[zaloguj się]
[pdf]

1. DZIW (879) sb m

Fleksja
sg pl
N dziw dziwy, dziwowie
G dziwu dziwow
D dziwowi, dziwu dziwom, dziwam
A dziw dziwy
I dziwem dziwy, dziwami
L dziwie dziwi(e)ch, dziwach, dziwoch
V dziwie dziwy

sg N dziw (326). ◊ G dziwu (23). ◊ D dziwowi (3) RejPos (2), Calep, dziwu (3) BierEz, OpecŻyw, BielŻyw. ◊ A dziw (122). ◊ I dziwem (23); -em (3) KochPhaen (1), SarnStat (2), -ém (1) GórnTroas, -(e)m (19). ◊ L dziwie (1). ◊ V dziwie (3). ◊ pl N dziwy (53), dziwowie (1) [w znacz. 3. -y: -owie RejZwierc (3 : 1)]. ◊ G dziwow (99); -ow (6), -(o)w (93). ◊ D dziwom (15), dziwam (1) ReszPrz. ◊ A dziwy (145). ◊ I dziwy (36), dziwami (4); -ami ReszPrz, GosłCast (2); -y : -ami Mącz (2 : 1). ◊ L dziwi(e)ch (14), dziwach (4), dziwoch (2); -ach Mymer1 [Mymer2 : -och], SkarKaz; -ech : -och RejPos (6 : 2); -ech : -ach BielKron (2 : 1), RejAp (1 : 1); ~ -ach (2) BielKron, SkarKaz, -åch (1) RejAp, -(a)ch (1). ◊ V dziwy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Zjawisko nadzwyczajne, nieprawdopodobne; osobliwość; mirum Mącz, Cn; admirandum, miraculum Mącz (412): Kto ták żyw táki dziw widział/ Iżby kiedy brzuch zęby miał. BierEz Bv, Q4; Wielém o tobie [o Jezusie] dziwow ſlychál a dla tegom cie rád vzrzál. OpecŻyw 121v, 135v; kto ſlychal dzyw takouy aby ſtworzenye ſtworzyczyela porodzylo PatKaz II 26v; Doſycieſmy wielkie dziwy iedni drugim na ſwiecie. bo żadny tak zſwiata nie zeydzie iako nan przyſzedł. BielŻyw 102; GlabGad I7v; MurzHist Hv, T4; Bo widzę żeś trwożliwy pátrząc ná ty dziwy/ Iż tu leży nie ieden co wcżorá był żywy. RejWiz 85, 11, 22v, 25, 26v, 114, 150, 164; RejZwierz 6; Ieſt piſano w Alkoranie w kſięgach Tureckich wiele dziwow śmieſznych BielKron 165v, 28v, 192, 326, 452; GrzegRóżn N3; Ponere in admirandis, Miedźi dźiwy policzáć. Mącz 309c, 122a [2 r.], 223c [2 r.], 388b; S tákowego poſtánowienia gwiazd [...] poznawam że ſie tám okaże bárzo wielką y ſtráſzliwa Kometá y wielkie dźiwy na powietrzu. LeovPrzep E3v; RejAp AA5v; cżytáiąc ono mieyſce wſzytko ſobie [pustelnik] rozmyſlał co to ſą zá dziwy/ w tych ſądziech Páńſkich y w tych niepośćignionych nigdy drogach iego. RejZwierc 174v, 205v; Zołędzyowie [...] Táko mężne w potrzebie iák ktory s Troianow Co o nich dziwy piſzą wielce mężnych pánow PaprPan H3v; Oczko 8v; Dziwym widział w záſnieniu BielSen 6; KochSob 67; PudłFr 25, 22; To náde wſzyſtkie/ dźiwy, nadziwnieyſze było/ że Syná przed Oycem męcżono/ á wſzák milczał widząc to. ArtKanc E10; Abo ſądy Gonzagi w Medyolánie/ zaſz nie ſą v ludźi dźiwem? GórnRozm F4; RybGęśli B3.

dziw czego (11): RejPs 55; AVguſtin miedzy dziwy/ przednieyſzemi ſwiátá Piſze młodego cżłeká/ dziw nawiętſzy/ látá. RejZwierz 61v; Tytus Wespezyanow ſyn/ dziwy budowánia wielmożnego zięty/ [...] ledwo tho v rycerſtwá vproſił/ áby kilko wież cáło zoſtáwili BielKron 266, 274; Tu Potym Pan vkázuiąc to/ iż złemu á zátwárdziáłemu ſercu żadna prawdá nie pomoże/ [...] dopuśćił złocżyńcom onym/ chcąc okázáć dziw ſtałośći wiernych ſwoich iż oni [...] vkamionowáli á zámordowáli onego niewinnego cżłowieká RejPos 24; A ktoby dźiwy tákich wod [cieplic] wyliczył? Oczko 10, 9v. Cf »dziwy świata«.

W charakterystycznych połączeniach: dziw osobliwy, potworny (2), śmieszny, wielki ((na)więtszy) (16).

Fraza: »dziwu nięmasz« = nie ma się co dziwić (1): owſzekić dziwu nięmaſz/ ieſli dziś takowi ludzie zapamiętali ku zatłumięniu práwdy/ przećiwko tem którzy ią miłuią/ niewiedziéć czego tylé niewymyślaią i więcyi patrzą na ſtán żywota ich/ niſzli nato co omiłem bodze trzymaią MurzNT 51.
Zwroty: »dziw mieć w sobie« = być dziwnym (1): też y to niemniey dźiwu ma w ſobie [illud non minorem habet admirationem] iż ponieważ wiele ludźi/ rozumem ſie ſpráwuiących/ przyznawáiąc ſię do ſwych omyłek nieiáko ich żáłuią: [...] á przed ſię [...] kocháią ſię w záſtárzáłem wyſtępku ModrzBaz 102.

»powiadać (a. powiedać) dziwy« [szyk zmienny] (4): GórnDworz N6; A iákie dziwy o nich [wiernych] piſmá powiádáią/ ták iż áni ięzyk áni rozum o nich pomyſlić nie może. RejPos 321 v; Ani Hektor pod Troia oktorem powiedaia nieſlichane dziwi/ ani oni Deciuſowie [...] mezniei ctnotliwiei/ [od Zborowskiego] nie tziniel PaprUp F3; SkarKaz 660b.

»dziw sprawić, stworzyć« (2 : 2): A ktoż by thákie dziwy co widzimy ſtworzył. RejWiz 114, 114; Lecż pátrzay iáko wielki dziw po ſobie [kardynał] ſpráwił/ Sam niemiał nic/ á wiele potomkom zoſtáwił. RejFig Cc3; StryjWjaz A4.

»dziwy stroić, broić, płodzić, robić, uczynić, strojący« = wydziwiać, wyprawiać niezwyczajne rzeczy; mirificare, monstrifieus Calep [szyk zmienny] (12 : 11 : 4 : 1 : 1 : 1): Dziw nad pſy vcżynić. FalZioł I *2e; RejJóz Ov; Yze ſie liew kura boi Gdi go huirzi dziwi ſtroi RejRozm 401; Stą fortuną dzywy plodził Potym mu ſię ſyn wrodzył. RejKup b4, b8v [2 r.], q5; LubPs P2; Bo niewieſz/ páni Roſkoſz/ co zá dziwy płodzi/ A iáko tu nędzny ſwiát twemi foſzki zwodzi. RejWiz 33v, 96, 139, 148, 169; Leop Apoc 13 arg; Prot D2; GórnDworz D4v; RejPos 153v; BielSat Dv; RejZwierc 237v; CzechEp [408]; KochSz B3v; WerGośc 223; BielRozm 24; Pomſty doſyć [Troja] odnioſłá/ y zá náſzé ſtoi Aż názbyt/ człowieczeńſtwo niech dźiwow nie broi. GórnTroas 24; Calep 664b, 673a; GosłCast 32; KlonWor 22; Tedy nie kornufáſem ani kędźiorámi/ Nie wyſokim bieretem dźiwnymi ſtroiámi. Głádką głowkę Pánienko maſz ſwoię ozdobić/ Nie day ſobie ná głowie tákich dźiwow robić ZbylPrzyg B3v, B2.

»trząść dziwy« = dziwne rzeczy rozpowiadać (1): Iempſar/ iáko Sirenis ſubtélna z ſwoimi Głoſy formowánémi á niehámownémi Zdrády/ obłudy/ fáłſzu/ pychy wyraz żywy/ Z rzeczy łácno rozumieć/ iákié trzęśie dźiwy. GosłCast 11.

»dziwy wymyślać« (3): Ciſz dyabli rozmáići tám vrzędy máią/ Co nád tymi nędzniki dziwy wymyſláią. RejWiz 164, 5, 182.

Wyrażenia: »dziw nad dziwami« = bardzo dziwne rzeczy (1): Dźiw ſłyſzę nád dźiwámi w lećiéch zeſzłych moich: Woláłábym ſnadź vmrzéć/ niż chwalić ſpraw twoich. GosłCast 30.

»dziwne dziwy« (1): tym że podobieńſtwem mamy ſie ſpráwowáć o tym niewidomym á duchownym Ráiu/ o ktorym tu nam Ian ſwięty dziwne dziwy opiſowáć racży. RejAp 188.

»za (jeden a. niejaki) dziw« [w tym: za dziw być (14), (na)pisać (11), mieć (3), powiedać (2)] (38): BierEz A3v; gdy záſye wſpominał [Egnacyjus] woyny [...] zá dźiw ieden powiedał: że [...] czterdźieśći tyśięcy Wenetowie ludu mieli OrzRozm N 2; To ieſt zá ieden dziw nápiſano/ iż tey godziny gdy vmárł [Grzegorz XI] zgorzał páłac Papieſki w Awinium BielKron 187; Takież ktoby iechał z niewiáſtą gdzie ſpołu/ zá dziwby tho wielki v nich [Turków]. BielKron 261; Ná tey wyſpie [Rodis] zá ieden dziw z ſiedmi dziwow ná świećie/ był ſłup báłwochwálſki vcżynion BielKron 269v, 134, 287, 296v, 456, 460 (25); Gdy tedy ten młodzieniaſęk [!] lata ſwe dobroćią y madrośćią przewyſzſzał/ tedy go za dziw nieiaki temu to ſtarcowi pokazali. KwiatKsiąż E3; GórnDworz B3; HistLan Fv; BielSpr 47, 54; CzechRozm 140v; PaprPan Ee4; ModrzBaz 100; ModrzBazBud ¶ 6v; StryjKron 105; były tu pierwey w Polſcze bárżo krotkie Seymy/ y Kronikarże to wáſzy zá ieden dźiw prżed tym nápiſáli GórnRozm K4v.

»niesłychany dziw« [szyk 2 : 1] (3): Miał thám ten wiek/ nieſlychány wſſyſtkim wiekom/ á ode wſſech rozgłáſſániu [lege: w rozgłaszaniu] dziw: że oto do tákiego ták wielkiego miáſtá ludzie wſſedſſy/ czegoś inſſego procz miáſtá ſſukáli. Leop *B2; PaprUp F3; On zamek/ co równi ſwéy ná świećie nie wiedźiał/ [...] narodóm obcym był dźiwém nieſłychánem GórnTroas 36.

»dziwam podobny« (1): nowy TEſtáment żadnego zgołá ſlubu nie znał/ nie tylko żeby miał pozwáláć y dopuſzcżáć ſlubu Pánieńſkiey cżyſtośći/ ták bárzo miedzy ludźmi rzadkiey/ y dźiwam podobney. ReszPrz 35.

»dziw(y) świata (tego)« (4): RejZwierz 61v; OTho trzeći rzecżony Mirabilia mundi/ to ieſt/ dziw ſwiatá BielKron 173; RejPos 241v; Ieſli Philozoph w tym ludzkiego żywotá oſtátnie ſzczęśćie kładł/ gdy kto mógł co pewnego o dźiwách świátá tego y tych ſtworzonych rzeczy wiedźieć/ [...] iáko nie ma być wielkie ſzczęśćie tych ktorzy o Pánu Bogu ták wiele wiedzą SkarKaz 274b.

»troje dziwy« = bardzo dziwne rzeczy (1): Wyſłał Krolową w ſmálcowáney zbroi/ Alić iuż oná troie dziwy broi. KochSz B3v.

Szeregi: »dziwy a rzeczy trudne ku wierze« (1): iż ſie to trefia [dworzaninowi] y prawdziwemu/ że go zá kłamcę ludzie rozumieią/ á to ſtąd/ gdy rad dziwy/ á rzeczy trudne ku wierze chociaż prawdziwe powieda GórnDworz N6.

»dziwy, (a, i) strachy« [szyk 2 : 1] (3): RejPs 201 v; Iuzeſz prżeczedł Czo ſie pirwey działo Wielkich ſtrachow y dzywow nie mało RejJóz Q3v; Zápomnieli Bogá [...] ktory vcżynił wielmożnośći w Micraimie. Dziwy w ziemi Chámowey/ ſtráchy na morzu Sufſkim [mirabilia in terra Cham, terrabilia in mari Suph.]. BudBib Ps 105/22.

»znaki, dziwy a wymysły świata tego« (1): Abowiem obacżywał then wſzechmogący Pan tho mdłe á nikcżemne przyrodzenie cżłowiecżeńſtwá naſzego/ iż nas záwżdy miáły odwodzić od niego znáki/ dziwy/ á wymyſły ſwiátá tego RejPos 241v.

a. W funkcji orzecznika wyraża zdziwienie, zdumienie; mirum (est) Mącz, Modrz; miror Mącz (256):
α. W formie twierdzącej: dziwi, wydaje się rzeczą niezwykłą, wzbudza zdumienie [w tym: w pl (7)] (98): Dźiw ná świećie kruk biały/ niemnieyſzy dźiw y to/ Zeby Tyránná przedśię nawet nie zábito. KochJez A4; Nowinaſz to? Miłuieſz? zali to dźiw iáki? Wſzytek świát tym ſplątány GosłCast 34; Dźiw rádośćią z ſkor nie wylećieli/ A do ćiebie duſznie bieżeć chćiełi [!]. RybWit 02.

dziw u kogo (8): RejPs 206v; Vmnieć to będą dwa dzywy Gdyſcie tak oba wſtydliwi RejJóz D6, Q; RejWiz 127v; więtſzy to dziw v mnie/ iżeś ty weſołá/ Mieſzkáiąc z niecnotliwym tákim łotrem z gołá. RejZwierz 34; BielKron 244; Ieden z morzá ná deſzcże wypłynie./ á drugi w káłuży po koláná vthonie. A to ieſt wielki dziw v tych co ná tho cieleſnemi ocżymá pátrzáią RejAp 128; záprzeć ſię bowiem ſámego śiebie/ y krzyż ſwoy ná ſię wźiąwſzy/ ná káżdy dźień/ zá Pánem z nim chodźić/ dźiw to ieden v świátá/ ktory tego áni rozumie/ áni ſię pálcem dotknąć chce. NiemObr 10.

dziw komu (10): Y dziw mnie cżemuś odbieżał BierEz Q2v, I; RejJóz H3v; RejWiz 71; Mirabar quod hominem rudem atque ignarum tibi praeferret. Było mi to dźiw iż nád cię człowieká proſtego y nieumiętnego przedkłádał. Mącz 124a; Miror, Dźiwuyę ſie/ dźiw mi. Mącz 223c, 223c, 344a, 456a; y dźiw to náſzym/ kiedy im powiadaią/ że w Anglijéy [...] laſki w ſtudnią wrzuconé/ w kámięń ſye obracáią. Oczko 8.

cum inf (2): Wielki dziw cieleſnie iść ná obłoki RejPos 135v marg; BietSpr 43v.

Ze zdaniem wyjaśniającym [w tym: komu czemu (9); iż(e) (30), że (10), gdy (7), jako (5), kiedy (5), kto (4), jesli (4), czego (3), aby (2), co (2), jesliby (2), kiedyby (2), by (1), czemu (1), gdyby (1), iżby (1), żeby (1)] (83): BierEz I, Q2v [2 r.], Q4; Dziw to ieſt/ ijż ijch mnogo przed iednym zgardzonym vciekaią OpecŻyw [57]v, 81v, 144v; dzyw to yeſt uyelky ſczego a czo pan bog uczynyl PatKaz II 72, 31V [2 r.], 47 [2 r.], 48, 73; MiechGlab 70; RejJóz C5v, H3v; Ze then Bog co ná niebie możny ſpráwiedliwy/ Ieſt dziw że nas ták długo z miłoſierdzya żywi RejWiz 122, 5v, 11, 71v [2 r.], 144v, Cc5v (11); OrzList i2v; Bo więtſzyć dziw gdy młoda/ záwiła ſupryná/ Vmie ſwoy ſtan vważyć/ a niżli łysiná. RejZwierz 70v, 61v; OrzRozm N4; BibRadz Eccli 16/11; BielKron 121, 192, 460; Mirum ni domi est, Dźiw yeſli go domá niemáſz. Mącz 246c, 124a, 223c [2 r.], 344a, 456a; GórnDworz Z7v, Aa7v, Bb3v, Kk3v; RejPos 21, 67, 135v [2 r.]; ZapMaz VII Z 4/85; Máły dziw iż zli bywáią/ Gdyż złe vcżynki zyſk máią RejZwierc 232v, 100, 215, 234, 241v, 268 [2 r.]; BielSpr 43v; CzechRozm 81v; Która [droga] ieſli ſię komu nie podoba/ dźiwy będą [mirum est] ieſli ſię mu która ina ſpodoba. ModrzBaz 133, 34v, 53v, 144; Oczko 6, 8, 9; SkarŻyw 213, 411; CzechEp 72, 95; KochJez A4; PudłFr 67; iż to ieden dźiw ieſt/ iákośćie to ſámi ná śię ſtánowić mogli. GórnRozm E3v; PaprUp D; GrabowSet I4v, Q3; WujNT 208, 672; PowodPr 33; SkarKaz 519a; GosłCast 27, 69.

Ze zdaniem przyczynowym [(a)bowiem (2), gdyż (2)] (4): A było to dziwno woczoch ludzkich ále to máły dziw ábowiem ſie zwolą páńſką ſtáło RejPs 174; BielKron 281 v; Acż tho wżdy iuż nie táki dziw/ gdyż ſie to dzyeie zá rozgniewániem á zá vporem przyrodzenia złego RejPos 247, 283v.

W charakterystycznych połączeniach: dziw mały (mniejszy) (8), niemały (nie mniejszy) (2), wielki ((na)więtszy) (25), żaden.

Przysłowie: Kto wnadzieie ziw bedzie li bogath bedzie dziw. ZapMaz VII Z 4/85.

W połączeniu: »aż dziw« (2): aż dźiw w tak ſuchym ciele takowe wołanié ForCnR D4; ten Iſgo obacżywſzy woyſko nieprzyiaćielſkie wielkie być [...] rzekł: Wielki to lud przećiw náſzemu máłemu/ áż dźiw powiádáć BielSpr 43v.

Fraza: »co(ż) (to) za dziw(y)« = nic w tym dziwnego, to nie dziwi; quid igitur miri Modrz (16): Czoſz to ża dzyw moia pani/ iż kto w nędzy nerzeka [!] RejJóz C5v; OrzList i2v; GórnDworz Aa7v; RejPos 135v; CzechRozm 81v; Coż tedy zá dźiw [Quid igitur miri]/ ieſliby Bog ná káżdy dźień gniew ſwoy ná nas wylewał? ModrzBaz 144, 34v; Oczko 6, 9; A coſz zá dziw gdy ſię ludzkim kłamliwym vſtom vwieść damy/ my/ ktorzy Prorokámi nieieſteſmy. SkarŻyw 213; CzechEp 72, 95; Cżęſto/ cżłowieká/ y właſny ſmyſł/ zdrádźi/ Coż zá dźiw/ ieſli obcy zdrádnie rádźi? GrabowSet I4v; WujNT 208, 672; Więceś Widźiał y Seráphiny? (‒) Coſz to ſą zá dźiwy? Y we Lwowie ié naydźie CiekPotr 72; GosłCast 21.
Wyrażenia: »dziw nad dziwy« (3): O dziw nad dziwy krol ieſt vcżynion ſlugą/ bog vcżynion ieſt wilą OpecŻyw [123]v; tocz dzyw nath dzyuy yz bog nyegarnyony zgromadzyl ſyą y lezal w yey wnąthrznoſzczyach PatKaz II 47, 47, 66v [2 r.].

»jakie dziwy« (1): Babae, Apud Plautum pro Interiectione, [...] Admirantis, Hui/ Ey Ey yakie dźiwy. Mącz 22c.

β. W formie zaprzeczonej: nie dziwi, wydaje się rzeczą prostą, naturalną, nie wzbudza zdumienia; nec mirum Mącz, Modrz; mirum non sit Modrz; nec miranda, non mirum Vulg (158): RejJóz D; Nie ráchuie ich namniey gdy cżáſu przygody/ Iákoż wież [!] że w Podolu nie dziw tákie gody. PaprPan Aa4v; CzechEp 5v; Nie dźiw: trzy pary tylko ſtárzy náydowáli/ Ktorzy ſye doſkonále z ſobą miłowáli PudłFr 64.

nie dziw czego (3): Nie dziw tego iż ludzie wſzytci żądaią nauki y vmieiętnoſci. GlabGad A4v; SienLek 4; cżego wſzytkiego nie ieſt dziw/ ábowiem z naylepſzego z nayſłodſzego winá/ gdy ye ná oceth obroćiſz/ naykwáſnieyſzy/ naymocnieyſzy ocet będzie GórnDworz I.

nie dziw komu (16): RejKup y6v; RejWiz 27v; BielKron 309v; RejPos 54; A ták nie dziw bogacżowi ſtrách ſmierći. RejZwierc 169, 241v, 267; Nie dziw męſtwo żadnemu onych Deciuſow PaprPan Cc3, E3; SkarŻyw 118; CzechEp 54; temu mnie niedziw gdyś wm siestrzenicę IeM wziął. ActReg 161. Cf nie dziw komu cum inf.

nie dziw czemu (11): OpecŻyw 159; WróbŻołt 37/5; Aleć nyedźiw temu/ iż Luterſka náuká [...] ſlowu bożemu przećiwna yeſt/ gdyż y ſámá wſobye nyeſworna/ nyezgodna/ nyeuſtáwiczna/ odmyenna y przećiwna. KromRozm I G, C, [L3]; RejWiz 27v; Leop Deut 1/37; Mącz 243c; W ten cżás [po wypiciu wina] płużą zwády/ guzy/ ſzárpániny/ ochromienia/ y tákie boie. A nie dźiw temu: ponieważ ſtráćiwſzy rozſądek/ vtopiwſzy rozum/ zátoną wſzytki ſpoſobnośći do vcżćiwych vcżynkow ModrzBaz 52; SkarJedn 310; ActReg 161.

nie dziw komu cum inf (4): to tylko vkázuię/ iż nie dźiw to był/ zgadzáć ſię przodkom náſzym/ w onym pozwierzchnim grubym nabożeńſtwie NiemObr 16; CzechEp 152, [415]; Sámſon ſłynie że tho był rozdárł gębę Lwowi/ Y dziśich lat to nie dziw cżynic Ruſakowi. PaprPan B4.

Ze zdaniem wyjaśniającym [w tym: komu, czemu (7); z zapowiednikiem: temu (2); iż(e) (54), że (34), gdy (3), kto (2), gdyby (1), gdzie (1), jesliże (1), żeby (1)] (97): Ktorzy tobie źli/ nie dziw iż y inym. BierEz I, I, 13; OpecŻyw 133v, [192]v; nyedzyw to yeſt yſz tą panną wzyąla taką laſką przy yey począczyu PatKaz II 67, 47; PatKaz III 120v; KlerPow 3; GlabGad A4v; BierRozm 17; RejJóz E8, D5, H4; RejKup m3v, o6v, y4, y6v, aa5, cc7; KromRozm I G; RejWiz 73, 112; Leop Deut 1/37; RejZwierz 137v; OrzRozm G4; BibRadz *4v; BielKron 298v; Prot B2v; RejAp 196v; Fránkonia [...] ieſt część Niemieckiéy Ziemie: á przetóż nie dźiw/ że Fránkońſki Lan zową téż Niemieckim Lanem. GrzepGeom L3v; Także też to nie ieſt żadny dziw/ iż mocą ſwą Boſką wſtąpiwſzy ná obłok/ ſzedł do Bogá Oycá RejPos 135v, 288v, 316v; BiałKat 341; Nie dziw kto ſzalon bywa s przyrodzenia/ To dziw kto ſzalon z dobrego baczenia. RejZwierc 215, 70; BudNT Gg3, Ii3v; CzechRozm 112v, 170v; KlonKr B2; KarnNap A2v; ModrzBaz 47v, 65, 106v; SkarŻyw 118, 283, 368, 501, 568; Iákoż nie dźiw/ iż w ták gęſtym leśie dźiwnych Artykułow: [...] iam tego proſtak vpátrzyc nie mógł. CzechEp 138, 16, 54, 323; NiemObr 54; KochFr 28, 30, 85; KochMuza 25; PudłFr 16, 72; GórnRozm A4, B4v; KochProp 11; KochWr 30; ZawJeft 18; ActReg 161; OrzJan 16, 42; WyprPl B4; LatHar 578; RybGęśli A4; WujNT 44, 68, 72, 183, 208 (13); PowodPr 27, 33, 59, 63, 68 [2 r.], 78; SkarKaz 155a; CiekPotr 65; GosłCast 30; SzarzRyt B3v.

Ze zdaniem przyczynowym [w tym: komu, czemu (7); bo (27), gdyż (7), abowi(e)m (5), ponieważ (4), bowiem (2)] (45): OpecŻyw 58, 159; WróbŻołt 37/5; RejPs 98; Tácy fáłſſywi ápoſtołowie ſą chytrzy robotnicy/ przemyenyáyący ſye w ápoſtoły Kryſtuſowe. Ale nye dźiw. Abowim y ſam Szátan przemyenya ſye w ányołá ſwyátłoſci. KromRozm I [L3], C; MurzHist H4v, P; RejWiz 123v; OrzList bv, e3v; BielKron 309v; ProtBaz E2; GórnDworz B3, I, O5v; RejPos 54; RejZwierc 261v; WujJud 261v; MycPrz I B4v; BudNT a4; wſzákże to wiedz iż ſie ná tym bárzo mylą: ále nie dziw poniewaſz inácżey cżynić nie mogą. CzechRozm 52v, 7, 198v; ModrzBaz 52, 53v; SkarJedn 310; SkarŻyw 567; CzechEp 96, 197; NiemObr 15, 16, 124, 143; PudłFr [2]; ActReg 155; KochCzJan A2v; WujNT 278, 369, 2.Cor 11/14; WysKaz )?( 2v; GosłCast 15, 35; Goſtyńſką rzekę Wiſłá też pożárłá/ A nie dziw/ bo iey ſámá mknie do gárłá KlonFlis G, A2v.

2. Zjawisko niewytłumaczalne przypisywane siłom nadprzyrodzonymi, cud; znak; prodigium BartBydg, Calep, Cn; monstrum Mącz, Calep, Cn; miraculum, ostentum, portentum Mącz, Cn; triportenturn Cn (321): Ono cudo gdy vźrzeli/ Wſzyſcy ludzie ſie zumieli: Pytáiąc ieſliby kto był/ Aby im ten dziw wyłożył. BierEz E3v; OpecŻyw 4v [2 r.], 53, 68v [2 r.]; OpecŻywList Cv; mouy Anſelmus ten dzyw yſz [...] przykazala byla Marya panną bratu krola vągyerſkyego yzby ſzwyącyl ſzwyąto począczya panny maryey PatKaz I 2, 5; PatKaz III 106v, 154; yeſteſz mahvmeth mvſtapha. Boza chwala y modlithwa naczie nyech bandzie. y wyelye dzywow. ktoreſſ czynyl za Bozim danim. MetrKor 46/46 [idem 2 r.] 117, 175; BartBydg 124; TarDuch C3v; FalZioł +2v; MiechGlab *4v, *7v; Chwalcie pana boga wy miłoſierne vczinki iego/ y dziwy [mirabilia] iego ktore vcżynił ſinom ludzkim. WróbŻołt 106/31, 70/17; A ſnadzieś nam wielkie znáki ku pámiętániu zoſtáwił dziwow twoich RejPs 166, 93, 94, 115v, 143, 151v (10); LubPs Lv, R6v, V5; Toć dziwne thego Bogá káżde ſpráwowánie. Y gdzyeż ieſt táki rozum by themu miał ſproſtáć/ A nie muſiał z wątpyeniem ná tych dziwiech zoſtáć. RejWiz 116v, 10, 114, 155, 160v, 186v (9); I moc ſtráſnych dziwow twoich będą słáwic [et virtutem terribilium tuorum dicent]: á wielkość twoię będą powiádáć. Leop Ps 114/6, 106/24; Weźmiż tobie paneẃ żelázną/ á poſthaw ią miaſto muru żeláznego miedzy tobą á miedzy miáſtem/ á obroć oblicze ſwoie przećiw iemu/ y obłęż ie/ á dobyway go: Toć będźie dźiw [signum] domowi Izráełſkiemu [!]. BibRadz Ez 4/3, 4.Esdr 9/6; Ciáło iego [św. Wacława] v. s. Witá w Prádze poććiwie pochowano z wielkimi dziwy ábowiem [...] bez moſtu y wożenia przez rzekę Wełtháwę przeſzło ná woźie BielKron 323, 19, 163v, 171v, 342v, 362v marg, Kkkk3v; Miraculum, aliquando pro monstro ponitur, Miáſto dźiwu który yeſt przećiw przirodzeniu. Mącz 223c; Portentoſus, Pełny dźiwów. Mącz 445d, 231c, 445c; dziwy ſą iedny prawdziwe á drugye fáłſzywe. RejAp 113v, 11v, 113v [6 r.], 114 [2 r.], 138v, 143, Dd3v [2 r.]; HistRzym 126; ono zebránie [...] zádziwowawſzy ſie onemu dziwowi ták wielkiemu/ wołáli dawáiąc chwałę á dzyęki Pánu Bogu ná wyſokośći RejPos 220v, 14v, 81v, 222, 257, 353v (41); RejZwierc 184v [2 r.], [277]v [2 r.]; WujJud 71v, 221; krol Bawelſki walczj ná nas/ owa vcżyni Iehowá známi wedle wſzech dziwow ſwych [mirabilia ma]/ że odciągnie od nas, BudBib Ier 21/2, Ex 11/8 [9], Ps 95/3, 105/7, Dan 12/6, 4.Esdr 9/6, 14/5; Pádli wſzyſcy ná zyemyę/ widząc tákie dziwy HistHel C2, B; SkarJedn 270; Oczko 23v; Ieſzcześ mię z młodu ćwiczył/ a ią boże żywy/ Y dźiś wyznawam twoie niepodobné dźiwy. KochPs 104, 59, 67; StryjKron 350; CzechEp 124; ArtKanc D13, I18v; WujNT Matth 21/15, Luc 5/26; Z tey teſknośći ludźie niektorzy [...] nápiſáli byli kśiążki o dźiecińſtwie P. IEZVSOWYM, domyśláiąc ſię rzeczy y dźiwow około tákiego dźiecięciá y młodości iego. SkarKaz 38a; O dźiwy/ mowi o łáſká Boża/ ten ktory z Oycem w zgorę śiedźi/ ná ten czás (przy ołtarzu) w ręku ieſt wſzytkich/ y ſam ſię dáie tym ktorzy go przyimowáć chcą. SkarKaz 243b, 81a.

dziw czego (32): Ale chciál [Bóg] dziw ten mocy ſwé boſkié zachowatz ij mądroſci OpecŻyw 40; Bowiem iſćie to będzie oſobny dziw miłoſierdzia twego iż ty nas grzeſſne ſprzećiwniki ſwoie będzieſz wyſlucháć raczył RejPs 94, 160; KromRozm II ov, ſ; Rozmyſlałem ony wſſytki twich ſpraw wielkie dziwy Możność rąk twych ktorąś ſławnie nam tu okázował LubPs ee4v; RejWiz 10, Cc5; Dziw Páńſkich ſądow RejAp 47 marg [idem] Dd3v; tłuſzcże rozlicżne ſchadzáły ſie do Páná áby ſie przypátrowáły onemu dziwnemu Boſtwu iego/ y onym dziwom wielmożnośći iego RejPos 183, 208v, 222, 234, 235v, 271. Cf »dziw bostwa«.

W połączeniach szeregowych (3): bo od Ieruſalem gdzie ieſt gora Syon wyſłza [!] czudnoſc kazania iego, nauki iego, dziwow iego, boſtwa iego. WróbŻołt Q3; iużeś ſie náſłuchał iákie dziwy/ iákie proroctwá/ y iákie powieśći o nim ſie działy RejPos 38v, 148v.

W porównaniu (1): Dziwy, ktore Pan cżynił/ ſą iáko dzwony/ obwoływaiąc Boſtwo iego. RejPos 81 marg.

W charakterystycznych połączeniach: dziw fałszywy (fałeszny) (5), jawny (3), niebieski (3), niepodobny (4), osobliwy, osobny (7), przemocny, straszny (2), widomy (3), wielki ((na)więtszy) (40), zacny; dziw od Boga (2), na niebie, z nieba.

Frazy: »dziwy działy się (a. wiele dziwow działo się)« (8): Gdy ſie miał z woyſkiem ruſzáć ty ſie dziwy dzyały/ świerzopá Záiącá vrodziłá w iego woyſku BielKron 117; iż ſie ty dziwy tego poſelſtwá ſwiętego á nowego miáły dziać ná zyemi á nie ná niebie. RejAp 57; RejPos 38v, 81, 105v; támże w ziemi oney [...] muchy/ pluſkwy/ chrząſzcże z obłoków ná ludzi pádáły/ y inych dziwow wiele ſie działo. RejZwierc [203]v, 205; WujNT Act 2/43.

»dziw stał się« (2): BierEz E3v; Co ſie zá dziwy sſtáłi z ziáwienia Páńſkiego. RejPos 305 marg.

Zwroty: »dziwy (a. wiele dziwow) okaz(ow)ać (a. ukaz(ow)ać), zjawić; dziwy się ukazowały (a. ukazały, a. okazały, a. wiele dziwow okazować się będzie)« = ostendere mirabilia PolAnt [w tym: dziwy bostwa sw(oj)ego (8), możności swoich (5)] [szyk zmienny] (24: 4; 3): [Wirgilijus] miał przirodzoną, mądroſc nad inſze ludzi/ też y cżarnokxiężnik był, á wiele dziwow okazował BielŻyw 123; RejPs 144v, 203; Bo wyelkye dziwy zyáwił [Pan] tu ſwyátu wſſytkyemu LubPs X5, M4v, Y4v; BibRadz Esth 10/9; á tám ſie / Moiżeſzowi dziw wielki Boży vkazał BielKron 28v; Wołał przęz Apoſtoły/ przez Męcżenniki/ vkázuiąc w nich dziwy Boſtwá ſwoiego. RejPos 60, 38v, 81V, 183, 234, 282 (19); BudBib Mich 7/15.

»dziwy przepowiedać« (1): iakożto boſtwem nadchnienij prorocy [...] od boga niezlicżoné dziwy bytz przyſſlé przepowiedali OpecŻywList C2v.

»nad dziwami siedzieć« (1): Portentis insidere, Nád dźiwámi ſiedźieć/ to yeſt nie móc ſie wydźiwić. Mącz 379d.

»dziwy (a. [ile] dziwow (po-, u-) uczynić, (u)działac sprawować (a. sprawić), stroić; dziw uczyniony« = mirabilium facere, signum fieri Vulg [szyk zmienny] (60 : 4 : 4; 1; 1): OpecŻyw 121, 122; PatKaz II 71v; Szwyąty Benedicth zmlodoſzczy dzyuy czynyl PatKaz III 112; RejRozpr B3; Bo pan Bog iſcie dzywy tam [w Egipcie] ſtroił nad nami Y dżys ſie wydzywować nie mozemy ſami RejJóz N4, K4, Q3v; SeklKat O3v; Dzyw oſsobny iſcie pán bog Ten/ naſwieczye vdzýałał, Dawſy rozum czlowiekowi Abi im mądrze ſhafował. RejKup B; MurzHist Rv; MurzNT Mar 9/38; Roſpomnicyeſz ony dziwy co [Pan] racżył ſpráwowáć/ Cudá y ſądy vſt yego co w nich was chcyał chowáć LubPs X6v, T2, Y5v, gg3, hh5; Leop Ps 76/15, 97/1, Luc 23/8; RejFig Cc; RejZwierz 110v; BielKron 142, 162; RejAp 3, 113, 113v, 114; RejPos 68, 78, 214, 234, 273 (19); RejZwierc 48, 65, 125, 128v, [203]v (8); RejPosWstaw 44; BudBib Ex 15/11, Ps 85/10, 97/1, Is 64/2 [3], I 462d marg; Oczko 6, 9 [2 r.]; KochPs 106, 147; A ręce ktore/ przemocne dźiwy cżyniły/ grzeſznicy ná krzyżu rozbili ArtKanc E9, E14, L3; GrabowSet II3.

Wyrażenia: »dziw bostwa« (15): Dawnyć to ieſt zwycżay Duchá ſwiętego/ pod zákritoſciámi ſpráwowáć ty dziwy Boſtwá ſwego. RejAp 3; Widziſz záwżdy nád ſobą rozlicżne dziwy á możnośći Boſtwá iego RejPos 177, 5, 38v,112v, 203, 336v (14).

»dziw boży (a. boski)« [w tym: dziw boży, że (iż)... (2)] = mirabile Dei PolAnt; monstrum a. triportentum deorum Cn (9): OpecŻyw 176; [Panną Maryja chodziła] głouą ſklonywſzy yako panną ſromyeſzlyua [...] zlym [[ſtala]] ſroga dobrym lubyezna naueſrzenyu dzyw uyelky bozy PatKaz III 122; BielKron 28v, 352v marg; A dziw Boży że ſie thákież w ſol álbo w kámienie nie obroćimy RejAp 149v; RejPos 283v; RejZwierc 100; Obacżay to Iiowie/ ſtoy/ á przypátruy ſię dziwom Bożym. BudBib Iob 37/14; ArtKanc E14.

»dziw niesłychany« (1): dziw to ieſt nieſlychany bog ſie ſtál cżlowiekiem OpecŻyw 17.

»dziwy pańskie« (4): A Iż/ iáko Ian s. nápiſáć racżył/ ſpraw á dziwow Páńſkich/ by był wſzytek ſwiát piſał/ trudnoby był ſpiſáć miał. RejPos 161 244v, 273v; Imo to wſzytko przędśię óni nie przeſtáli Swych złośći/ ani dźiwów páńſkich vważáli. KochPs 77.

»święte dziwy« (1): Gdyż iuż ſą pełne vſzy náſze opiſánych thych ſwiętych dziwow iego. RejPos 242.

Szeregi: »dziw, (i, a, albo) cud« = signa atque portenta Vulg [szyk 4 : 3] (7): Od złości teſz/ wielé ié kroc dźiwy i cudami [Bog] odſtráſzá MurzHist R; BibRadz Esth 16/9; [papież Adeodatus] klaſztor záłożył w Rzymie [...] gdzye tám wielkie, cudá y dziwy widał y ludzyom powiedał y doſwiadſzał. BielKron 166v; RejPos 41, 204v; BudBib I 462d marg; Calep 853b.

»kuńszty i dziwy« (1): Symon cżárnokſiężnik [...] cżynił wiele kuńſztow y dziwow cżártowſką mocą BielKron 142.

»dziw a niepodobieństwo« (1): Wielki dziw á wielkie niepodobieńſtwo thu dochodzi do vſzu twoich [...] krześciáńſki cżłowiecże/ iż pánienká [...] ma pocżąć w żywocie twoim ſynacżká RejPos 270.

»dziwy a pokrytości« (1): A iákoż ſie tu kto może przypátrzyc właſnie bez podpárcia Duchá ſwiętego thym dziwom á thym pokrytoſciam Duchá s. Ian s. widział ſwiecżnik/ a Pan powiáda iż to ſą Koſcioły. Ian s. widział gwiazdy/ á Pan powiáda iż to ſą páſterze tych koſciołow. RejAp 16v.

»nad dziw a nad przyrodzenie biegu świeckiego« (1): ktore[porodzenie] ſie nád dziw á nád przyrodzenie biegu ſwieckiego sſtáć miáło/ y sſtáło ſie ieſt. RejAp 100.

»(dziwne a. wielkie, a. święte) sprawy, (a, i) dziwy« [szyk 5 : 5] (10): LubPs R4; Iáko y tu Ewányeliſtá piſze/ iż zbiegáli ſie do niego/ widząc ony dziwne ſpráwy iego/ á ony dziwy ktore cżynił nád niemocnymi onymi. RejPos 81; w ktorym [Panu] ſie iáwnie á iáſnie okazáły wſzytki ſpráwy/ dziwy/ y możnośći Boſtwá tego pod zákryciem cżłowiecżeńſtwá iego ſwiętego. RejPos 294, 143, 157, 161, 208v, 294, 331v; A choćiaż ſą rzeczy niewidome [...] iednák dźiwow y wielkich ſpraw Bozkich ſą pełno SkarKaz 347a.

»dziwy a uczynki boskie« (1): Zacne dźiwy a vcżynki Boſkiem wam cżynił ArtKanc E14.

»dziwy, (a, i, abo) znaki« [szyk 13 : 12] (25): yey narodzenye bylo dzyuy a znakÿ przepouyedzyano PatKaz III 114, 106; BielKron 45v; Signum coelo delapsum, Znák dźiw z niebá ſpadł. Mącz 180c, 324; gdy go Apoſtołowie pytáli o ſkońcżeniu ſwiátá/ tedy im wiele znákow powiedał y dziwow co ſie przed tym dziać miało. RejAp 135v, 113; nie cżekay iuż inych znákow a dziwow niebieſkich/ iuż wiedz [...] iżec ieſt bliſko gniew Páná twego. RejPos 244, 20, 170, 244, 282, 335 (17); RejZwierc 48.

»znamię, (i, albo) dziw« = prodigium et signum Vulg [szyk 2 : 1] (3): Iezuſie vcżyń tu przedemną ktoré znamię/ albo dziw/ a ſlubuię tobie ijż będzieſs żyw OpecŻyw 121; LubPs S; á wiele ſię też dźiwow y známion [prodigia et signa] przez Apoſtoły dźiało w Ieruzálem WujNT Act 2/43.

I sg w funkcji przysłówka: »dziwem« = cudownie, dzięki cudowi (1):

Wyrażenie: »dziwem bożym« (1): Honorik [...] nad ludem poſpolitem okrucienſtwo wielkie ukazował, tak iż wielim ręce y ięziki oſiekał, ktorzy wzdy dziwem Bożym mowy nie tracili MiechGlab 48.

3. Dziwna, niezwykła istota, dziwoląg, potwór; monstrum Mymer1, BartBydg; monstrosus Calag (76): BierEz A4; Monstrum, dzyw vel potwora BartBydg 92b; HistAl M5v, M8 [2 r.]; MurzHist R2; Sátyrowye/ ſą dziwy s cżłowiecżemi głowámi/ á s kozłowemi rogámi. RejWiz 46 marg, 5, 10v, 177; BielKron 127, 141v, 269, 445v, 447 (10); Mącz 396b; RejPos 5v; ieſliże w iákie płoche láthá [...] ſtárość ſwą vnieſieſz/ tedy ſie s ciebie sſtánie iáko Chimerá ludzka/ on dziw ktorego ludzie przed tym nie widáli RejZwierc 127, 14v, 83 [3 r.], 83v [2 r.]; A pod tym przezwiſkiem nierozumiałem obrzymow/ áni żadnych dźiwów ludźiam podobnych [nec ulla hominum monstra] ModrzBaz 142v, 32; Tezeus prágnąc ręki podniéść/ Ná ſrogi dźiw/ albo śmierć/ albo cześć miał odniéść. KochPam 81; Oczko 8v; Calag 577b; WOdne páńſtwo y ſłone/ Z dźiwy co żyią w tobie/ [...] Wynośćie Páńſkie/ chwały wiecżney/ ſpráwy GrabowSet Xv, Lv; GosłCast 28; ZbylPrzyg B.

W porównaniu (7): Vſkárżenie ná niewierniki/ iż v nich Koſcioł boży tu ná ſwiecie iáko iáki dziw. LubPs Q3 marg; Lakomſtwo ſtarego morſkiemu dziwu ieſt podobne. BielŻyw 143; BielKron 433v, 461v; A gdy kthory do mnie záwołaſz cżáſu vćiſnienia ſwego iż ią káżdego wyſłucham. [...] y vwielbię że będzie káżdy iáko iny dziw miedzy złościwemi. RejAp 167; gdy [Izraelici] mieli walcżyć z [...] narody ziemie obiecáney/ [...] ie ſzpiegowie thák vſtráſzyli byli/ powiedáiąc im/ iż tám thák ſrodzy narodowie á práwie iáko dziwowie ſwiátá tego RejZwierc 257; ZbylPrzyg B.

W charakterystycznych połączeniach: człowieczy dziw, ludzki, okrutny (2), srogi (2), straszliwy, wielki.

Wyrażenia: »jaki(ś) dziw« = tanquam monstrum JanStat (7): A widząc go [Ezopa] ták ſzpetnego/ Odwroćiłá twarz od niego. [...] A ná ſwego mężá ſkárżąc: Rzekąc mu iákiś mi dźiw dał BierEz B4; FalZioł V l7b; RejPs 103v; Acż v wyelu ludzi byłem zá yákiś dziw/ O cżymem ſnadź nigdy nye myſlił yáko żyw LubPs Q3, Q3; SarnStat 51, 116; ZbylPrzyg B.

»dziw morski« [szyk 7 : 7] (14): Cżwártégo dnia wſſytki ryby ij morſkié dziwy ktoré żywą w wodách ij w morzu zbierzą ſie gromadą OpecŻyw 193; Mymer1 nlb 1v, 27v; iże [timus, prawdopodobnie: tuńczyk] ieſt morzki dziw iako pies, w morzu ſie lęże/ ale ſie na ziemi paſie. FalZioł IV 40c, 33a; BielŻyw 143; HistAl M5v; BielKron 295, 433v, 462v; Sειren, [...] Dźyw morski pánieńskiey płći z wierzchu/ od ſpodku rybá. Mącz 396b, 376d; Ten dźiw morzki pod Skopem ieſt/ y pod Rybámi/ Nád byſtrymi niebieſkich odnogi drógámi. KochPhaen 14, 15.

»morski dziw« = peior. w funkcji przezwiska (3): [niewiasty] wielkie okrućienſtwo nád nimi [młodzieńcami] pocżyniły/ pobiwſzy ie gęby noſy im zurzynawſzy poſłáły Przemyſlowi kſiążęćiu/ [...] Slachtá [...] ziecháli ſie do kſiążęciá dziwuiąc ſie temu/ iż to takie nieſłycháne okrućieńſtwo od tych morſkich dziwow pochodzi/ cżemu temu nie zábieży BielKron 319v, 218v; Trynitarze [...] háńbią Troycę świętą/ zowiąc ią [...] Dyabelſkimi cżárámi/ morſkimi dźiwámi/ piekielnym Cerbetuſem. ReszPrz 90.

Szeregi: »bestyje a dziwy« (1): Nátychmiaſt kazał [Aleksander] piſáć liſt do Olimpiey mátki ſwey y do Ariſtoteleſa [...] o boiowániu y niebeſpiecżnoſciach rozmáitych ktore w Indiey poćirpiał/ tákież y o wielkim burżeniu ktore z beſtiámi y z rozmáitemi dziwy miewał. HistAl M7.

»monstrum abo dziw« (1): Nie rozumieyże też/ áby práwicá Boża miáłá ſie roſcięgáć iáko ręká cżłowiecża/ Bo być Kriſtus roſciągáć miał rękę ſwą od niebá áż do piekłá/ wedle cżłowiecżeńſthwá ſwego/ tedyćby to było monſtrum ábo iáki dziw przećiwko rozumowi ludzkiemu. RejPos 78.

»dziwy, (a) strachy« (3): O właſnieſz temu iezyoru przyrownáć możeſz ten márny á ſmrodliwy á wſzey gorzkośći nápełniony ſwiát/ w ktorym rozmáitych dziwow/ ſtráchow/ á rozmáitego niebeſpyecżeńſtwá wſżędy pełno RejPos 174v, 174, 259v.

»dziw albo wyrodek od ludzi« (1): Wiele inych dziwow álbo wyrodkow od ludzi ná ſwiecie/ zwłaſzcżá w Afryce/ Indiey/ á Scytiey BielKron 8v.

W przen (4): Prze ćię okrutny dźiwie [o pysze]/ ieſt odćięta Nádźieiá GrabowSet D3v; CO ſtráſznym iádem kropiſz/ dźiwie ſrogi [o zazdrości]/ Cudzym złym żywieſz/ y w łzách roſkoſzuieſz GrabowSet E2v.
Fraza: »poszło na dziw« = stało się podobne do czegoś dziwnego (1): Bo to co ieſt v nas w obycżáiu/ iż oboi ludźie mieſzkáiąc w iedney Rzecżypoſpolitey/ dla iedney przycżyny/ iedne ścináią/ á drugim folguią/ áza nie poſzło ná dźiw [non est monstri simile]? ModrzBaz 71.
Wyrażenie: »morski dziw« (1): [Leo dziewiąty papież napisał do Michała Carogrodzkiego i do Akrydana bułgarskiego biskupa wielki list] Gdy by ty do kośćiołá Rzymſkiego przyſtał/ miałby z tobą Rzymſki kośćioł wſzytki Kościoły po wſzytkim świećie. A co to zá morſkie dziwy námilſzy brácie? SkarJedn 249.
4. Uczucie zdziwienia, zdumienia; miraculum, stupor Vulg; admiratio Mącz, Vulg; miratio Calep (37): Poczkaycieſz trochę mało aż mię mdloſcz ominie [...] Bo z dżywu y z radoſći przemowić nie mogę RejJóz P5v, M6v, N6v; MurzNT 46; Alecz wielky dzyw naſtanie Kiedy ſie Ludzie dowiedzą RejKup o8v; HistRzym 72 v; ále wſzythki okolicżne kráiny w dziwie onym zátrąſnąć ſie muſiáły/ [...] widząc ony dziwne łáſki Páńſkie nád domem onym RejPos 296v; RejZwierc 175v; Y toć też ieſt nie bez wielkiego dźiwu [neque ... monstrositate caret]/ gdy w iednem domu/ iedni ſię vbieráią po Niemiecku/ drudzy po Włoſku ModrzBaz 51; Calep 664b.

W charakterystycznych połączeniach: dziw mały, niemały, wielki (więtszy) (16).

Zwroty: »dziw w oczu rodzić« (1): Státeczna/ y przyſtoyna powaga/ gdy chodźi: Równie iáko Diáná/ że dźiw w oczu rodźi. PudłFr 70.

»(barzo) wielkim dziwem (za)dziwować się, zdziwić się« [szyk zmienny] (5 : 1): Wzruſſyłeś wſfytkę ziemię ták yż ſie temu wielkiem dziwem wſſytek lud dziwował RejPs 88; LibLeg 11/85v, 90; Y widziáłem á oná ſie niewiáſtá opiłá ze krwie ſwiętych [...] Y zdziwiłem ſie dziwem wielkim/ kiedym ią vyrzał [et miratus sum, cum vidissem illam, admiratione magna Vulg Apoc 17/6]. RejAp 140; RejPos 38v, 283.

»zdumie(wa)ć się od dziwu« (2): Admiratione obstupefacti omhes, Zdumieli ſie wſziści od dźiwu. Mącz 223d, 423d.

Wyrażenie: »rzecz dziwu godna« (1): Rzecż dźiwu godna: wſzyſcy rádośći winſzuią/ Y Bogá o iey trwáłość wſzyſcy vśiłuią. SkorWinsz ktv.
Szeregi: »strach i (a) dziw« [szyk 2 : 1] (3): RejJóz N4v; ſkáły [...] wiátrem ſżumiáły [...] ták iż ſie zdáło iákoby ſie gorá trzęſłá kto tám wlazł z cżego wielki ſtrách y dziw był BielKron 274; oni doktorowie widząc onę mądrość dziećińſtwá onego/. [...] z wielkim dziwem á práwie s ſtráchem zádziwowáli ſie thák dziwinym rzecżam RejPos 38v.

»dziw i zumienie« (2): Y nápełnieni ſą dziwu y zumienia wielkiego [impleti sunt stupore et ecstasi] z tego co ſie mu było przygodziło. Leop Act 3/10; KuczbKat 395.

Wyrażenie przyimkowe: »na dziw« (2)

~ W połączeniu szeregowym (2): y będą wſſyſtcy wytráceni w źiemi Egiptſkiey: [...] od miecżá y od głodu pozdycháią: y będą ná przyſięgę/ y ná dziw/ y ná przeklęctwo/ y ná pośmiech [et erunt in iusiurandum et in miraculum et in maledictionem et in opprobrium], Leop Ier 44/12, Ier 44/22.

Zwrot: »być, stać się na dziw« = wzbudzić zdumienie (2): Y ſtáłá ſie źiemiá wáſſá puſtynią/ y ná dziw/ y ná przeklęctwo [et facta est terra vestra in desolationem et in stuporem et in maledictum] Leop Ier 44/22, Ier 44/12. ~

»w dziw(y)« = zadziwiająco, dziwnie, niezwykle, nadzwyczajnie (8): Ieſt w dziwy dobre lekarzſtwo. FalZioł V 39v; MurzNT 103v; Visendae magnitudinis arbor, Drzewo w dźiw wyſokie. Mącz 494c; GórnTroas 8.

~ w dziw komu (4): yſz [Panną Maryja] wſzwyątoſzczy rozmnozona w dzyw wſzytkym byla a ſtąd anyelſzkym pokarmem byla karmyona PatKaz III 112v; GórnDworz K8v; Iuż mnie ſtrách nie wdźiw/ będąc w vſtáwicznéy trwodze/ Syté mé oczy tego/ co ſie dźiało ſrodze. GórnTroas 45, 74.~

»z dziwem« (3): RejWiz 27; A wnet potym oſwobodził ie z onego niebeſpiecżeńſtwá ich/ thák iż wnet z wielkim dziwem wiátry y morze muſiáło ſie vſpokoić ná roſkazánie iego. RejPos 75; Twoy grob widżimy [!]/ Páni/ zacnych krolow płemię Y cnot świętych przybytku/ z dźiwem/ czemu źiemię Bog tobą lub ozdobił/ lubo ośieroćił SzarzRyt Dv.

5. Rzecz godna oglądania; widowisko (18): Wyiazd thedy thákowy [po koronę] był/ woz cżerwonym ſuknem przykryty [...] przy thym woźie było ieznych cżterzy ſtá/ oprocż tych ktorzy dla dziwu iecháli BielKron 328v; Zywnośći dziwne vbogich ludzi. ALe kto ſie chce tym dziwom przypátrzyć/ iáko ſie chudziná żywi/ idź ná Krákowſki rynek/ tám ſie nádziwuieſz/ áno iedná kiełbaſki ſmáży/ druga gzelce przedáie/ druga wątrobę piecżoną z octem á s cebulą RejZwierc 111v.
Wyrażenie: »siedḿ dziwow świata (a. na świecie)« = siedem słynnych budowli i dzieł sztuki wyróżniających się wielkością i wspaniałością (6): BielKron 269v [2 r.], 270v, 284; Był ten kośćioł Dyány w Ephezie z śiedmi dziwow świátá WujNT 479; ktory [grób Mauzola] dla ſwey oſobnośći/ miedzy śiedmią dźiwow/ ktore ſą na świećie ieſt pocżytány. WysKaz )?(2.
Wyrażenie przyimkowe: »na dziw« (10):
~ Zwroty: »na dziw chować, chowan« [szyk zmienny] (1 : 1): Było iego [Oga] łoże długo chowano/ żelázne ná dziw w Rábacie w dłuż dzyewięć łokći. BielKron 42; Są też tám y Iednoroſcowie przy kośćiele/ ktore ná dźiw ludźiom chowáią. BielKron 457.

»na dziw zbiec się (a. biec, a. zbiegać się), (s)chodzić (się), iść« [szyk zmienny] (5 : 2 : 1): Bowiem ná drzewie wyſokim/ Obieśił go na kaźń wſzytkim: [...] Ludzie kiedy to widzieli/ Ná dziw śię wſzyſcy zbieżeli BierEz R4; MurzHist E2v; KromRozm II x2v; RejWiz 47v; Widząc Pan że [Mojżesz] idzie ná dziw [pergeret ad videndum]/ záwołał nań z pośrzodku krzá Leop Ex 3/4; RejPos 348v; Zeſzło ſie też y ludzi s poſpolſtwá niemáło/ Bo ná táki dziw w mieſcie co żywo bieżáło. Chcąc widzieć ſkąd tám tákie wielkie ſkárby były HistLan F; RejZwierc 168. ~

*** Bez wystarczającego kontekstu (14): Prodigium. Erschreckunke, wielki dziw. Mymer1 28, 28; Eiusmodi monstrum. Táki dźiw. Mącz 101a; Mirabilitas, Dźiw. Mącz 223d; Phasma, Vkazánie/ zyáwienie/ dźiw. Mącz 297b; Portentum, Dźiw/ też znák yákich prziſzłich rzeczy. Mącz 445d, 324c; Monſtrum – Dziw, chud. Calep 672b; Oſtentum ‒ Dżiw. Calep 742a; Spectrum ‒ Strach, dziw. Calep 996b, 664b, 799a, 824a, 853b.
*** Dubium (1): Arystoteles [...] Piſał wiele o rzecżách przyrodzonych z dziwem przyrodzenia/ ſpiſáł [!] kſiąg trzy ſthá BielKron 273v.

Synonimy: 1., 2., 3. cud; 2. znak, znamię; 3. monstrum, potwora; 4. zdumienie, zdziwienie.

Cf [DZIWADŁO], DZIWIA, DZIWNOŚĆ, DZIWO, DZIWOPŁODNY, [DZIWOSPRAWCA], DZIWOWANIE, 1. DZIWOWID, 2. [DZIWOWID], DZIWOWIDZA, DZIWOWIDZNY, DZIWOWISKO, DZIWWIDZ

KCh