[zaloguj się]
[pdf]

PRZESTRACH (108) sb m

e oraz a jasne (w tym w a 4 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N przestrach przestrachy
G przestrachu przestrach(o)w
A przestrach przestrachy
I przestrach(e)m przestrachy
L przestrachu przestrach(o)ch, przestrach(a)ch

sg N przestrach (14). ◊ G przestrachu (33). ◊ A przestrach (8). ◊ I przestrach(e)m (2). ◊ L przestrachu (15). ◊ pl N przestrachy (15). ◊ G przestrach(o)w (9). ◊ A przestrachy (3). ◊ I przestrachy (2). ◊ L przestrach(o)ch (7), [przestrach(a)ch].

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Nagłe uczucie strachu, przerażenie, trwoga; exterritatio Vulg, Cn; consternatio, terror Mącz, Cn; metus, panicus (panicum) Mącz; exanimatio, horror, territio Cn (67): FalZioł *3e; Przed ſie oni zonego przeſtráchu przyſſedwſſy ku pámięći nic nieomieſkawáli pobudzáć znowu gniew iego [Boga] RejPs 116; Teſz ten [kupiec] niemyſli o woynie Zeydzieć mu ſie rzeżąc [tj. krojąc tkaniny] ſtroynie Ale ty [szlachcicu] wżdy dla przeſtráchu Rádzęć myſl czáſem o płáchu [= pancerzu] RejRozpr I3v; RejKup f7v; Vchwyćił ſie gáłęźi/ ledwe ſie záwieśił/ A ná drugi ſie kámień co napilniey ſpyeſzył. To záſię z nowu przeſtrách iákoby go ſpárzył RejWiz 108v, 10; BibRadz I 23d marg; RejZwierc 41v; By mi z iedney ſtrony przeſtrách y brzytkość ktorą mam przećiw grzechu/ á zdrugiey ſtrony piekło poſtáwiono: rychley bych piekłá/ niſzli grzechu prágnął. SkarŻyw 335; CzechEp 417; KochAp 5; Zátym dźwięk wſzelkich głoſow powſtał rozmáity/ Iam ſię porwał ze ſpánia/ iednák ták zákryty/ Przeſtrách táiłem w ſobie/ máiąc zá nikcżemną Sen fráſzkę SapEpit A3v.

przestrach czego (3): A coż ty owſzem ktory leżyſz vſtáwicżnie iáko świniá w bárłogu w márnych złoſciach ſwoich/ ktoryś ieſt iáko proch á błoto przed Máyeſtatem Páná ſwego/ cżemu cie nie ruſzą ty przeſtráchy nędznego grzechu twoiego/ y thy ſrogie dekretá nieomylnie wydáne ná cię od Páná twego? RejPos 309v. Cf »przestrach pomsty«.

przestrach od kogo, od czego (żywotne) (2): á ći niedbálcy záwzdy będą wprzeſtráchu odemnie zákrywáiąc ſie wpoſtronkach ſwoich. RejPs 26; RejWiz 9v.

przestrach na kogo (2): Ludźi wiele pobiją/ ſtłuką domy/ dáchy/ Będą ná obegnáńce/ nie máłe przeſtráchy. BielSat N2 [idem] BielSjem 37.

przestrach czyj [w tym: pron poss (4), G sb i pron (3)] (7): A ſkoro ku polepſzeniu przydzye zdrowia ſwego [...]/ przedſię z nowu w káwki ſie rozlecą ony wſzytki przeſtráchy iego. RejPos 248v; Abowiem przyrodzenie cżłowiecże przykłonne ieſth ku boiáźni ieſzcże z onego przeſtráchu w Ráiu przodká náſzego/ gdyż ſie ze wſzytkimi przypadki iego rodzimy. RejZwierc 78v. Cf Wyrażenia przyimkowe.

W połączeniach szeregowych (3): Panicus, vel Panicum, repentinus terror, et consternatio, Przeſtrách/ zlęknienie/ z nienacká wylęknienie. Mącz 275d; Słowo/ Duch: Rozmáićie śię rozumie w piſmie S. [...] iáko Páweł/ Duchem niewoley zowie moc onę y ſkutecżność Zakonu/ onę boiaśń y przeſtrách/ wątpliwość/ y roſpácż kthorą cżyni w ſercach Zakon GrzegŚm 55; SkarKaz 159a.

W przeciwstawieniu: »pociecha ... przestrach« (1): Ewángelia przynośi vfność y boiazń/ poćiechę y przeſtrách. WujNT Yyyyy3.

W charakterystycznych połączeniach: przestrach(y) szpetny, złe; przestrach grzechu; przestrach na umyślech; przestrach(y) przynosić, puścić na stronę, taić w sobie; od przestrachow zachowawać; z przestrachu otrzeźwieć, przyść ku pamięci; przestrach(y) w kawki rozlecą się, sparzył [kogo].

Przysłowie: Gdyż więtſzy przeſtrách bywa od pſá milcżącego/ Ktory s tyłu vſzcżypnie niżli od iáwnego. RejWiz 9v.
Frazy: »ogarnął [kogo] przestrach« (1): zaburzyłá ſie myſl moiá/ á to prze potwarz ſprzećiwnikow moich/ ktorzy by rádzi wgniewie ſwem wbili ná mię niewinnego wſſytki złoſći co ich ná ſwiećie. A ták zewſſąd ogárnął mię przeſtrách RejPs 81v.

»przestrach przyszedł, przychodzi, przypada« [w tym: na kogo (4)] [szyk zmienny] (2:2:1): Dzieciom też do kolebki kładą [jemiołę] aby na nie przeſtrachy nieprzychodziły/ y ſtraſzliwe widzenia. FalZioł I 155b, II 3d; chociayby theż ná cię przyſzedł iáki przeſtrách álbo podobieńſtwo iákiey ſmierći twoiey/ nie lękay ſie nic/ iedno mocno dufay Pánu ſwemu RejPos 257v, 139, 284v.

Zwroty: »być w przestrachu« (2): RejPs 26; A tak y ty miły brachn [!] Podobno będzies wprzeſtrachu. RejKup e6.

»z przestrachu lęknąć się« (1): A ſtego przeſtráchu widząc to lęknęło ſie ćiáło moie wydząc dziwne ſądy twoie kthore ty ſtroiſz nád złoſćiwemi RejPs 184.

»nie mieć przestrachu« (1): O nędzneſz to ieſth pokątne wyznawánie náſze Páná tego/ á wyſzedſzy ná iáſnią áliſci iáwnie á iáſnie ſie przymy ſwiętego imieniá iego/ á ieſzcże ktemu dobrowolnie/ á k woli mizernemu themu ſwiátu/ nie máiąc żadnego przeſtráchu ná ſobie. RejAp 26.

»otrząsać się [= trząść się] z przestrachu« (1): Idzye ſie otrząſáiąc z wielkiego przeſtráchu/ By ſie rychley doplątáć do onego gmáchu. RejWiz 108v.

»przestrach (u)czynić [w kim, w czym]; uczynienie przestrachu« (2;1): y zmocnią ſie też wiátry od wſchodu/ y otworzą obłok/ ktory zbudził w gniewie/ y gwiazdę/ ku vcżynieniu przeſtráchu [ad faciendam exterritationem] Leop 4.Esdr 15/39; GrzegŚm 55; GosłCast 34.

»zmartwieć z przestrachu« (1): Obtorpuit subito metu, Zumiał ſie álbo zmartwiał z nagłego przeſtráchu. Mącz 459a.

»zumieć się z przestrachu« (1): Mącz 459a cf »zmartwieć z przestrachu«.

Wyrażenia: »z przestrachu drżący« (1): Bili/ ſiekli Tátárow y wiązáli ſpiących/ A z nagłego przeſtráchu bez obrony drżących. StryjKron 632.

»niemałe przestrachy« (2): BielSat N2 [idem] BielSjem 37 cf przestrach na kogo.

»przestrach pomsty« (2): gdyż y s powinnośći náſzey Krześćiáńſkiey/ złym dla przeſtráchu pomſty/ [...] á dobrym/ prze nádzyeię onych nieſkońcżonych rádośći/ [...] przyſthoi ſie káżdemu pobożnie/ wiernie á cnotliwie záchowywáć. RejPos 250. Cf »z przestrachu pomsty«.

»wielki przestrach« [szyk 5:1] (6): RejWiz 9v; Páni/ tá twa lichotá/ ſerce mi ſtrwożyłá Zrázu/ á przeſtrách wielki we mnie vczyniłá. GosłCast 34. Cf »z wielkiego przestrachu«, »w nawięczszem przestrachu«.

Wyrażenia przyimkowe: »z przestrachu(-ow)« (21): RejRozpr E4v; Gdy im powiem iżem Iozeph dzywna będzie ſprawa Odmieni ſie nie iednemu z przeſtrachu poſtawa RejJóz O5v, G3; RejKup f7v, z6; Kęs ſobye [młodzieniec] odpocżynął/ áby k ſobye przyſzedł/ Bo wżdy z onych przeſtráchow był ieſzcże iákoś medł. RejWiz 109; [Paschalis] zebrał woyſko przećiw Gilbertowi podrzuconemu Papieżowi/ ktory Gilbertus s przeſtráchu vmárł. BielKron 177v, 243; panicus casus, Vpadł [lege: upad] z przeſtráchu á z nienackiego wylęknienia. Mącz 275d; RejZwierc 113; ták było ſrogie ono bićie/ iſz rány ná ćiele/ y śiność trwáły: á co gorzey/ z przeſtrachu [Genezyjusz] niemym zoſtał SkarŻyw 593, 293; A iuż grad pocżął pádáć: krzyknąłem z przeſtráchu/ Bo gdzieby ſie vchronić/ tám nie było dáchu. WisznTr 12.

~ z przestrachu czyjego (1): á pośćimyſz przeto? álbo bierzemy włóśienie ná ſye/ káiąc ſye bluźniérſtwá ſwégo? álbo śiedźimy li w popiele z przeſtráchu náſzégo/ płácząc przed Pánem Bogiem zá bluźniérſtwá ſwé/ poſpołu y z Królem ſwym? OrzQuin Z4v.

W charakterystycznych połączeniach: cierpieć [co] z przestrachu, czynić [co komu], jednać się, krzyknąć, niemym zostać, siedzieć w popiele, uciec, umrzeć, upaść (do nog) (2), ustąpić; z przestrachu medł; [co] przyszło z przestrachu.

Wyrażenia: »z nagłego przestrachu« (2): Mącz 459a cf »zmartwieć z przestrachu«; StryjKron 632 cf »z przestrachu drżący«.

»z przestrachu pomsty« (1): Przeſtáli theż y zli zle cżynić ále s przeſtráchu iákiey pomſty. RejZwierc 13.

»z wielkiego przestrachu« (2): RejWiz 108v; Zyſſárá Hetman z wielkiego przeſtráchu vciekł z wozá do iedney niewiáſty w dom BielKron 49v.

Szereg: »z przestrachu i zdumienia« (1): Widząc ten cud Piotr/ [...] vpadł do nog Iezuſowi z przeſtráchu y zdumienia/ znáiąc go iuſz zá wielkiego Proroká y P. ſwego SkarŻyw 596.
Cf Zwroty; »z przestrachu drżący«. ~

»z przestrachem« (2): Náleźion ieſtem z przeſtráchem/ Od twoiey [Boże] ręki/ Nioſę ſwe męki: Pod vbogim dáchem. WisznTr 27.

~ Szereg: »z bojaźnią i przestrachem« (1): To ćiáło (ktore ieſt ná ołtarżu [!]) weżłobie Krolowie witáli/ á mężowie (niegdy) bezbożni y grubi vcżyniwſzy dáleką drogę/ z wielką mu ſię boiáznią y przeſtráchem pokłonili. SkarŻyw 28. ~

»w przestrachu(-och)« (11): A wtem przeſtráchu nic mi inſſego namyſl nieprzyſzło iedno vćiec ſie o wſpomożenie ku pánu ſwemu RejPs 170v; SkarŻyw 347 marg; CzechEp 206; Deſzcż ktemu lał gwałtowny/ á wiátry teſz wſtáły/ Wierz mi/ w ten cżás/ ná wſzytki/ był tám ſtrách niemáły. W tym ſie wſzyſcy roſpierzchli/ iák bywa w przeſtrachu PudłDydo A4.

~ w przestrachu czyim [w tym: pron poss (3), G pron (1)] (4): RejPs 83; Nie wieleć też mowił Páweł w onym przeſtráchu ſwoim/ iedno záwołał/ y coż mi każeſz cżynić moy miły Pánie? RejAp 15v; RejPos 282; My ácż ich [świętych] widzieć niemożem/ ále ie cżuiemy: á w przeſtráchu náſzym/ iákobyſmy Páná mowiącego słyſzeli: Pátrzćie iákiem wam dał męcżeńniki. SkarŻyw 567.

W charakterystycznych połączeniach: w przestrachu mowić, nie myśleć (na myśl nie przyszło) (2), rozpierzchnąć się, słyszeć.

Wyrażenie: »w nawięczszem przestrachu« (2): A ia iſćie wnawięczſſem ſwem przeſtráchu nic inego niemyſlę iedno vćiekáć ſie ktobie [Boże] RejPs 83, 179v.
Szereg: »w trwogach a w przestrachoch« (1): A iż tho byłá wſzytká odpowiedź iego [św. Pawła] we wſzythkich trwogach á w onych przeſtráchoch iego/ gdy mu ſie Pan obiáwić racżył: Iż coż zemną vcżynić racżyſz moy miły Pánie RejPos 282.
Cf »być w przestrachu«. ~

Przen (1):
Zwrot: »być w przestrachu« (1): Y mądry gdy dom buduie Co rychley końcá pilnuie. Iuſz piec/ komin/ ſtoły/ łáwy To iuſz więc drobnieyſſe ſpráwy. Bo gdyby niebyło dáchu Snadzby pan piec był w przeſtráchu. RejRozpr F4v.
2. To, co wzbudza, wywołuje strach; horribilis formido, horror, terricula (terriculum) Cn (40): Owa rozmáitych przeſtráchow tám ſie ná tym morzu rádo niemáło okaże. RejZwierc 103v.

przestrach czyj [= kto się boi] (1): A miedzy inemi przeſtráchy ich to iuż był tu nie ledá znák możnośći Páńſkiey/ gdy właſny ſługá ich á on przebrány Hetman ich [...] sſtał ſie wneth przećiwnikiem ich/ á káznodzyeią przećiwko im RejPos 283v.

przestrach czyj [= kto jest straszny] (1): A ſnadz gdy ná mię przychodziły nawięczſſe vćiſki á záwołałem kniemu [ku Bogu] nigdi nieomieſzkał ku ſpomożeniu memu/ á ták nic mię nieruſſy żadny przeſtrách ſprzećiwniká mego gdym pewien nád ſobą mocney ręki iego. RejPs 173.

W połączeniach szeregowych (2): RejAp 138v; Abowiem zá roſtropnym rozmyſłem á zá bácżnym ćwicżeniem [...] ſtałość mocna przypádnie/ ták iż on ták ozdobiony cżłowiek będzye ſtał iáko mocny filar/ ktorego żadny wicher/ áni przeſtrách/ áni żadna rzecż nigdy ruſzyć nie będzie mogł. RejZwierc 73.

Zwrot: »bać się przestrachu« (1): Bo ſie wnet boi ledá nędznego przeſtráchu dla iákiego błáhego vſzcżyrbienia nędzney máiętnośći ſwoiey. RejZwierc 14.
Wyrażenie: »srogie przestrachy« (1): przed przyſciem Páńſkim będzie w niey [w nauce Pańskiej] wielkie zámieſzánie/ dziwne gromy á ſrogie błyſkáwice/ to ieſt ſrogie przeſtráchy/ grozy/ klątwy/ gwałty/ y rozmáithe zámieſzánia/ thák iż miáſto wielkie/ to ieſt Koſcioł Páńſki/ ná troie rozerwan będzie. RejAp 138v.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »i ine przestrachy« (1): bo iuż zá grzech záwżdy pomſtá nieomylna ná káżdego przypadáć muśi/ iuż ognie/ iuż wody/ iuż trzáſkáwice y ine z niebá przeſtráchy RejZwierc 133v.

W przen (1): Coż chceſz dáley cżynić gdyż táki ſzpetny przeſtrách około ciebie hárczuie? RejPos 67.
a. Niebezpieczeństwo, zagrożenie, nieszczęście, zła przygoda, dopust; okrucieństwo (24): RejRozpr F2; Bo mie tákie przeſtráchy gdym tu ſzedł potkáły/ Ze ſnadź ieſzcże y teraz włoſy ná mnie wſtáły. RejWiz 109v; RejZwierz 120v; bo cáłe cżterdźieſci dni nie przeſtawał grom wielki/ łyſkánie/ deſzcże/ wiátry/ ná ten cżás w tych Kráioch ná nas. Po tym przeſtrachu/ Pan Bog ſie racżył nád námi ſmiłowáć BielKron 444v; RejAp 84v.

przestrach czego (2): [psalm opowiada] iáko on [Jezus] będąc wmieſćie Ieruzálem nárzekał ná wyſtępki ludu onego/ y iáko opowiedał przeſtrách ſmierći ſwoiey RejPs 81, Ff3.

przestrach od kogo, od czego (2): bo ſnadz ieſſcze zmłodoſći moiey ty przeſtráchy od ćiebie [Panie] ná mię przychodżą/ iż czáſem zwątpię y o wſpomożeniu ſwoiem. RejPs 130v; RejPos 130v.

[przestrachy czyje [= przez kogo doświadczone]: ziczilibyszmy panu woiewodzie thego abi po thich przestrachach y niebeszpieczensthwach swoich ktorich po thi liatha uzil ius thesz kiedy w czaszu y pokoiu na pansthwie swym uzicz mogl CorfusDocum 1565 nr 132.]

przestrach czyj [= przez kogo spowodowany] [w tym: G sb i pron (2), ai poss (1)] (3): A obroń mię [Panie] od przeſtráchow tych ktorzy by mie rádzi zniſſczyli á wykorzenili ſpośrodku wſſego ſwiátá. RejPs 22v; RejAp CC2; RejPos 198v.

W połączeniu szeregowym (1): [jeśli ufasz Bogu] iuż ſie nie boy żadnego przeſtráchu/ żadnego niebeſpiecżeńſtwá/ áni żadnego omylnego záburzenia ſwiátá tego RejZwierc 198v.

Fraza: »przestrach(y) przypadają (a. przypadły, a. miały przypadać, a. musiał przypaść), przychodzą, przyjdzie [na kogo]« [szyk zmienny] (5:1:1): RejPs 130v; [na widok dziwnego człowieka młodzieniec] Lęknąwſzy ſie záwołał/ poſtoy miły brácie/ Bo znáć że iákiś przeſtrách muſiał przypáść ná cie. RejWiz 158v, 127, 170v; RejAp BB3; Też gdy przydzye ná ktorego z nas przeſtrách iáki od iákiego ſwieckiego kſiążęciá/ ábo od pogániná/ álbo od złego ſądu: vpadać ſerce/ biegaſz/ nábywaſz rády/ kłániaſz ſie z dáleká. RejPos 130v, 51v.
Zwrot: »nie bać (a. obawać) się, nie lękać się przestrachu(-ow)« [szyk zmienny] (5:2): RejPs 89v; A tych płochych przeſtrachow iſcie ſie nie boię Bo dobremu na dobre wſzytko więc wychodzy RejJóz F7v; RejKup b3; Nye będzyeſz ſie obawał przeſtráchu nocnego/ Ani onych ſrogich ſtrzał cżártá okrutnego LubPs V; thák iżbyś ſie iuż mogł nigdy nie lękáć żadnego obłądzenia ſwego/ áni żadnego niebeſpiecżeńſtwá ſwáthá [!] tego. A nie lękay ſie nic żadnych przeſtráchow iego RejPos 198v; RejZwierc 42v, 198v.
Szereg: »przestrachy i (abo) niebeśpieczeństwa (a. przypadki niebeśpieczne)« [szyk 1:1] (2): RejAp BB3; ábychmy ſie nic nie lękáli áni ſie trwożyli/ chociayby ná nas iákie przeſtráchy/ ábo iákie przypadki niebeſpiecżne przypádły/ wiedzącz iż gdy będziem wołáć á budzić s práwą wiárą Páná tego/ iż ſie pewnie obudzi ná wſpomożenie náſze. RejPos 51v; [CorfusDocum 1565 nr 132]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
Wyrażenie przyimkowe: »w przestrachoch« (1): Tu Apoſtoł przeſtrzega Koſcioł Páńſki/ iáko ma ſtale ſtać w tych przeſtráchoch ſwiátá RejAp CC2v.
b. Groźba, zastraszenie, zapowiedź czegoś złego, ostrzeżenie (8): Gdy tedy przyćiągnął [Wilelm Rockendorf] pod Budzyń/ położył ſie ná gorze s. Gerártá/ z ktorey ſtrzelał do zamku [...]/ áż kule do krolowey pokoiow wlatáły [...]. Potym przeſtráchu poſłał do krolowey/ áby ſpuśćiłá krolowi Rzymſkiemu z dobrą wolą miáſtho y zamek BielKron 311v; Po tych przeſtráchoch á po tym cechowániu tych beſtiy/ tu iuż też Apoſtoł wypiſuie/ iáko theż náſz Báránek Pan náſz Iezus Kriſtus cechuie wierne ſwoie á bierze ie w obronę ſwoię. RejAp 116v, 117, Ee4.

przestrach czego (1): Kthemu theż należą y ony przeſtrachy piſmá ábo groźby: gdźie inácżey nie groźi piſmo złym iedno onym Sądem Kryſtuſowym GrzegŚm 12.

przestrach czyj [= kto straszy] [w tym: G sb (1), ai poss (1)] (2): pocżćiwa powinność iáko młotem pocżćiwego cżłowieká tłucże á do tego pociąga/ áby nie drzemał/ áby nie vlegał á zá drugie ſie nie záſłániał/ á zwłaſzcżá gdy przydą przed ocży ony ſrogie przeſtráchy á ony nieomylne dekrethá Páńſkie RejZwierc 41v; RejPosWstaw [1434].

W przeciwstawieniu: »przestrach ... pociecha« (1): Zwycżay to záwżdy był tego nieſkońcżonego Boſtwá/ iż po káżdym przeſtráchu/ á po káżdym záburzeniu gniewu ſwoiego/ záwżdy on zoſtáwił pociechę á nádzyeię ſwoim wiernym RejAp 117.

Wyrażenie: »srogie przestrachy« (1): RejZwierc 41v cf przestrach czyj.
Szereg: »przestrachy a(l)bo groźby« [szyk 1:1] (2): GrzegŚm 12; A trwamy w niey [w wierze]/ kiedy ſtátecżnie poſtępuiemy w tym/ coſmy przyieli/ y poználiſmy być prawdziwe/ á nie damy ſie odſtráſzyć żadnemi groźbámi álbo przeſtráchy przeſládownikow RejPosWstaw [1434].
3. Straszenie, przestraszanie (1):
Wyrażenie przyimkowe: »na przestrach [kogo = komu]« (1):

~ W przeciwstawieniu: »na przestrach ... ku pociesze« (1): ROzráduy ſie ziemio [...]/ iż pan twoy wziął ná ſie ten vrząd/ áby nád tobą krolował/ ábowiem záwżdy ſrogi obłok y ćiemnoſć przed nim ná przeſtrách złoſćiwych/ á miłoſierdzie záſie y ſpráwiedliwoſć ku poćieſſe dobrym. RejPs 143. ~

Synonimy: 1. bojaźń, lęknienie, niepokoj, obawanie, przerażenie, strach, trwoga, wylęknienie, zlęknienie; 2.a. groza, niebeśpieczeństwo, niebezpieczność, przygoda, zagrożenie; b. groźba, grożenie, odpowiedanie, pogrożka, przegrożka, zastraszenie; 3. straszenie.

AĆ