Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZECHACZKA

Następne hasło: PRZECHADZAĆ SIĘ »

PRZECHADZAĆ (10) vb impf

e prawdopodobnie jasne (tak w prze-); w formach odmiennych pierwsze a pochylone.

Fleksja

indicativus
praes
	sg	pl
3	przechådzå	przechådzają

praet
	sg		pl
1	m	przechådzåłem	m pers
3	f	przechådzała	m an
3	n	przechådzało	subst	przechådzały

imperativus
	sg
2	przechådzåj

conditionalis
	pl
3	m pers	by przechådzali
3	subst	by przechådzały

praes 3 sg przechådzå (2). ◊ 3 pl przechådzają (1). ◊ praet 1 sg m przechådzåłem (1). ◊ 3 sg f przechådzała (1). n przechådzało (1). ◊ 3 pl subst przechådzały (1). ◊ con 3 pl m pers by przechådzali (1). subst by przechådzały (1). ◊ imp 2 sg przechådzåj (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde bez cytatu.

Znaczenia

1. Przewyższać, być ważniejszym (4)
2. Idąc przebywać drogę przez jakiś teren (4)
- [W przen]
- a. Przedostawać się na drugą stronę (1)
- b. Idąc obok, mijać kogoś lub coś (2)
  - Przen (1)
3. [O zjawiskach przyrody: pojawiać się, bywać gdzieś]
4. [Przenosić się (o roślinach)]
5. Przemijać (o czasie) (1)
6. Postępować, zachowywać się (1)

1. Przewyższać, być ważniejszym [w tym: co (3)] (4): tá [rota] miáła Orłá przed ſobą Ceſárſki herb zá známię ſwoie ktore przechadzáło inne wſzyſtki znáki w Rzymſkim woyſku BielSpr 12.

przechadzać czym (3): Ięzikiem nieprzechadzaj rozumu. BielŻyw 11; Tákyey tedy ſynom potrzebá áby rodzicy żony nábywáli/ ktoreby áni zacnyeyſſe nye były/ áni theż wyęcey bogáctwy przechadzáły. GliczKsiąż P5; Pirwſza Cohors, álbo Rotá wſzyſtki inne przechadzałá wielkośćią/ mocą/ ozdobą/ y Mężmi vcżonemi w piſmie BielSpr 12.

2. Idąc przebywać drogę przez jakiś teren; ingredi Vulg (4):

przechadzać przez co (1): Nad to cżłowiek idąc w drogę/ przypáſuie miecż ſwoy/ [...] tak że idźie prezćiw [!] lwowi/ á przechadza przez mieſcá ćiemne. BibRadz 3.Esdr 4/23[24].

[W przen:

Zwrot: »przechadzać ścieżki morskie« = przemieszczać się nad morzem lub w morzu: Ptaki niebieſkie y ryby morſkie ktore przechadzáią ſćieſzki morſkie [qui perambulant semitas maris Vulg] PsKrak 1532 8/9.]

a. Przedostawać się na drugą stronę [przez co] (1):

Zwrot: »sucho nogami przechadzać« (1): Rzeki y ich zakręty ták yáko chceſz wzruſſyſz/ Ták iż ſucho nogámi przez nye przechadzáyą [in flumine pertransibunt pede Vulg Ps 65/6] LubPs P3v.

b. Idąc obok, mijać kogoś lub coś (2):

przechadzać gdzie (1): CIeſle/ Murárze/ y inni Rzemieſlnicy/ álbo ich pomocnicy/ ieſliby kogo zrzucenim ná doł iákiey máteryey obráźili álbo zábili/ nie winni ſą mężoboyſtwá áni obráżenia/ [...] ieſli też przed tym oznaymili wołánim ſwoim/ áby ludźie przechodzący ná ten czás ſye wárowáli/ á gdźie kápie nie przechadzáli. GroicPorz mm2v.

Przen (1): Bo troſká co przechadza Smyſł nędzny tłumiąc/ w ſercu ma ſwe łoże. GrabowSet F4v.

3. [O zjawiskach przyrody: pojawiać się, bywać gdzieś: máią być cżęſto pokrapiáne/ zwłaſzcżá ſuchego cżáſu gdy deſzcż nie przechadza. Cresc 1571 115.]

4. [Przenosić się (o roślinach) [dokąd]: Powiádáią ták o niey [o trzebuli] iż gdy iey gdźie źiemia nie lubi/ tedy ná inſze mieśce przechadza. Cresc 1571 247.]

5. Przemijać (o czasie) (1):

Zwrot: »prędko przechadzać« (1): Wſzytki dni żywotá mego thák prętko przechadzáły [Dies mei velocius transierunt Vulg Iob 7/6]/ A prędzey ſie niż nić w ręku v tkacżá ták tu rwáły LubPs hh6.

6. Postępować, zachowywać się [w czym] (1): Przechadzałem w niewinnośći ſercá mego [Perambulabam in innocentia cordis mei]/ w pośrzodku domu mego. Leop Ps 100/2; [PsKrak 1532 100/3[2]].

Synonimy: 1. celować, mijać, przemagać, przenaszać, przesięgać, przewyszszać, uprzedzać, wynosić się; 2. przebiegać, przebywać, przesmykować się; b. mijać, pomijać; 3. bywać, okazować się, pojawiać się, pokazować się, ukazować się; 5. mijać, przemijać; 6. postępować.

Formacje współrdzenne cf CHODZIĆ.

Cf PRZECHADZAJĄCY, PRZECHADZANIE