[zaloguj się]
[pdf]

PRZEBYWAĆ (353) vb impf

e oraz a jasne (w tym w a 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf przebywać
indicativus
praes
sg pl
1 przebywåm przebywåmy
2 przebywåsz przebywåcie
3 przebywå przebywają
praet
sg pl
1 m przebywåłem, -m przebywåł m pers -smy przebywali
2 m -eś przebywåł m pers przebywaliście
3 m przebywåł m pers przebywali
f przebywała m an przebywali
n subst przebywały
fut
sg pl
1 m będę przebywåł, przebywać będę, przebywać będę, będę przebywała m pers przebywać będziemy, będziem przebywać
2 m m pers będziecie przebywać
3 m będzie przebywåł, przebywać będzie, będzie przebywać m pers
f będzie przebywała, będzie przebywać m an
imperativus
sg pl
1 przebywåj
2 przebywåjcie
3 niech, niechåj przebywå niechåj przebywają
conditionalis
sg pl
1 m m pers bysmy przebywali, bychmy przebywali
2 m byś przebywåł m pers
3 m by przebywåł m pers by przebywali
f by przebywała m an
n by przebywało subst by przebywały
con praet
sg
3 m by był przebywåł

inf przebywać (65). ◊ praes 1 sg przebywåm (10). ◊ 2 sg przebywåsz (9). ◊ 3 sg przebywå (49). ◊ 1 pl przebywåmy (1). ◊ 2 pl przebywåcie (5). ◊ 3 pl przebywają (20). ◊ praet 1 sg m przebywåłem, -m przebywåł (5). ◊ 2 sg m -eś przebywåł (2). ◊ 3 sg m przebywåł (75). f przebywała (19). ◊ 1 pl m pers -smy przebywali (1). ◊ 2 pl m pers przebywaliście (1). ◊ 3 pl m pers przebywali (13). m an przebywali (cum N pl: ippotamowie, krokodillowie, niedźwiadkowie, smokowie) (2). subst przebywały (2). ◊ fut 1 sg m będę przebywåł (2), przebywać będę (2); przebywać będę KochPieś; będę przebywåł : przebywać będę HistRzym (2:1). f będę przebywała (1). ◊ 3 sg m będzie przebywåł (8) LubPs, Leop (2), HistRzym (2), KochPs (2), CzahTr, przebywać będzie (4) RejPos, LatHar (3), będzie przebywać (1) BudBib. f będzie przebywała (1) HistRzym, będzie przebywać (1) KarnNap. ◊ 1 pl m pers przebywać będziemy (1) RejPs, będziem przebywać (1) ArtKanc. ◊ 2 pl m pers będziecie przebywać (1). ◊ imp przebywåj (2). ◊ 3 sg niech, niechåj przebywå (4). ◊ 2 pl przebywåjcie (2); -åjcie (1), -(a)jcie (1). ◊ 3 pl niechåj przebywają (1). ◊ con 2 sg m byś przebywåł (1). ◊ 3 sg m by przebywåł (6). f by przebywała (1). n by przebywało (3). ◊ 1 pl m pers bysmy przebywali (3) SkarŻyw, ArtKanc (2), bychmy przebywali (1) RejPosWiecz2. ◊ 3 pl m pers by przebywali (3). subst by przebywały (2). ◊ con praet 3 sg m by był przebywåł (2). ◊ part praes act przebywając (19), przebywający (cum m pers) (1); -ąc : -ący OpecŻyw (4:1).

Sł stp notuje, Cn w innym znaczeniu, Linde także XVII – XVIII w.

1. Być, znajdować się; habitare HistAl, Vulg; ambulare, manere, morari Vulg, PolAnt; esse PolAnt, Mącz; commorari Modrz, Calep; versari PolAnt, Modrz; apparere Miech; consistere HistAl; commovere, exire, habitare, inhabitare, mansitare Vulg; adire Modrz (313): Commoror – Przemieſzkiwąm, przebiwąm. Calep 224a.

przebywać gdzie (8): Naprzeciw gliſtam, kthore w zywocie przebywaią dzieciom. FalZioł V 43v; Bowiem miłoſć z ſercza pochodzi ktore w pierſiach przebywa GlabGad D6; Wzruſćieś ſie też záſię nachwałę iego rozmáite zwierzętá ná ziemi y wy iádowite kthore przebywaćie w dziwnych iáſkinach á wgłębokich przepáſćiach nápuſſczach RejPs 217v, 110; HistAl G6, I4; W tych łożyskach w ktorych pierwey ſmokowie przebywáli/ wznidzie źielona trzćiná y śithowie. Leop Is 35/7; Ták też y Sżkutnik przykład bez pochyby/ Poiął od pławney y od wodney ryby/ Ktorey rzecż właſna ieſt w wodźie przebywáć/ Y po niey pływáć. KlonFlis E3v.

Przen (20):

przebywać z kim (2): RejPs 56v; moc boża/ nie będzie przebywáłá ſtobą/ iáko długo leżeć będzieſz w grzechách. HistRzym 48.

przebywać przy czym (1): Przy twych Dekretách prawdá z pobożnośćią Záwſze przebywa/ ſtrzegąc ich z pilnośćią SzarzRyt A3v.

przebywać w czym [= w jakich okolicznościach] (2): á gdyż cżłowiek grzeſzy/ tedy duſzá ieſt pod mocą dyabelſką. A drugi towárzyſz/ tho ieſt ćiáło/ cżęſtokroć w roſkoſzách przebywa. HistRzym 120. Cf »w Babilonie przebywać«.

przebywać gdzie (14): Abowiemći nic nyemáſz lepſſego yedno kyedy dwoye yednákich á ſobye rownych/ gdy w rowni wſſythko dobre przebywa/ á w nyerowni nyezgodá. GliczKsiąż Q2; SeklPieś 32; A ieſli ſie náwroćićie do mnie/ [...] choćbyśćie więc byli záwiedzieni ná kray niebá/ y z támtąd was zgromádzę/ y záś przywiodę ná mieyſce ktorem obrał/ áby thám przebywáło imię moie. Leop 2.Esdr 1/9; cżłowiek nie zwiary áni zucżynkuw bywa vſpráwiedliwion/ ále Kryſtuſową ſpráwiedliwośćią/ ktora w nas przebywa. BielKron 235v, 4v; Mącz 120a; W vſpráwiedliwionych grzech mieſzkáć więcey niemoże/ [...] ácżkolwiek ſkłonność ku grzechowi w nich przebywa WujJud 102v, 42; HistHel D3v; iedno to obáczyć trzebá/ iáka imperfectia á niedoſtátek w rozumach ludzkich záwżdy przebywał Oczko 2v; tego [Pana] będę wzywał/ Póki duch wemnie będźie przebywał [tj. póki będę żył]. KochPs 175, 35, 188; WujNT Ioann 3/17.

Przysłowie: Fautrices voluptatum amicitiae. Gdzie prziyáźń á towárziſtwo pánuye tám weſołość s ochotą przebywa. Mącz 120a.
Zwroty: »w Babilonie [= w ucisku] przebywać« (1): Prawdáć twa bárzo w ćieśni/ przez złośćiwe zwodniki/ Kośćioł twoy ocżekawa/ w Bábilonie przebywa ArtKanc K9v.

»przebywać wiecznie [nad kim]« (1): á twoie błogoſłáwieńſtwo niechay nád námi przebywa wiecżnie. LatHar 68.

a. O osobach (294):

przebywać u kogo (3): Wdźięcżná była nieiako onemu młodźieńtzowi rzecż práwdźiwá/ a takoż v niego [Prawdy, tj. osoby dramatu] przebywáł na chwilę. ForCnR Bv, E2v; lud on cżekáiąc Moyżeſzá/ ktory cżterdzieśći dni v Páná Bogá nágorze przebywał/ wprożnowániu iadł y pił SkarŻyw 490.

przebywać miedzy kim, miedzy czym (11): temu ktorego będzye potrzebá myedzy ludźmi myęſzkáć/ potrzebá yeſt áby ſie zá dzyećińſtwá yeſſcże náłożył myedzy nimi przebywáć. GliczKsiąż K5v, K4v; Leop Cant 1/12; Tedy potym Pápirius/ to ieſt cżłowiek cżyſty może przebywáć miedzy mądremi/ y cnoty dobre mieć/ y miedzy święthemi ludźmi przebywáć/ á żywot wiecżny odzierżeć. HistRzym 73, 40v; A naywięcey tego ſię trzebá ſtrzedz/ áby miedzy dźiewecżkámi chłopiętá nieprzebywáły ModrzBaz 11, 140; Znam ćię/ o Krolu Polſki/ choć tu miedzy láſy/ Z dzikim źwierzem przebywam KochDryas A2; LatHar 321; WujNT 396 marg.

przebywać z kim, z czym (32): Tylko to wiemy ijż Iezus mily roſtl w mądroſci ſlużątz rodzitzom ſwym/ przebywaiątz s nimi OpecŻyw 31; A pán iezus iuż niechodzil iawnie miedzy żydy/ ale ſſedl do miaſta Effraijm/ ij przebywál tam z matuchną ſwą miloſciwą/ z Mártą/ z Magdaleną/ z Lazarzem ij z ſwymi zwoleniki OpecŻyw 69v, 11v, 31, [34]v, 39, 39v, [162]v, 171; ſnadz by lepiey ze zwierzęty niż ták ſprzeciwnemi ludzmi przebywáć. RejPs 81v, 69v; HistAl I; Potem przyſzedł Ieſus i vczniowie iego do żydowſkiéi źięmie/ i tamże przebywáł znimi MurzNT Ioann 3/22; Zauſſnik zmáże duſſę ſwą/ á we wſſyſtkich rzecżach będzie nienawidzian: á ktory ſnim będzie przebywał będzie wnienawiśći. Leop Eccli 21/31, 2.Mach 1/14; Assiduissime mecum fuit, Zawżdy ſe mną przebywał. Mącz [18]b; Potym krolewná przebywáiąc w oſobliwym gmáchu z żoną rycerzową/ [...] porodźiłá ſyná. HistRzym 32, 7, 44v, 81v, 82, 124; KochDryas A2; SkarŻyw 291; CzechEp 14; Bądź pochwalon Pánie z tego/ dobrodźieyſtwá wielkiego/ żeś tu racżył z námi przebywáć ArtKanc A14, A10; LatHar 232, 556; WujNT Ioann 11/54; [Y przymuſzáli go [Jezusa] mowiąc: przebyway známi iſz kwieczoru ieſt BudBib Luc 24/29 (Linde s.v. przebyć)]. Cf »swą głową przebywać«, »wiecznie przebywać«.

przebywać na czym [= w jakich okolicznościach] (2): WYrozumiał [Bóg] iż mizerny żywot iego [człowieka] być miał/ I weſela wnim żadnego nigdy by nie vznał/ Yeſli by był ná ſwobodźie ſam thylko przebywał. MrowPieś A2v [idem] ArtKanc N11.

przebywać przy kim, przy czym (4): OpecŻyw 39; Rzekł iemu ſędzia: Gdyżeś ták wierny/ odpuſzcżam tobie tę ſmierć/ á odtąd przebywayćie przy mnie/ máiąc odemnie pożiwienie. HistRzym 120; Pothym gdyż Alekſzy przy onym kośćiele ſiedḿnaśćie lat pánu Bogu służąc przebywał/ tedy iednego cżáſu obras pánny Máriey ktory tám był w kośćiele rzekł ſtrożowi: [...] HistRzym 124, 107.

przebywać w czym [= w jakich okolicznościach] (8): vbogą ſobie komorkę naięli/ tamże w wielkim vboſtwie aż przez ſiedḿ lát iako wzgardzenij przebywali OpecŻyw 29, [162]v; RejPs 24v; [Pan Bóg postanowił raj] do ktorego napirwey Adámá pirwſzego cżłowieká przynioſł/ áby był od grzechu y śmierći oddzyelon/ á w błogoſłáwieńſtwie ná zyemi przebywał w mieyſcu roſkoſznym BielKron 1v; ModrzBaz 40; Y ſpodobáło ſię też tobie/ przebywáć w nędzy, w chudobie/ w głódźie, w cżućiu, w pracách wielkich/ z ſwey miłośći. ArtKanc C18; Ten ktory mieſzka w pomocy nawyżſzego/ w obronie Bogá niebieſkiego przebywáć będźie. LatHar 615; SkarKaz 489b.

przebywać gdzie (152): Zacheuſſu z ſtępi rychlo/ bo dzis w twym domu muſſę przebywatz. OpecŻyw 62; Arzekwſſy [!] to/ ſſedl zaſię za iordán gdzie ſwięty Ián pirwéy krzcil/ ij przebywál tam. OpecŻyw 66v; O móy mily ſynu wezrzy na ty pierſi ktoryches pożywál/ ij na ten żywot w ktorymes dziewiętz mieſięcy przebywál OpecŻyw [80]; Bylij lepak w Ieruzalem przebywaiący żydowie/ mężowie náboznij/ z wſſelkiégo rodzaiu ktory pod niebem ieſt [Vulg Act 2/5]. OpecŻyw 175v, 9, 11v, 13v, 25, [27] (28); OpecŻywSandR nlb 2; PatKaz II 27v, 31, 40, 70v; ARiſtipus mędrzec Cyrenenſki Socrateſow vcżennik w Atenach przebywał. BielŻyw 56; W krainie ſwey właſney nie bezpiecżno ieſt przebywać, gdzie niedoſtatek ieſt pokarmu y też głod, ale okrutna rzecż ieſt a zuchwała iey odſtąpić. BielŻyw 141, 5, 9, 26, 32, 67 (10); Aby nie tilko w Krakowie przebywali, ale też y po inſzych mieſthczach w Polſzcże, á to ku potrzebie poſpolitey. MiechGlab nlb 3, s. 36, 41, 43; RejPs 56, 69v, 71, 113v, 127v, 201; LibMal 1548/137v; nálazł tám ludzie nágo chodzące/ ná ktorych ciáło włoſmi obroſle iáko ná zwierzętach/ ktorym był zwyćżay [!] thák w rzece iáko y ná ziemi przebywáć. HistAl [I3], I7, N5; MurzNT Mar 13/33, Luc 5/16, Ioann 3/22, 7/1 [2 r.]; KromRozm III G5v, O3; Diar 20; GliczKsiąż H7v; LubPs cc2v, cc3v; Y wyiáchał Krol Dawid/ y wſſyſcy mężowie ktorzy przy nim byli/ w Ieruſálem: przećiw Iebuzeuſſowi ktory w źiemi przebywał Leop 2.Reg 5/6, Ios 24/7, 15, Ps 2/4, Ier 44/14, 4.Esdr 11/34, 40; BibRadz Matth 17/22[21], Ioann 7/1; [Kromer strofował kronikarzów] ktorzy piſáli/ [...] Słowaki w Dálmáciey/ w Illiriey/ Iſtriey Bułgáryey/ w Węgrzech z dawná przebywáć/ á od potopu świátá/ z Iáfetá ſyna Noego wynidź. BielKron 335v; Y przyſzli ku tákiemu przeſtrzeńſtwu náſzy przodkowie/ iż ſámi iákmiarz puł Europy opánowáli/ ktore ieſzcże y dziś widzimy w tych kráinách przebywáć BielKron 336, 1v, 40v, 76v; RejAp 148; PVſtelnik ieden był/ ktory w iedney iáſkini przebywał HistRzym 28; Potym Gwido ſzedł ku żenie ſwey/ á żądał mieyſcá w iey dworze/ áby thám záwżdy przebywał. HistRzym 82v; Potym przyſzli do zamku ná ktorym Iulian przebywał/ ále go w ten cżás niebyło. HistRzym 115v, 4v, 7, 10v, 27v, 32 (27); BiałKat 138v marg; KochMon 21; WujJud 260v; oni wſzyſcy święći ludźie poki tu ná źiemi przebywáli/ nigdy nieprziymowáli od ludźi chwały iákiey WujJudConf 48; BudBib Gen 21/23, Ier 49/33; Zaſz Miecław gdy Tiráńſtwá z łupieſtwem vżywał Monárchią ſtráćiwſzy aż w Miemcech przebywał. WierKróc A3; ModrzBaz 36v, 141; SkarJedn 91; KochDryas A2; SkarŻyw 248, 291, 411, 490; StryjKron 105; NiemObr 52; BielSjem 17; KochPieś 54; trzydźieśći y trzy látá tu racżył [Pan Krystus] przebjwáć ArtKanc N15, B12, G16, K8, K8v, K16; GrabowSet D3; LatHar 232, 407; POtym Ieſus przebywał w Gálileiey: bo nie chćiał przebywáć w Iudſkiey źiemi WujNT Ioann 7/1; ále dla więtſzego pożytku kośćiołá Bożego/ czáſem w Ieruzálem/ czáſem ná inſzych mieyſcách przebywa [św. Piotr]. WujNT 510, Matth 17/22[21], s. 233, Luc 21/37, s. 281, Ioann 11/54; SarnStat *7v; Máłoli tákich mieyſc w Chrześćijáńſtwie od Páná Bogá vdárowánych oſobnemi przywileymi/ gdźie ábo Chryſtus Bog náſz przebywał/ ábo ieſt naświętſzey Mátki iego iáka pámiątká SkarKaz 41b, 453b; PaxLiz Bv. Cf »swą głową przebywać«, »wiecznie przebywać«.

W połączeniu z określeniem długości czasu przebywania (43): a tak przez ſiedḿ lat w Eijpcie przebywaiątz/ w vboſtwie żylij OpecŻyw 29v; a tam do iutra przebywáy ij pociechy ſwé cżekáy. OpecŻyw 30; w onym domu/ gdzie byla oſtatecżniá wiecżerzá przebywala [Panna Maryja]/ aż do dnia dzieſiątégo/ to ieſt do ſwiątek. OpecŻyw 175, 11v, 13v, 25, [27], 29 (16): OpecŻywSandR nlb 2; ForCnR Bv; PatKaz II 40, 70v; Diar 20; Pátrzáliśćie oczymá ſwemi ná te wſſyſtkie rzecży ktorem czynił w Egyptćie/ y przebywáliśćie ná puſſcżey przez długi cżás Leop Ios 24/7, 4.Esdr 11/40; BielKron 335v; Tá tedy dziewecżká przebywáłá w domu áż do dwudzieſtu lat HistRzym 4v; Tedy krolewná dla ſtráchu wielkiego vćiękłá [!] do iednego mocnego miáſtá w ktorym był zamek mocny/ y tám przes długi cżás przebywáłá. HistRzym 33; Potym gdyż Grzegorz pielgrzym iuż ſiedḿnaśćie lat ná oney ſkále pokutuiąc przebywał/ tedy przydáło ſie że papież vmárł HistRzym 38, 34, 44v, 69, 78, 82v (13); SkarŻyw 411, 490; ArtKanc G16, K8v, N15; LatHar 232.

W połączeniu z określeniem częstości przebywania (7): KromRozm III G5v; Proścyeſz yuż wſſyſcy tego co ku pokoyu znacye/ Wy co w tym Ieruzálem thu záwżdy przebywacye LubPs cc3v; HistRzym 82v; Tedy ſam ſzedł [św. Brunon] z onymi oycy ná puſzcżą/ mieyſce im vkazał/ zbudował/ y on pierwſzy v Kártuzow klaſztor oſadził. tám znimi bárzo cżęſto przebywał SkarŻyw 291; Młodziuchny w kośćiele rad cżęſto y długo ná modlitwie/ aż ku podziwieniu ludu poſpolitego/ przebywał SkarŻyw 411; NiemObr 52; WujNT 233.

W połączeniu szeregowym (1): Więc żeby ſię y ták ſędźiemu ſpráwiedliwemu godźiło/ gdyby Heretyki ſądźić y káráć miał/ iednych zgołá ćierpieć y z nimi przebywáć/ iádáć y pijáć/ od nich co kupowáć y ſpráwy iákie miewáć/ [...] á drugich nienawidźieć/ przeſládowáć/ y o ich ſię wſzytko złe ſtáráiąc y krwie ich pragnąc? CzechEp 14.

W porównaniach (3): yako wnyebye boſtwo przebyua tako w tobye myla panno myalo ſyą boſtwo zgromadzycz PatKaz II 27v, 31; á bydź abſque legibus Rzeczypoſpo. [...] ieſt iákoby w leśie wielkim przebywáć którégo áni początku áni końcá nie widáć. SarnStat *7v.

W charakterystycznych połączeniach: przebywać [ile] lat (7), dni (4), miesięcy (3); przebywać przez [ile] lat (5), miesięcy (2), przez (tak) długi czas (wiele czasow) (4); przebywać aż (do) (dnia, świtania, początku lata, dwudziestu lat) (4), do czasu tego, do jutra; przebywać dalej, długo (5), dawno (z dawna) (2); przebywać cały dzień, po ty czasy, na chwilę; przebywać dziś, na on czas, niegdy, potem, przed wniebowstąpieniem, zawsze; przebywać często(kroć) (naczęściej) (5), zawżdy (2).

Zwroty: »w ciele [= w cielesnej postaci] przebywać« (2): BiałKat 291; O mądrośći nawyżſza Pánie IEZV Chryſte/ poſadź ſię w kośćiele ſercá mego/ á ſpráwuy w nim wolą oycá twego/ to ieſt/ zbáwienie moie/ ktoreś iuż w ćiele twoim tu ná źiemi przebywáiąc ſpráwić/ y dokonáćieś go raczył SkarKaz 45b.

»swą głową [= osobiście] [gdzie z kim] przebywać« (1): Lud pieſzy ſwe Namioty miewáią/ miedzy ktoremi Namiot Ceſárſki będźie rozbit/ gdzie ſwą głową przebywa z dźiećmi y z ſłużebniki BielSpr 54v.

»[gdzie z czym] wiecznie przebywać« (1): Vmiłowałem Pánye pyękność domu twego/ Wktorim wiecżnie przebywaſz s chwałą boſtwá ſwego. LubPs G2.

»w żywocie ziemskim przebywać« = żyć na ziemi (1): A żeby nie rozumieli [uczniowie] iż ták zmartwychwſtał [Pan Jezus] iáko Lázarz [...]/ żeby tu ieſzcze w tym żywoćie źiemſkim przebywáć miał: Przetoż vkázuie ſię im krotko/ wnet wznikáiąc z oczu ich SkarKaz 208a.

Szeregi: »przebywać i chodzić« (1): Przyiął Chryſtus z źiemie źiemię: ábowiem ćiáło z źiemie ieſt/ y z ćiáłá Máryéy ćiáło wźiął: á w tym tu ćiele z námi przebywał y chodźił BiałKat 291.

»(nie) mieszkać, (i, ani) przebywać« [szyk 4:2] (6): Maczyey Smvſchewsky [...] recognovit Iſch wyedzacz ſzyą bicz Zzyemye wiwolanym prze nyeſtawanye na pozwi ſadowne kthorimy go do Caliſcha poziwano przed ſzyą wzyemy vrządu ſſobye za nycz nyewazacz myeſchkal y przebiwal LibMal 1548/137v; KromRozm III O3; w takich ruinach á w tych mieyſcach opuſtoſzałych owi dyabełkowie co ie latáwcámi zowiemy [...]/ tám poſpolicie rádzi mieſzkáią y przebywáią. RejAp 148; BudBib Ier 49/33; Boć milſzy ieſt dźień w twych przybytkách mięſzkáć/ niż tyśiąc dni w złych Zborzech przebywáć ArtKanc K8v; LatHar 232.

Przen (9): y poſzwyączyl yą [Bóg Maryję] bycz domem vyeczney mądroſzczy [...] Oto yeſt dom bozy ktory duch ſzwyąty poſzwyączyl przebyuacz ſynu bozemu PatKaz II 42.
Zwroty: »swą mocą przebywać [z kim gdzie]« = wspierać kogoś (1): Z tego ſię náćieſzimy ſwemi przychodniámi/ Gdyż tám będźie ſwą mocą Bog przebywał z námi. CzahTr E4.

»przebywać przed oblicznością pana« (1): Y owſſem proſtem á czyſtem ſercem przebywałem przed oblicznoſćią iego [Pana] RejPs 25.

a) O przedwiecznym istnieniu Maryi w zamysłach Boga [w czym] (6): Wybrál ią buog ij nad ijné ią obrál/ ij w przybytku ſmym [lege: swym] kázál iéy/ przebywatz. OpecŻyw 181; wboſkyem przeſrzenyu otpoczyuala/ o w uyelykyey chwale 〚ſercza〛 {vmyſzlv} boſkyego przebyuala PatKaz II 52v, 28v.
Zwrot: »z wieczności (a. od wiekow), od początku przebywać« (2:1): A przetoſch yeſt uezuana [Maryja] ſkarbnyczą boſką yſch ona 〚zwyecznoſzczy〛 przebyuala wſkarbye ſercza boſkyego PatKaz II 29; tak od uyekow wprzeſrzenyu 〚y ſerczu〛 troycze nayblogoſlawnyeyſzey przebyuala [Maryja] roſkoſzy boſthwa 〚z wyecznoſzczy〛 pozyuayącz PatKaz II 47, 50v.
α. O życiu wiecznym w niebie po śmierci (29):

przebywać przed kim (2): W źiemić leży ćiáło/ lecż w ſądny dzień wſtánie/ Ná ogromne głośnych Anielſkich trąb gránie. Iákiey záś poćiechy duſzá ma vżywa? W iákim odpocżynku przed Pánem przebywa? WisznTr 34. Cf »wiecznie przebywać«.

przebywać z kim (12): Dayże nam twą wolą pełnić/ á w práwey pokućie ſtać/ Y w dobroći do końcá trwáć/ potym z tobą przebywáć ArtKanc G13, F4v, I20, L19v; duſze świętych/ vmárłych po w niebo wſtąpieniu Páńſkim/ nie czekáią dniá ſądnego w iákichśi nowych otchłániách/ ktore Kálwin wymyśla: ále z Chriſtuſem przebywáią w niebie. WujNT 633; Tám widźiſz onę chwałę/ którą mu dawáią/ Swięći páńſcy/ którzy iuż tám z nim przebywáią. SiebRozmyśl K4v. Cf »wiecznie przebywać«.

przebywać gdzie (17): deus qui inhabitare facit unius moris in domo. Pan bog ieſt na mieſtczu ſwiętym ſwoim [...] tenći ieſt pan bog ktory w domu ſwoim iednoſtaynie każe ludziom przebywać. WróbŻołt 67/7; LubPs D2; Kto będźie w twoim mieſzkániu przebywał? Kto będźie twego páłacu świętégo/ Wieczny móy Boże/ weſela záżywał? KochPs 19; Szcżęśliwy ieſt ten kogoś ty ſam wybrał/ áby w Domu twym świętym przebywał/ Imię twe święte wysławiał. ArtKanc K8v, F4v, I20, K7v; WujNT 633; SiebRozmyśl K4v. Cf przebywać gdzie kim, Zwroty.

przebywać gdzie kim [= jako kto] (1): Szczęśliwy kto ſye vpodobał tobie/ Y kogoś obrał przyiaćielem ſobie. Aby przebywał w twoim domu świętym Człowiekiem wźiętym. KochPs 92.

W połączeniu szeregowym (1): PAnie ktoż w przybytku twym iuż będzye przebywał/ A ná gorze twey ſwiętey wiecżnie odpocżywał/ Y twych ſpolnych roſkoſzy thám s tobą vżywał. LubPs D2.

W charakterystycznych połączeniach: przebywać w domu [bożym] (4), w mieszkaniu [bożym], w niebie(siech) (3), w niebieskiej radości, w przybytku [bożym], w radości z Chrystusem, w wiekuistych pałacach [bożych]; przebywać przed Panem; przebywać z Chrystusem (Krystem) (2), z Duchem Świętym.

Zwroty: »[gdzie] spolnie przebywać« (1): Ale cżłeku ktorego duſza poſzła znieba/ Otim cżuć/ otim myſlić uſtawicżnie trzeba/ Iakoby ſię mogł wrocić na mieſca oycżiſte/ Gdzie ſpolnie przebywaią duchy wiekuiſte. KochSat B4.

»wiecznie (a. na wiek(i) (wieczne, a. wiekom, a. wiekow), a. wiekuiście) przebywać« [w tym: z kim (6), gdzie (6), w czym [= w jakim stanie] (2), przed kim (1)] [szyk zmienny] (15): RejAp 177; to ieſt kroleſtwo niebieſkie: w ktorym on y káżdy wierny krześćiánin/ Bogá y bliźniego miłuiący będzie przebywał ná wieki wiekow bez dokonánia. HistRzym 98, 97v; Ktorego [królestwa niebieskiego] nas wſzytkich rácż domieśćić Pánie Boże Oycże náſz namiłośćiwſzy/ [...] ábychmy tám s tobą y s tym wiernym pośrzednikiem náſzym/ y z Duchem ſwiętym mieſzkáli áprzebywáli [!]/ ná wieki wiecżne. RejPosWiecz2 96; á duſzá twoiá/ zbáwienia y weſela wielkiego w ráiu niebieſkim z Anioły Bożymi y z wybránymi iego vzywie/ y tám będzie ná wieki wiekom przebywáć. KarnNap Fv; SkarŻyw 358; BOGOBOYNEY/ TV/ ROZEY WISNIOWSKIEY SPOCZYVVA CIAŁO: ALE PRZED PANEM DVCH WIECZNIE PRZEBYVVA. WisznTr 19; Po tym to żywoćie nędznym/ będźiem w rádośći z Kryſtuſem/ ná wiek wiekom przebywać ArtKanc O4, A9, A13v, A16v, N19v, S11v, S17v; Day nákoniec wiekuiśćie przebywáć w wiekuiſtych páłacách twoich LatHar 645.

Szereg: »mieszkać a przebywać« (2): RejPosWiecz2 96; Strapione ſerce, y tho moie ćiáło/ prágnie áby w twym domu mięſzkáło/ á w nim záwżdy przebywáło. ArtKanc K7v.
β. O mistycznym zjednoczeniu Boga z człowiekiem przez wiarę i przynależność do Kościoła (49):

przebywać w czym (2): przywiodą ćie do Rzymu to ieſth do zboru krzeſćijánſkiego/ w ktorym mamy przebywáć. HistRzym 41; RejPos 137v.

Szereg: »chodzić a przebywać« (1): á co ieſt Koſcioł zebránia náſzego Krześćiáńſkiego/ w ktorym day Pánie Boże nam vſtáwicżnie chodzić á przebywáć RejPos 137v.

Konstrukcje z podmiotem ‘Bóg’, ‘Duch Święty’ i dopełnieniem dalszym lub okolicznikiem ‘człowiek’ [w tym: w kim, w czym (29); z kim, z czym (7); przy kim, przy czym (2); miedzy kim (1)] (40): OpecŻyw 23v; Aboczyem ſam ſyn bozy mouy roſkoſzy moye ſą przebyuacz wczyſtey duſſy PatKaz II 36v [idem] 47v; KromRozm I B2v; Abowyem o ſámym to pánye Kryſtuſye nápiſano/ iż duch śwyęty nań z ſtąpił/ y zoſtał ná nim/ [...]. Z inſſymi ludźmi nye záwſſe przebywa KromRozm II ſ3v; Nie zwiedzyeſz go w moiey ſtroży/ Bo przebywa w nim duch boży BielKom D2; LubPs C3v marg, Q2v; wierzymy że Syn Boży w káżdym wiernym przebywa. SarnUzn E8v; RejAp 181v; HistRzym 3v, 108v; á theż powieda Ewányeliſtá/ iż Duch s. záwżdy przy nim [przy Symeonie] przebywał RejPos 58; iuż Duch ſwięthy przebywa á ſpráwuie ku cżći Pánu twemu/ á ku wiecżney pocieſze twoiey/ nędzne ſerce twoie. RejPos 301v, 33, 57v, 58; żąday nabożnie Páná: áby stobą przez duchá ſwégo świętego przebywáć raczył BiałKat 231; ále tenże [Pan Bóg] przebywáiąc w Kośćiele ſwoim áż do końcá świátá/ ſądźi y wykłáda wſzytkie rzecży niebieſkie zbáwienne WujJud 38v, 34, 219; WujJudConf 47v; Prożny dom [tj. dusza] ieſt w ktorym Pan nie cżęſto przez te dziwne táiemnice nie [!] przebywa SkarŻyw 36, 113, 294; Nád to Duch święty posłan by świádectwo wydał/ Kryſtá Pánem osławił, á w Wiernych przebywał. ArtKanc N15v, F11v, K12, O16; GrabowSet F2v; LatHar 628; SiebRozmyśl Mv; A w nowym teſtámenćie Syn Boży/ tenże kośćioł domem Oycá ſwego názwał: w nim przebywał y náuczał: y o iego ſię niecześć gniewał. SkarKaz 453b, 457b.

~ W charakterystycznych połączeniach: przebywać w czystej duszy (2), w domu [= w sercu], w kościele (3), w pałacu [= w sercu ludzkim], w proroku, w sercu (6), w świętych, w (każdym) wiernym (2); przebywać w rozkoszach; przebywać z kościołem, z ludźmi, z wiernymi; przebywać przy sercu; przebywać miedzy wiernymi; przebywać nie często (2), naradszej, ustawicznie (6), (nie) zawsze (zawżdy) (9); przebywać aż do końca (skończenia) świata (2); przebywać przez łaskę, pewnie, rad (2).

Zwrot: »przebywać na wieki (wieczne), na czasy wiekuiste, wiecznie« [szyk zmienny] (2:1:1): Zkoſcyołem á wkoſcyele wyecznye przebyua Kriſtus y duch S. KromRozm II t marg; KromRozm III D8; A w koſcyele wyernych twych będę o moy Pánye/ Wyznawáć imyę twoye s ſwyętemi ſpołecżnye/ W ktorym ty ſam przebywaſz yuż ná wyeki wyecżne. LubPs G2; RejPos 240; Miey ſię zá tym dobrze/ Cżytelniku miły/ w łáſce Bożey: á Pan Iezus/ niech z duchem twoim przebywa ná cżáſy wiekuiſte. LatHar +11.
Szereg: »być a przebywać« (1): gdyż ſie obiecuie [Duch Święty] y z Bogiem Oycem y s Synem záwżdy w tákim ſercu być á przebywáć vſtáwicżnie we wſzytkich ſpráwach iego. RejPos 271v. ~

Konstrukcje z podmiotem ‘człowiek’ i dopełnieniem dalszym lub okolicznikiem ‘Bóg’ [w kim, w czym; w tym: z kim (2)] (6): vſtáwicznie przebywáć będziemy w chwale ſwiętego ymienia twego RejPs 121, 177v; Abowiem ieſli będziecie przebywáć we mnie/ wſzytko iáko iedno będziecie chcieć/ sſtánie ſie wam. RejPos 59v; Widźiſz że Augnſtyn [!] iáſnie wyznawa/ że nas y wyſłucháią y wſpomagáią Swięći/ ktorzy z Bogiem/ y w Bogu przebywáią. WujJud 60, 60.

~ W charakterystycznych połączeniach: przebywać w (Panu) Bogu (2), w chwale imienia [bożego]; przebywać z Bogiem, z Panem; przebywać często, ustawicznie (3).

Szereg: »przebywać i owszem mieszkać« (1): ták kto z Pánem tym/ cnot y dárow pełnym/ cżęſto przebywáć/ y owſzem w nim mieſzkáć będzie/ łácniuchno ſię ná wyſokie á okázáłe cnoty zdobędzie. LatHar 204. ~

Konstrukcja z podmiotem „anioł” i okolicznikiem „dusza ludzka” [w czym] (1): RAcż náwiedźić Pánie/ prośimy ćię/ mieſzkánie náſze [tj. duszę]/ [...] niechay święći Anyołowie twoi w nim przebywáią ktorzyby nas w pokoiu ſtrzegli LatHar 68.

γ. O jedności Osób Trójcy Świętej (4):

przebywać u kogo gdzie (1): Bo ieſliże wierzymy że Syn v Oyczá ná łonie przebywa/ tedyć to niepodobna rzecż/ áby gdy Oyczá niewidzim/ ábyſmy Syná mieli widzieć SarnUzn C7v.

przebywać w kim, w czym (2): A wſzákoż iże Syn w Oycu á Ociec w Synie vſtáwicżnie przebywa/ Duch s. tákże od obudwu pochodzi/ thedy o tym trzyma ták Koſcioł Boży [...] SarnStat B4v; SkarKazSej 661a.

Zwrot: »wiecznie [z kim] przebywać« (1): My wierzymy w Iezu Kryſtuſá/ Bogá iedynego Syná/ iż wiecżnie z Oycem przebywa ArtKanc M12v.
δ. O władzy szatana nad człowiekiem [w kim] (3): Bo inſza ieſt wćielić ſię/ iáko cżyni ſzátan/ że ſię w cżłeká wkrada y w nim przebywa/ co opętánim zowiemy: á inſza ſię ſtáć cżłowiekiem CzechEp 159; Czárći w ktorych rádzi przebywáią. WujNT 143 marg, Yyyyy2v.
2. Trwać w czymś, zachowywać coś [w czym = w jakim stanie] (14): GDy matuchna bożá s takowym placżem cżęſtokrotz narzékala/ ijż przez tak dlugi cżas bez ſyna w wielkieé teſknoſci przebywala/ Niechtzątz iéy ſyn mily aby ſie więcéy ſmucila/ poſlál kniéy aniola OpecŻyw 177v; á duſſá moiá vmiłowawſſy zakon przykazánia twego vſtáwicznie ták chce iuż wniem przebywáć. RejPs 184, 98v; KromRozm I D3; Iednym ſie chce wcżeſnośći vżywáć/ Drudzy każą w kárnośći przebywáć BielKom E4v; Przetoż iáko długo cżłowiek przebywa w świątośći/ ták długo nie bywa wiárá zruſzona. HistRzym 108v, 111v, 113; Słyſzałem iſz ten S. w vſtáwicżnym práwie záchwyceniu/ do rzecży niebieſkich przebywał SkarŻyw 35, 115, 482.

przebywać z kim (3): Pánie miły wiedz że iáko długo ia z ſwą żoną przebywáć będę w wierney miłośći/ tedy tey koſzule nie trzebá práć HistRzym 107v, 108v; Byſmy w twey łáſce trwáiący/ wſzytkim wſzego dobrá życżący/ z ſobą záwżdy w vprzeymośći/ przebywáli tu w iednośći. ArtKanc K13v.

3. Istnieć (1): áby káżdy noſił boiaźń iego przed oczymá ſwemi/ ábowiem chwałá iego nielza iedno przez wſſytki wieki muſi przebywáć. RejPs 166v.
4. Przeprawiać się, przedostawać się (najczęściej przez wodę), pokonywać przeszkodę; navigare Miech; traicere, tranare, transnatare Mącz (15): Traicio, Przebywam/ też przewożę ſie w łodźi/ przebywam ná drugą ſtronę. Mącz 163b.

przebywać co (7): Ile kolwie kroć Thatarzy Zawolſci w naſze ſtrony na łup iadą: the wſzytkie rzeki przerzecżone przebywaią bez żadnego przewozu MiechGlab 26; In traiectu Istulae submersus est. Gdyſmy przebywáli wiśłę vtonął yeſt. Mącz 163b, 163b; Do Wenuſowey Xieni niegdy pływał Drogi Leander y morze przebywał/ Ku świecy/ ktorą trzymałá ná łonie/ Ná drugiey ſtronie Ero nadobna. KlonFlis C3; Nie gań mi okrętow/ Bo to nie ma nic do práwnych wykrętow/ Boży to dar ieſt/ prze zeń cżłek bez ſzkody/ Przebywa wody. KlonFlis D3; [Furman [...] Też przez pracą y trudność żywnośći nábywa. Nieſpi nocy ze ſtráchem przebywa puſtynie KołakWiek B4v]. Cf przebywać co na czym; »o swej mocy przebywać«.

przebywać co na czym (= żywotne) (1): tychże lat był koń/ których iego ieźdzcá: Niedźiw że téż przebywał ná nim trudné mieyſcá. WyprPl B4.

przebywać przez co (4): Owa w ten cżás potop [tj. powódź] wezbrał/ Przez ktory on przebywáć miał BierEz P; BielKron 424; [nieprzyjaciela można pożyć] przes gory trudne przebywáiąc álbo nie rowne mieyſcá. BielSpr 19v. Cf »wpław przebywać«.

[przebywać za kim: A ći co ſye ná przod przepráwią/ [...] máią około ſyebie przekop/ á wał iáki máły vczynić/ áby gdźieby nieprzyaćiel ná nie przyſzedł iżby y ſámi ſyebie y przebywánia drugim coby zá nimi przebywáli/ bronić mogli/ áż ich drudzy ráthuią przebywſzy zá nimi. TarnConsil 17v.]

Zwroty: »o swej mocy [co] przebywać« (1): Pátrzmy ná dźieći gdy ſię vcżą pływáć/ Niż pocżną o ſwey mocy nurt przebywáć/ Pod pierśi pęcherz ábo korek śćielą/ Nim ſię ośmielą. KlonFlis E2.

»w pław [przez co] przebywać« (1): gdy ſye nie káżdemu tráwty doſtáło w pław przez Orſzę Rzékę ſzyroką itéż głęboką/ kwąpiąc [!] ſye ná Moſkwę zbroynie przebywáli. OrzQuin R.

»przebywać na drugą stronę« (2): Transnato. et Trano, Przepłiwam/ Przebiwam ná drugą ſtronę. Mącz 248c, 163b.

Przen (1):
Zwrot: »na drugą stronę przebywać« (1): Gdym przebywał [ucząc się pływać w szczęściu] iuż iákoby ná drugą ſtronę/ Obacżę ſię leć nie wcżás áli ia iuż tonę. CzahTr Cv.
5. Obcować cieleśnie; coire, dormire, succumbere Vulg [z kim, z czym (żywotne)] (7): Samiecz [koń] z matkhą ſwą nie przebywa FalZioł IV 10a; wiele takich ktorzy odrzuciwſzy vczciwe małzonki ſwoie pſodtliwie znierządnymy niewiaſtamy przebiwaią y czynią ſciała ſwego a przibytku ducha ſwiętego cialo kurewſkie SeklKat K3; [pisze Platyna pisarz] o Ianie dwunaſtym/ ktory zdwiemá ſioſtrámi właſnymi przebywał/ [...] ktorego ná koniec ná cudzołoſtwie zábito KrowObr 37v; Stoi też v nich w Tálmućie w Kſięgach Máilá Imperque/ iż Rzymiánie zákazáli iednego cżáſu Zydom ſwięćić Soboty/ áby ſie też nieobrzázowáli/ áby też z mieſięcżnymi niewiáſtámi przebywáli. BielKron 463v; HistRzym 35v; [Qui dormierit cum noverca sua [...]/ ktobÿ przebyval ſmacechv ſwą TomZbrudzBrul Lev 20/11, Lev 15/18, 18/23; Przeklęty ktory przebywa z wſſelakim bydlęćiem Leop Deut 27/21 (Linde s.v. przebyć)].
Zwrot: »przebywać cieleśnie« [szyk zmienny] (2): Iſz zmlynarzem laczinia Andrzeyem Czyelyeſznye przebiwala raſz yeden na polyu LibMal 1546/120, 1546/120v.
6. Zajmować się czymś (2):

przebywać na czym (1): Ten Theodozyus mnieyſzy názwány/ [...] z śioſtrámi/ [...] y z oną mądrą pánienką Pulcherią [...] ná ſłużbie Bożey przebywáiąc/ więtſze zwyćięſtwá/ niźli ktory nacudownieyſzy y nawoiennieyſzy krol przez ſwoie hetmány/ otrzymawał. SkarKazSej 681a.

przebywać w czym (1): Przetoż nie máſz co chwalić/ gdy do rády y do obmyślánia dobrego poſpolitego máło ieſt vczonych/ ćwiczonych/ ſtárych/ y doświádczonych/ ktorzy rękámi ſwemi ſpráwy R.P. długo piáſtowáli y w nich przebywáli. SkarKazSej 663a.

7. Znosić, przeżywać [co] (1): Ktorey [sławy] trudno powetowáć/ Lepi iey zrázu ſzánowáć. Niż iey znowu nábywáiąc/ Cięſzkie rzecży przebywáiąc. CzahTr [D2]v.

Synonimy: 1. mieszkać, żyć; 2. trwać; 4. przechadzać, przechodzić, przejeżdżać, przeprawiać się; 5. obcować, przelegać się, spać, społkować, złączać się; 6. trudzić się.

Formacje współrdzenne cf 1.BYĆ.

Cf PRZEBYWAJĄCY, PRZEBYWANIE, [PRZEBYWANY]

MN