[zaloguj się]
[pdf]

POWŚCIĄGNĄĆ (43) vb pf

powściągnąć (37), powciągnąć (6); powciągnąć HistJóz (2), BielKron (2), KwiatKsiąż; powściągnąć : powciągnąć LibLeg (1:1).

W inf -ciąg-; w imp -ciąg- (1) GrabowSet, -cięg- (1) ArtKanc; w pozostałych formach -ciąg-.

o jasne.

Fleksja
inf powściągnąć
praet
sg pl
1 m -em powściągnął m pers
2 m powściągnąłeś m pers
3 m powściągnął m pers powściągnęli
n powściągnęło subst
imperativus
sg
2 powściągni, powścięgni
conditionalis
sg pl
1 m bych powściągnął m pers
2 m m pers byście powściągnęli
3 m by powściągnął m pers
impersonalis
praet powciągni(o)no
participia
part praet act powściągnąwszy

inf powściągnąć (23). ◊ fut 1 sg powściągnę (1). ◊ 3 sg powściągnie (3). ◊ praet 1 sg m -em powściągnął (1). ◊ 2 sg m powściągnąłeś (1). ◊ 3 sg m powściągnął (2). n powściągnęło (1). ◊ 3 pl m pers powściągnęli (1). ◊ imp 2 sg powściągni, powścięgni (2). ◊ con 1 sg m bych powściągnął (1). ◊ 3 sg m by powściągnął (1). ◊ 2 pl m pers byście powściągnęli (2). ◊ impers praet powciągni(o)no (1). ◊ part praet act powściągnąwszy (3).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVII – XVIII w.

1. Powstrzymać, zahamować, poskromić; coercere Calag, JanStat; requiescere, freno circumducere PolAnt; comprimere, reprehendere, retractare Mącz; cohibere Calag (27): Manus comprimere, Powśćiągnąć nie kráść. Mącz 320d; Bezwingen. Powſciągnąć/ et pohámowáć. Coercere, cohibere. Calag 90a.
a. O osobach: powstrzymać przed jakimś (niepożądanym lub niewłaściwym) działaniem; ukrócić, nie pozwolić (10):

powściągnąć kogo (A) (2): RejWiz 89v; przetóż chcąc ták ſtróże/ iáko téż Kupce to zakazánié náſzé przeſtępuiącé powśćiągnąć/ vſtáwiamy [...] [aby nie jeździli na Śląsk] SarnStat 1237.

powściągnąć kogo (G a. A) (4): LibLeg 7/9; Bo gdy duſze zápomniſz á boiáźni Bożey/ Iuż nie może nędzniku o tobye być gorzey. Iuż cie nikt nie powſciągnie/ iuż cie nikt nie ſtrzeże RejWiz 129v; [już takowy przełożony nie jest prawym panem, ale jest najemnikiem, bo widzi, iż grzeszy poddany, a wżdym grzesznego nie powciągnie. Kaz 83]. Cf powściągnąć kogo od czego.

powściągnąć kogo (G a. A) od czego (2): LibLeg 11/92; A iż mię y to od opiſánia ná nie [na Wędzidło] powśćiągnęło/ iż on [ksiądz kanonik] ty ſwoie kwiatki názwał śniadániem CzechEp 9v.

powściągnąć czym (1): Manu repraehendere, Ręką powſciągnąć. Mącz 318b.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Aby Vaſza C.M. napomyonancz y powczyągnancz raczil Czarza Tatarſkiego żeby ſzyą wprzyazny awpokoyv zachował LibLeg 7/9.

W przeciwstawieniu: »powściągnąć ... zaprawić« (1): GliczKsiąż D8v cf Szereg.

Zwrot: »powściągnąć z nałogu« (1): Zwłaſzcżá gdy [młodość, gdy podrasta] zwycżay weźmie s towárzyſtwá złego/ Iuż ią trudno powſciągnąć z nałogu zwykłego. RejWiz 89v.
Szereg: »nie powściągnąć ani przygrozić« (1): dzis/ ledwo ná ſwyáth ſyn wynidzye/ á yuż wnim grzechu wſſelákiego będzye pełno: oćiec nye powſcyągnye áni przygroźi/ ále yeſſcże ná to zápráwi/ s cżego prziydzye złość álbo pſotá dzyecyęca GliczKsiąż D8v.
W przen (2):
Zwrot: »powściągnąć ciała, ciało« (1:1): Iesli kto wſłowie nie vpada/ to doſkonáły mąż/ mogąc [tj. mogący] powśćiągnąć y wſzytko ćiáło [potens freno circumducere et totum corpus] BudNT Iac 3/2; ArtKanc M15v.
b. O uczynkach, popędach i ich objawach (13):

powściągnąć czego (4): Támże ią trzáſnę rękámi moimi/á powſćiągnę gniewu ſwego/ bo ia Pan mowiłem to. BibRadz Ez 21/17; Mącz 462b; SienLek S[ss]2v; onych cżáſow/ potrzebá było kogo/ Ludwikowi podobnego/ ktoryby był Papieſkiego y Xiężey inſzey/ ſwowolnego żyda powśćiągnąć mogł. NiemObr 62.

powściągnąć co (4): tak ſię maią zwyczić/ iżeby młodoſći popędliwość łatwie powćiągnąć mogli. KwiatKsiąż D2v. Cf powściągnąć co czym.

powściągnąć czego (po przeczeniu) (1): KromRozm II k3 cf W przeciwstawieniu.

powściągnąć co czym (3): KromRozm III P2; Ale widźiſz iáko ſtoł Krolewſki iuż práwie do dná zniſzcżał/ hoyną ſzczodrobliwośćią Krolewſką/ kthorą trzebá by Státutem powśćiągnąć OrzRozm O2v; Iurność niewieśćią thym powśćiągnąć może/ gdy bukwice/ á ſłoneczniku w ocćie náwárzyſz/ á daſz iey onę iuchę wypić. SienLek 115.

W przeciwstawieniu: »powściągnąć ... pobudzać« (1): tákye przykazánye myili y żądz náſſych/ woley bożey przećiwnych/ powſcyągnąć nyemoże/ y owſſem ye nyeyáko pobudza KromRozm II k3.

W przen (4):
Zwroty: »powściągnąć ręki (a. ręku), rękę« [w tym: od czego (1)] = powstrzymać się od uczynienia czegoś złego; o Bogu: od kary [szyk zmienny] (2:1): RejZwierc 205; (marg) Tatarowie Polſkę y Mázowſze okrutnie woiuią. (–) Wśi bez liczby popalili/ y zburzyli/ tylko od Klaſztorá Krzyżá ná łyſey górze zá porádą Ruſſakow/ ręku drapieżnych powſciągnęli StryjKron 370; kaźni vlży/ y powśćągni ręki/ A iać wſzędy wiecżne/ Boże oddam dźięki. GrabowSet Bv.

»ust nie powściągnąć« = nie zmilczeć (1): Powiedałem ſpráwiedliwość twą w wielkim koſciele Nicem vſt ſwych nie powſciągnął gdzie ich było wiele LubPs L2.

c. O objawach chorób (2):

powściągnąć czego (1): tóſz ten proch vczyni/ że głowę potwiérdźi / káſzlów powśćiągnie/ y któréby ſye tám nalázly/ wyſuſzy/ á roſpędźi. Oczko 16v.

powściągnąć co (1): Wrácánié iáko powśćiągnąć SienLek T[tt]2v.

2. Zatrzymać w ruchu (11):
a. Zatrzymać idącego lub jadącego; retardare, retrahere, sustinere Mącz; opprimere PolAnt [w tym: co (żywotne) (1), kogo (A) (1), kogo (G a. A), czego a. co (żywotne) (7)] (10): Iozef wezwáwſſy ſſafárza rzekł wſtań a iedz za mężḿi á powdziągnąwſzy ye moẃ ym tzemuśćie oddali złe zádobre HistJóz D2, D2; RejJóz D7v; UstPraw E2; Pilnuyćież thego gdy prziydźie ten poſeł żebyſćie drzwi zámknęli/ á powśćiągnęli go przededrzwiámi BibRadz 4.Reg 6/32; Anioł Páńſki záſtąpił mu drogę áby go powśćiągnął gdy iechał ná oſlicy ze dwiemá ſługámi ſwemi. BibRadz Num 22/22, Num 22/32; Equos incitatos sustinere, Rozbodzione konie zádzierżeć/ powśćiągnąć. Mącz 448b, 441b.

powściągnąć z czego (1): Ex fuga retrahere, Z vciecki powſciągnąć. Mącz 462b.

b. Zatrzymać wypływanie [co] (1): niektorzy chcąc innym záźrząć wino [wypływające z fontanny] odiąć/ dobyli rury z źiemie y popſowáli go bárzo wiele/ a ták wino muſiano powćiągnąć BielKron 331.
3. Sprawić, aby ktoś a. coś został(o) na miejscu [kogo (G a. A), czego] (2):

powciągnąć do kiedy (1): gdy chćiáł Sáſkie kſiążę do domu iácháć/ powćiągnął go Ceſarz ieſzcże do cżwartego dnia BielKron 208v.

Zwrot: »powciągnąć przy sobie« (1): [rotmistrz] Sam ſzkody opráwuie zá towárzyſzé. Dla czego ma moc pieniędzy powśćiągnąć przy ſobie. SarnStat 427.
4. Ciągnąc ku sobie, spowodować naprężenie, przen (1):
Zwrot: »powściągnąć [komu] wędzidła« = ograniczyć swobodę (1): Powściągnąłeś na ten cżás przedwnym wędźidłá/ Chdeli látáć wyſoko/ vćiąłeś im ſkrzydłá. SapEpit B.
5. Odmówić, nie dać [czego] (1): Lohn verſagen. Mytá powśćiągnąć. Negare mercedem. Calag 340b.
6. Wciągnąć do góry, podnieść [co] (1): á thák gdy powſciągniono kothwice [Descissis itaque anchoris] onego domu [tj. fortecy zbudowanej na statkach będących na morzu]/ przybliżył ſie ku mnrum [!] mieyskim. HistAl C.

Synonimy: 1. okrocić, pohamować, ukrocić, umiarkować, uskromić, wstrzymać, zabieżeć, zatrzymać; 3. zachować, zatrzymać, 5. odmowić.

Formacje współrdzenne cf CIĄGNĄĆ.

Cf POWŚCIĄGNIENIE, POWŚCIĄGNIONY

MC