Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEDZIWNIE

Następne hasło: PRZEDZYJ »

PRZEDZIWNY (74) ai

e jasne.

Fleksja

sg
m	N	przedziwny	f	N	przedziwnå	n	N	przedziwn(e)
	G			G	przedziwn(e)j, przedziwny		G	przedziwn(e)go
	D			D	przedziwn(e)j		D
	A	przedziwny		A	przedziwną		A	przedziwné
	I	przedziwnym		I	przedziwną		I	przedziwnym
	L	przedziwnym		L			L	przedziwnym
	V	przedziwny		V	przedziwnå		V

pl
N	m pers	przedziwni
N	subst	przedziwné
G		przedziwnych
A	subst	przedziwn(e)
L		przedziwnych
inne formy
sg n N a. V - przedziwn(e)

sg m N przedziwny (6). ◊ A przedziwny (2). ◊ I przedziwnym (5). ◊ L przedziwnym (2). ◊ V przedziwny (5). ◊ f N przedziwnå (2). ◊ G przedziwn(e)j (7), przedziwny (1) WysKaz. ◊ D przedziwn(e)j (1). ◊ A przedziwną (5). ◊ I przedziwną (5). ◊ V przedziwnå (3). ◊ n N przedziwn(e) (7). ◊ G przedziwn(e)go (6). ◊ A przedziwné (2); -é (1), -(e) (1). ◊ I przedziwnym (4). ◊ L przedziwnym (2). ◊ N a. V przedziwn(e) (1). ◊ pl N m pers przedziwni (1). subst przedziwné (1). ◊ G przedziwnych (4). ◊ A subst przedziwn(e) (1). ◊ L przedziwnych (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVIII w.

Znaczenia

Intens. od „dziwny” ‘niezwykły, wyjątkowy; godny podziwu’ (74)
- a. Święty, boski (25)
  - α. Pochodzący od Boga lub dotyczący Boga (14)
    - αα. O sakramentach (8)
  - β. Jako określenie Boga i (1 r.) Maryi (11)
- b. Niepojęty dla rozumu ludzkiego, nadprzyrodzony, cudowny (22)
- c. O intensywności: wielki (17)
- d. O walorach moralnych lub intelektualnych: wielki, świątobliwy, uczony (4)
- e. O walorach estetycznych: piękny, zachwycający, wspaniały (5)
- f. Straszny, przerażający (1)
- g. [O sensie, znaczeniu: trudny do zrozumienia]

Intens. od „dziwny” ‘niezwykły, wyjątkowy; godny podziwu’; admirabilis PolAnt, Vulg (74):

a. Święty, boski (25):

α. Pochodzący od Boga lub dotyczący Boga (14): Wykład tego przedźiwnego Pozdrowienia [Ave Maria] położy ſię w náuce śiodmego rozdźielenia LatHar 8; Bo dla vważánia Boſkich przedźiwnych táiemnic/ [...] ſtánowić świętá vrocżyſte nie nowiná. LatHar 323; moc niezlicżona ieſt przedźiwnych tytułow/ ktoremi ieſt tá święta Pánná godnie vracżoná. LatHar 478; Tám ná przedźiwny Máieſtat Páná BOgá wſzechmogącego/ Swięći iego nieprzeſtáynie poglądáią LatHar 595, 518; Trzymayże mię mocno Pánie w tym złączeniu z tobą/ á z ręki mię ſwoiey nie wypuſzczay/ ábych dotrwał á nie vſtał/ á zá tákim przedźiwnym obrokiem do gory Horeb doſzedł SkarKaz 162b.

αα. O sakramentach (8): Ktoby rzekł/ że po poświąceniu w tym przedźiwnym Sákrámenćie/ nie ieſt Ciáło y Kreẃ Páná náſzego Iezu Chriſtá/ [...] ten przeklętym niech będźie. WujJud 263v; SkarŻyw 36, 471; LatHar 251, 428; Iákoż vczynił zoſtáwuiąc nam przedźiwną ofiárę y głęboką táiemnicę vżywánia ćiáłá y krwie ſwoiey. SkarKaz 155a; SkarKazSej 666a.

W połączeniu szeregowym (1): iż nie wſzytko Ewángeliſtowie wyráźnie nápiſáli/ y z táiemnicámi około tey przedźiwney/ y iáko święći mowią/ ſtráſzliwey y niezrozumiáney ofiáry/ piſmá ſię ſtrzegli SkarKaz 155a.

β. Jako określenie Boga i (1 r.) Maryi (11): O przedźiwny náſz Iezu Kryſte/ z Oycem, z Duchem wiecżny Boże/ ná wieki wiekom bądź chwałá/ twey miłośći. ArtKanc C18v; IESV przedźiwna ſłodkośći LatHar 63; Rácżże zlecżyć/ przedźiwny cudotworco/ [...] grzeſzną duſzę moię. LatHar 236; Powtore w przedźiwnych onych Boſkich perſonách/ przekłáda nam iednę náturę/ álbo iſtność/ y iedno Boſtwo. LatHar 376, 63, 64, 236, 395; PAnno bezrowna/ ſtanu człowieczego Wtora ozdobo/ [...] Przedźiwna mátko ſtworzyćielá ſwego. SzarzRyt A2; [Pan] Przedźiwny wſzędźie: ále bárźiey w ſobie SzarzRyt B4.

W połączeniu szeregowym (1): y názwano imię iego/ przedziwny/ rádny/ Bog rycerz/ oćiec wiecżnośći/ kſiążę pokoiu. BudBib Is 9/6.

b. Niepojęty dla rozumu ludzkiego, nadprzyrodzony, cudowny (22): SkarŻyw 79, 501; StryjKron A; ArtKanc B2, B10, C; ktore ziednocżenie [człowieka z Chrystusem po przyjęciu komunii świętej]/ te przedziwne rzecży w nas ſpráwuie. LatHar 203; Vpadki y niepráwośći przeſzłe/ przedziwną mocą ſwą w lepſze twoie obroćił LatHar 676, 242, 378, 396, 462, 501 (12); WysKaz 22; SkarKaz 486b; VotSzl A4.

Szereg: »przedziwny a niewymowny« (1): iż Pan Bog przedźiwnym á niewymownjm obycżáiem dáleko więtſzą rádośćią y vćiechą wnętrzną náſyca y ochładza/ wybránych ſwoich ſercá/ á niżeli gdyby wſzyſtkiego świátá ſkárby y roſkoſzy mieli. WysKaz 8.

c. O intensywności: wielki (17): Vcżyń przedziwne miłosierdzie twoie [mirifica misericordias tuas]: ktory zbawiaż vffáiące tobie. Leop Ps 16/7 [przekład tego samego tekstu JanNKarGórn]; A będąc zacnego domu y vrody przedziwney/ ocży ná ſię gdy ze ſzkoły pánieńſkiey ſzłá/ ſyná Rzymſkiego Stároſty Semproniuſzá obroćiłá. SkarŻyw 68, A5v; O przedźiwnaż to łáſká k nam/ że ſię BOG dla nas zniżył ſam/ cżegośmy nie godni ArtKanc B6, E8v; Niegodźienem/ Pánie Iezu/ tey przedźiwney łáſki twoiey LatHar 214, 147 [2 r.], 199, 231, 410, 476; ábyśćie cnoty opowiedáli tego ktory was wezwał z ćięmnośći ku ſwoiey przedźiwney świátłośći [in admirabile lumen]. WujNT 1.Petr 2/9, Cccccc3v; piſze [Hieronim św.] o Artemiziey Krolowey Káryſkiey/ ktora zmárłego mężá ſwego Mawzolá/ ták bárzo miłowáłá/ że gdy mu Grob przedźiwny wielgośći y ślicżnośći zbudowáłá/ ktory dla ſwey oſobnośći/ miedzy śiedmią dźiwow/ ktore ſą ná świećie ieſt pocżytány. WysKaz )?(2; JanNKarGórn G3v; SkarKaz 5b. [Część użyć odnoszących się do Boga, Jezusa i Maryi może być zaliczona również do a. i b.]

d. O walorach moralnych lub intelektualnych: wielki, świątobliwy, uczony (4): po nich [apostołach] oni męcżeńnicy przedziwni [...] miłość nieoſzácowáną ku Bogu y ku nam [...] pokazáć chćieli. SkarŻyw [407]; A przedźiwny on/ y nigdy w náuce nienáganiony Athánázyuſz [...] te ſłowá z Kośćielnym przydátkiem zgodne/ ná końcu nápiſał. LatHar 8, 4, 58.

e. O walorach estetycznych: piękny, zachwycający, wspaniały (5): Wnocy ſłycháne było śpiewánie przedziwne pſalmow/ przy ćiele krolá onego y męcżenniká SkarŻyw 368; vyrzał wielki pocżet pánienek/ á miedzy nimi iednę przedziwną SkarŻyw 510; Tákie było mieśce w Ieruzalem/ on przedźiwny kośćioł Sálomonow/ do ktorego z dáleká y od ſámych gránic chodźić trzykroć do roku wiernym ſwoim roſkazał. SkarKaz 39b, 40b.

Szereg: »przedziwny i słodki« (1): Ná cżym gdy Benedikt przeſtał/ wroćił ſię do Hyſzpániey/ j tám przedziwnym y ſłodkim ięzykiem/ y mocnym ſłowá Boże^go kázanim/ ludzie do pokuty prywodził. SkarŻyw 309.

f. Straszny, przerażający (1): Bićié/ płomiéń/ nic to mnie/ [...] Iuż co mąk kto wynálazł/ y ſrogié więźieniá: Wymyśloné boleśći/ á przedźiwné rány GórnTroas 43.

g. [O sensie, znaczeniu: trudny do zrozumienia:

N sg w funkcji orzecznika: »przedziwna«: BudArt V3 cf »dziwna i przedziwna«.

Szeregi: »dziwna i przedziwna«: Ono dźiwna y przedźiwna/ że tych mężow [tj. Gentilisa i Serweta] niektore potężne wywody Kalwina/ Bezy y inych Sżwaycarſkich Doktorow nierzkąc nieruſzyły/ ale ieſzcże gorzey zaſlepiły. BudArt V3.

»trudny i przedziwny«: Trudne tedy ſny dawá P. Bog áby cżłowiek rzecż ſámę ktora pod zaſłoną ſnow bywa/ zá trudną y przedziwną á zacną przyimował. PoklSnów F3.]

Synonimy: a. boski, boży, pański, święty; b. cudowny, nieogarniony, niepojęty, niewymowny; c. wielki; e. cudny, piękny.