RejFig Aa8.
β. O stronie duchowej człowieka (5):
αα. Istota niedoskonała, o grzesznej naturze, skłonna do grzechy; ktoś zły, budzący odrazę moralną (4): A ten chocz proſtemi Słowy Prawiemy nakazył Głowy A patrz yedno tey potwory Gdzyſs [!] ſię vcżył tei pokory RejKup dd5; Lácnoby ten obycżay [tj. zakaz noszenia przy sobie wszelkiej broni] był przyięt/ kiedyby niektorzi z iádowitemi ſercy do tego niezáwadzáli: ktorzi [...] nietylko ludźi podleyſzego ſtanu/ ále też y ſwoie rowne y krewne/ á cżáſem y braty rodzone zábijáią. [..JO nędzna Rzecżpoſpolita á ná wſzem rozgłobiona/ ktora tákowe potwory [ista monstra] ná ſwe złe chowa. ModrzBaz 64.

W porównaniu (1): Poźrzyſz záſię ná tego cżłowieká nędznego / Cżymże wżdy ieſt namnieyſzym podobien do niego [tj. do Boga]. Iáko Wielbłąd do Muchy/ á Woł do Komorá/ Ták k niemu ieſt podobna tá márna potworá. RejWiz 52v.

Przen (1): Bo oná przyrodzona ſwawola potworá/ Záwżdy mie też ciągnęłá tám do tego dworá [złego księcia]. RejWiz 75v.
ββ. Prostak, ktoś prymitywny, nieokrzesany (1): ZIemiánin ſie ożenił/ náſz proſtak v dworá/ Y nieumiał táńcowáć bez dudy potworá. RejFig Dd4.
γ. O czarcie (1):
Wyrażenie: »sprosna potwora« (1): A widzys nie boże chory Czarta they ſproſney potwory. Iako thu naṙeka ſobie A barzo wąpthy [!] o thobie RejKup n8v.
δ. O upersonifikowanej śmierci (2):
Wyrażenia: »blada potwora« (1): IDźćie Kiąſzki [!] do ludzi [...]. Ieſlł [!] ſie wam przyda być ná panięcym dworze/ Niech wiedzą/ że też tám być tey bládey potworze. WisznTr 5.

»okrutna potwora« (1): [Rzekł młodzieniec do Solinusa] widziſz iáko ſiecże/ tá okrutna potworá márnie nędzne ludzi/ A przed tą ſzpetną koſą nikt ſie nie wyłudzi. RejWiz 96.

a. W polemice religijnej katolicko-protestanckiej (6):
α. W wypowiedziach katolików (2):
αα. O protestantach (w nawiązaniu do znacz.‘zły czlowiek’) (1):

W połączeniu szeregowym (1): káżdego kto do nog iego vpádáć nie chce [...] Lutrámi/ Nowokrzcżeńcámi/ świniámi dźikimi/ beſtyámi/ potworámi y niewiedźieć cżym názywáiąc CzechEp 26.

[Szereg: »potwora i szelma«: W Polszcze wiele sekt się namnożyło. Iuż Huſowie/ iuż Pikárći/ iuż Troybożánie/ iuż Troycżacy/ iuż Nowokrzcżeńcy/ iuż Ebionitowie/ iuż Obrzezáńcy y Zydowie/ ledwie nie Machometowie [...]. Ktore wſzyſtkie potwory y ſzelmy/ ze Włoch/ z Hiſzpániey/ z Fráncyey/ y z Niemiec wygnáne y wymerſkáne [= wypędzone chłostaniem] ſą WerReguła 16.]
ββ. O wierze protestanckiej: coś złego, odstręczającego (1):
Wyrażenia: [»potwora dziwna«: [Zdziwiłby się bardzo wierny chrześcijanin] Kiedyby v nas obacżył/ iáko [...] wiele ránámi oſzpecona ieſt wiárá Powſzechna w náſzey miłey Polſzcże/ [...] iáko wiele potwor dźiwnych Confeſsiy álbo wyznánia wiáry. WerReguła 15.]

»kacerska potwora« = herezja (1): Lękay ſie oſobliwie źiemio Niemiecka y Cżeſka/ ktoraś roſpuſtą ćieleſną pierwey záſtąpiwſzy/ nowe tego wieku Kácerſkie potwory wylęgłá/ y ná świát roſpłodźiłá. PowodPr 12.

β. W wypowiedziach protestanta o katolickim dogmacie Trójcy Św. i pochodzeniu Chrystusa (w nawiązaniu do znacz. ‘dziwoląg’) (4): Kryſtus rozmáitemi też fortylámi był zniſzcżon [...]. (marg) Miáſto iednego Syná Bożego przez ktorego ſámego ieſt odpuſzcżenie grzechow/ y żywoth wiecżny rozmáitych potwor náczynił ſzátan. (–) GrzegRóżn E.
Wyrażenia: »dziwna potwora« (1): Thuć dopiero widźiemy iáko ſzáthan ſzáleie/ y iáko ſię w dźiwne potwory odmienia/ áby ſwego Bogá nieznáiomego Prorokom/ Kryſtuſowi/ y Apoſtołom/ Bogá indefinitá/ Bogá Iſtność/ Bogá Troiákiego/ y inſzemi potwornemi nazwiſkámi miánowánego obronił GrzegRóżn F4v.

»potwora larwista« = ktoś udający tego, kim nie jest [w związku z dyskusją o naturze Chrystusa] (1): gdyż y ſam Kryſthus [...] ieſt Bog z Bogá/ y cżłowiek z cżłowieká vrodzony (nie potworá iáka lárwiſtha [...]) GrzegRóżn C2.

»straszna potwora« (1): A fáłſzywych Prorokow tych ſię wyſtrzegaymy Ktorzy Bogá y z Synem iego opuśćili/ A ſobie iákieś cżwarte Bożyſzcże zmyſlili Doſyć ſtráſzną potworę Syná nie máiącą/ Ni mową ni vcżynkiem ſię pokázuiącą Być Bogiem GrzegRóżn O.

Synonimy: 3. dziw, podziw, monstrum; a. mieszaniec; b.α. cud; 4. bestyja; β.ββ. prostak.

MFr