Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEDŁUŻACZ

Następne hasło: PRZEDŁUŻAĆ SIĘ »

PRZEDŁUŻAĆ (53) vb impf

e oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	przedłużać
praes
	sg	pl
1	przedłużåm
2	przedłużåsz
3	przedłużå	przedłużają

praet
	sg		pl
2	m	-ś przedłużåł	m pers
3	m	przedłużåł	m pers	przedłużali

fut
	pl
3	m pers	będą przedłużać

imperativus
	sg
2	przedłużåj
3	niech przedłużå

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych przedłużåł, bym przedłużåł	m pers
2	m		m pers	byście przedłużali
3	m	by przedłużåł	m pers	by przedłużali

inf przedłużać (10). ◊ praes 1 sg przedłużåm (14). ◊ 2 sg przedłużåsz (2). ◊ 3 sg przedłużå (6). ◊ 3 pl przedłużają (1). ◊ praet 2 sg m -ś przedłużåł (1). ◊ [3 sg m przedłużåł.] ◊ 3 pl m pers przedłużali (5). ◊ fut 3 pl m pers będą przedłużać (1). ◊ imp 2 sg przedłużåj (6). ◊ 3 sg niech przedłużå (1). ◊ con 1 sg m bych przedłużåł (1), [bym przedłużåł]. ◊ 3 sg m by przedłużåł (1). ◊ 2 pl m pers byście przedłużali (1). ◊ [3 pl m pers by przedłużali.] ◊ [impers con by się przedłużało cf PRZEDŁUŻAĆ SIĘ con 3 sg n.] ◊ part praes act przedłużając (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVII; cytat zmieniony) oraz XVIII w. s.v. przedłużyć.

Znaczenia

A. O czasie (46)
B. O tekście: niepotrzebnie za długo omawiać jakiś temat (6)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

A. O czasie (46):

1. Czynić dłuższym, przeciągać w czasie, pozwalać dłużej trwać; prorogare BartBydg, Mącz, Calep, Cn; prolongare Mącz, Calep; trahere Mącz, Cn; longius facere, producere Calep, Cn; deducere Mącz; differre, extrahere, proferre, protrahere Calep; ducere Cn [w tym: co (3), czego (3)] (11): BartBydg 231b; Bellum deducere, prorogare, trahere, alere, Przedłużáć woynę. Mącz 24a; Prolongo, Przedłużam/ Przewłóczę. Mącz 197b; Calep 854a, 858a, 863a; [która [skromność] nátury náſzé trzyma, mnoży, przedłuża, y świéżé álbo sposobné do wszytkiégo czyni OczkoPrzymiot 21].

Zwroty: »zdrowia, zdrowie przedłużać« (2:1): BiałKat 196; Trzeźwość pomierna y zdrowia przedłuża/ Mieſzká ni cnoty márnie nie zádłuża. RejZwierc 218; ArtKanc Sv.

»przedłużać żywota, żywot« [w tym: komu (2), do czego (1)] [szyk zmienny] (1:1): Gdy ktho pije wodkę z goricżki na każdy dzień. 3. łoty, Przedłuża żywot cżłowiekowi. FalZioł II 21d; Zle ſię ten żebrakowi záchowuie, ktory Tyle mu dáie co zié y wypiie zárázem: Bo [...] onemu Do nędze y vbożtwá żywota przedłuża. CiekPotr 23.

2. Wykonywać długo jakąś czynność, trwać długo w jakimś stanie; prolongare Vulg, PolAnt; protrahere PolAnt, Cn; longius facere Cn [w tym: co (9), czego (1)] (10): Leop Ps 128/3; A gdy będą trąbienie przedłużáć ná rogowych trąbách/ iáko ſkoro vſłyſzyćie głos trąby/ tedy lud vczyni wielki okrzyk/ á mur miáſtá obáli ſie ná mieyſcu ſwem BibRadz Ios 6/5; LatHar 151.

przedłużać do kiedy (1): Gdy tak za oną wiecżerzą ſiedzieli/ pocżąl mowitz iawnie Iezus mily przed ſwą milą matką/ ij ſwymi zwoleniki o ſwé przyſſlé ſmierci przedlużaiątz ono powiedanié/ aże do ſamé nocy OpecŻyw 86.

przedłużać komu (1): Nád grzbyetem mym tu grzeſſnicy dziwnye hárcowáli/ A złośći ſwe mnye práwye w tył záwżdy przedłużáli LubPs cc6v.

Zwroty: »przedłużać czas [czego]« (1): Przedłużay cżás myſli ſwey prętko rzecż wypráwuy BielKom C5.

»przedłużać długo« (1): LatHar 151 cf W przen.

»przedłużać wiek, żywota« = długo żyć; pervivere Mącz; prolongare dies PolAnt (2:1): Mącz 501a; Ieſt ſpráwiedliwy/ á ginie wſpráwiedliwośći ſwoiey. Záś ieſt niezbożny/ ktory przedłuża (wiek) złośći ſwoiey. BudBib Eccle 7/15; GrabowSet Y2v.

W przen (1): Przedłużay bezmiernie/ grzeſzniku/ pokutę y płácż troſkliwy/ ktoryś przedłużał doſyć długo ſmrod brzydliwy. LatHar 151.

3. Zwlekać ze zrobieniem czegoś, odkładać na później, ociągać się, odwlekać coś; elongare, prorogare Mącz, Cn; moram facere HistAl; comperendinare, cunctari, demorari, differre, moram inicere, morari, prolongare, protollere, remorari, reprimere, retardare, retinere, tardare, tardescere, tarditatem afferre, tardum fieri Calep; producere, proferre, prolatare Cn (25): dlá cżego przedłużaſz iáko boiázliwy/ wynidz przeto s przyácioły twemi á boiuy HistAl Fv; BielKron 434v; Mącz 197b, 358a; Comperendino – Przedłuząm, odednia dodnia odkładąm. Calep 226b; Tardesco, Tardus fio – Leniwieie, prżedłużam. Calep 1048a, 304b, 867a, [1047]b; Pieniądze ma Vrzędnik odbieráć wcżás od kácżmarzow: to ieſt/ co dwie niedźieli: nic nie przedłużáć. GostGosp 136.

przedłużać czego (1): cżemu pan przedłuża ſwego zmiłowánia. LubPs T4 marg; [JanKoszŻyw C3].

przedłużać czego (po przeczeniu) (4): [Maria Magdalena] Bácżątz tzo zlégo dzialala/ rozpálila ſie miloſcią Iezuſa milégo/ ij téż zbawieniá ſwégo nieprzedlużaiątz/ anij do ſtaroſci cżekaiątz. Poſſla [...] miedzy goduiącé/ aż do ſamégo zbawiciela ſwégo. OpecŻyw 45v; [ZapWpolActCon 1531 nlb 3]. Cf przedłużać czego od kogo; Zwrot.

przedłużać czego (po przeczeniu) od kogo (2): A thy panie nieprzedłużay wſpomożenia twego odemnie/ ku obronie moiey poyzrzy. TarDuch A3v; RejPs 61v.

przedłużać co (5): GroicPorz ev; A gdy [Walerius] ſie dopierał v Senatu obietnic zá poſpolſtwem/ odkłádáli ty rzecży á przedłużáli w rádzye. BielKron 107v, 119; Czemu przedłużaſz kaźń wyſtępku mégo? ZawJeft 28; [chyba żeby Cesarz Jego Miłość [...] przedłużał jechanie swe do Polſki. DudEpist V 1576/61]. Cf przedłużać komu co.

przedłużać komu co (1): Bo drugi będźie áppellował nie dla iákiey obćiężliwoſći/ iedno iżby vbogiemu człowiekowi [...] Spráwiedliwoſć przedłużał/ A przes ten czás niż ſye ſkończy ſpráwá pożythkow ſye z Imienia názobał. GroicPorz bb2v.

przedłużać czym [= z powodu czego] (1): Pigror – Liemſlwem [!] przedluzam. Calep 804b.

przedłużać z czym (1): Proźbá z vtrapienim ſerdecżnym/ áby Pan nie racżył przedłużáć z zmiłowánim ſwoim LubPs bb5 marg.

cum inf (3): Przeto dzięcię [!] námilſſeé k nám przydz nieprzedlużáy OpecŻyw 18; FalZioł V 69; Slubiłeśli co Pánu Bogu/ nie przedłużay ſpełnić BielKron 80.

[nie + part praes act w funkcji okolicznika: »nie przedłużając« = bezzwłocznie: przeto dobrze, aby iflantcy posłowie chocia z Wielkiej Nocy jedno nie przedłużając i w drodze pośpieszni ku temu sejmowi przybyli ListyZygmAug 1562/368.]

Zwrot: »na przedłużenie nie przedłużać [czego]« = nie zwlekać (1): a prikazvyem vam abiſczie vieczey thego na przedlvzenie they rzeczi nieprzedlvzaly LibLeg 10/57v.

Szereg: »odkładać a przedłużać« (1): BielKron 107v; [Nie krom przycżyny pan bog wſzechmogąci od kládał á przedłużał tego owoczu y dniá chwálebnego JanKoszŻyw C3].

B. O tekście: niepotrzebnie za długo omawiać jakiś temat [w tym: intransit. (5); z przeczeniem (4)] (6): Tu nie trzebá przedłużáć dowodząc długo/ bo y ſam wzrok to vkázuie/ iż [...] GrzepGeom E2; SarnStat 849.

przedłużać czym (1): gdyż tá iest intencia, á dobra, nie zátrudniáć tu, áni przedłużáć rzeczámi témi, których práxis niepotrzebuie názbyt. SarnStat 41.

Zwrot: »przedłużać rzecz« [szyk zmienny] (1): BielSpr 37v; [ſtárałem ſię o to, ábym rzeczy nie przedłużał: bo krotkie piſánia iákoś miley czytáne bywáią. ŚmiglLichwa 4].

Szereg: »(nie) zatrudniać albo (ani) przedłużać« [szyk 2:1] (3): ábowiém iż Geometria ieſzcze nigdy w Polſkim ięzyku nie byłá/ áni ſye ieſzcze náſzy tákowym rzeczam przyſłucháli: przetobych nie rad przedłużał áni zátrudniał/ áby ći co czytáć będą/ łácniéy ſye wypráwić mogli GrzepGeom N2v; SarnStat 41, 54.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Prolato, Amplio, dilato, extendo. Interdum idem est quod differre, protrahere, sive prorogare. – Rozſzerzam. Przedłuząm. Calep 857b.

Synonimy: A.1. przeciągać; 3. ociągać się, oczekawać, odwłaczać, odkładać, przeciągać, przewłoczyć, zwłaczać.

Formacje współrdzenne cf 1.DŁUŻYĆ.

Cf PRZEDŁUŻAJĄCY, PRZEDŁUŻANIE