• Instrukcja
  • I. Materiał Słownika
  • II. Podział materiału na artykuły hasłowe
  • III. Hasło
  • IV. Specyfikacja gramatyczna
  • V. Część gramatyczna
    • 36. Kolejne partie w części gramatycznej
    • 37. Schemat graficzny części gramatycznej
    • 38. Kolejność źródeł pochodzących z różnych lat
    • 39. Znaki dla zapisów fonetycznie dwuznacznych
    • 40. Nawias dla oznaczania cząstek fakultatywnych
    • 41. Znaki interpunkcyjne w części gramatycznej
    • A. Oboczności fonetyczne lub morfologiczne hasła
    • B. Uwagi o grafice
    • C. Pochylenia rdzenne i tematyczne
      • 55. Zasady ogólne
      • 56. Pochylenia i wtórna nosowość
      • 57. Zależność pochylenia od formy gramatycznej
      • 58. Wpływ spółgłoski półotwartej
      • 59. Sposób opracowania
      • 60. Podstawy opracowania
      • 61. Końcówka formy podstawowej
      • 62. Hasła jednokartkowe
      • 63. Pochylenia w wyrazach zapożyczonych
    • D. Stopniowanie
    • E. Część fleksyjna
    • F. Pochylenia w końcówkach
    • G. Uwagi o składni
  • VI. Stosunek do innych słowników
  • VII. Semantyka
  • VIII. Frazeologia
  • IX. Cytaty
  • X. Lokalizacje
  • XI. Synonimy
  • XII. Formacje współrdzenne
  • XIII. Odsyłacze
  • XIV. Układ Słownika
  • XV. Indeks frekwencyjny
  • XVI. Użycia spoza naszego kanonu źródeł
  • XVII. Sposób traktowania kustoszy, żywej paginy i tekstów erratowych
  • Dodatek: pochylenia i miękkości oraz poprawki lokalizacyjne

57. Zależność pochylenia od formy gramatycznej.

Pochylenie samogłoski rdzennej lub tematycznej wykazuje niekiedy ścisły związek z pewnymi dającymi się określić grupami form gramatycznych. W takich wypadkach sporządzamy oddzielne przeglądy w obrębie każdej z tych grup, sygnalizując je za pomocą kresek pozycyjnych lub (gdy to nie wystarcza) wymienienia odpowiednich skrótów gramatycznych. Można też wymienić tylko skróty dla węższych wydzielających się kategorii, zaś resztę materiału wprowadzić formułą, np.:

W pozostałych formach.

a. Rzeczowniki rodzaju męskiego.

Tu sporządzamy zawsze osobne zestawienie dla N sg (przy nieosobowych też A sg) oraz dla wszystkich pozostałych form razem wziętych. Posługujemy się tylko zapisami z kreską lub bez kreski nie dając skrótów ani opisów słownych.
Mogą zaistnieć następujące kombinacje:

• Gdy w obu pozycjach występują wahania, np.:

  cél (x), cel (x) ... . ◊ cél-(x), cel- (x) ... .

• Gdy wahania występują tylko w jednej pozycji, np.:

  chléb. ◊ chleb- (x), chléb- (x) ...

  – albo:

  głód (x), głod (x) ...  ◊ głod-.

• Gdy pochylenia rozkładają się ściśle według pozycji, np.:

  gåd, gad-.

aa. Brak danych.

Brak danych dla którejś pozycji przedstawiamy w jeden z poniższych sposobów, zależnie od tego, czy wynika on z braku zapisu, czy też z zapisu w tekstach nieoznaczających danego pochylenia. Przy braku zapisu form przypadkowych (jest tylko N i A sg) opis tego nie zaznacza, np. s.v. GIER:

e pochylone.

Przy braku zapisu form podstawowych piszemy np.:

W przypadkach zależnych o jasne – (dotychczas brak przykładu)

albo s.v. KARMICIEL:

W przypadkach zależnych e prawdopodobnie jasne (tak w -ciel-).

Przy braku zapisu jednej z pozycji z tekstów oznaczających pochylenia piszemy np. s.v. GAWRON:

a jasne. ◊ -ón; -on- z tekstów nieoznaczających ó

– albo np. s.v. GŁOZN:

głozn z tekstów nieoznaczających ó; głozn-.

bb. Różne samogłoski w wyrazie.

Gdy rzeczownik posiada kilka samogłosek wymagających opisu, w tym końcowa zależna jest od pozycji, postępujemy jak każe nam materiał (dając formułkę lub schemat) i oddzielamy części poświęcone poszczególnym samogłoskom również rombem, np. s.v. GAŁGAN:

gał- (x), gał- (x) ... ◊ -gan. ◊ -gan- (x), -gan- (x) ...

– albo: s.v. GRZEBIEŃ:

Pierwsze e jasne. ◊ -eń (x), -éń (x) ... . ◊ -eń-.

b. Rzeczowniki na -a.

Jeżeli G pl różni się od pozostałych przypadków, nie wykazując przy tym wahań, stosujemy schemat dla obu pozycji, np.:

kar-, kar- – albo: kłod- (x), kłód- (x) ... . ◊ kłód.

Jeżeli natomiast G pl wykazuje stan niejednolity, szczegółowy wykaz zostawiamy do fleksji, a tu piszemy formułę, np. s.v. KOMORA:

Pierwsze o oraz a jasne. ◊ -or-. ◊ W G pl wahania.

c. Czasowniki.

W koniugacji na -ać (-ę, -esz) oraz na -ić często na tle całokształtu form wyodrębnia się bezokolicznik (do którego włączamy oczywiście użycia fut złożonego), a także rozkaźnik. Dlatego materiał dzielimy tu na 3 grupy, np. s.v. KAZAĆ:

W inf ka- (x), ka- (x) ...; drugie a jasne (w tym 4 r. błędne znakowanie). ◊ W imp ka- (x), ka- (x) ... . ◊ W pozostałych formach ka- (x), ka- (x) ... .

Jak widać, pod inf załatwiamy też formułą końcówkę bezokolicznika.
Podział na powyższe 3 kategorie stosujemy zawsze, jeżeli wahania wystąpią w inf i/lub w „pozostałych formach”.

aa. Tylko imp.

Jeżeli wahania wystąpią tylko w imp, nie rozbijamy wykazu pochyleń na trzy części, a właściwe przedstawienie materiałowe sporządzimy w części fleksyjnej. U góry damy tylko (w razie potrzeby) uwagę, np. s.v. GARDZIĆ:

a jasne; w imp wahania.

Jeżeli w imp brak wahań, ale pochylenie przeciwstawia się (lub mogłoby się przeciwstawiać) reszcie materiału (również jednolitej), dajemy tylko formułę dotyczącą samogłoski w pozycji niezależnej, ponieważ stan imp jest uwidoczniony we fleksji, np. s.v. GROZIĆ:

o jasne

– i we fleksji:

imp 2 sg gr(o)ź (x).

bb. Stan jednolity.

Jeżeli w poszczególnych pozycjach pochylenia rozkładają się jednolicie, stosujemy formułę, np. s.v. GDAKAĆ:

W inf oba a jasne, w pozostałych formach pierwsze a pochylone.

d. Czasowniki ze ściągnięciem.

W czasownikach, gdzie samogłoska rdzenna powstała ze ściągnięcia, podajemy ponadto zestawienie form na -ł z wydzieleniem sg m od innych rodzajów i liczb. Np. s.v. SIAĆ część poświęcona pochyleniom powinna (hipotetycznie) zawierać następujące wyodrębnione pozycje:

W inf -a- (x), -a- (x) ... . ◊ W praet, con i fut sg m -a- (x), -a- (x) ... . ◊ W pozostałych rodzajach i liczbach -a- (x), -a- (x) ... . ◊ W praes i part e jasne. ◊ W imp -e- (x), -é- (x) ... .

W innych czasownikach zestawienia dla samogłosek przed ł, l nie sporządzamy (por. 88.a.).

e. Imiesłowy bierne.

W imiesłowach biernych w zasadzie pochylenia rozkładają się zależnie od przynależności do odmiany złożonej lub niezłożonej i zgodnie z tym (a nie zależnie od braku lub istnienia końcówki) sporządzamy odrębne zestawienia.
Jeżeli jednak zauważymy pewne interesujące zjawiska wykraczające poza ścisły podział na te dwie formacje, możemy przeprowadzić podział według węższych kategorii, dyktowany stanem materiałowym, np. s.v. KŁADZION:

W formach niezłożonych -ón (3), -on (1); -ón : -on SarnStat (3:1); -ono. ◊ W formach złożonych o jasne (por. też hasło CHOWAN).

aa. N pl m pers.

N pl m pers w zależności od stanu materiałowego traktujemy albo łącznie ze złożonymi lub niezłożonymi, albo opisujemy osobno.
Osobno rozpatrujemy N pl m pers w następujących wypadkach:

• jeżeli w każdej z odmian jest stan jednolity, a w N pl wahania;
• jeżeli w odmianach są wahania, a w N pl stan jednolity;
• jeżeli w odmianach są wahania i w N pl również, ale z odmiennym stosunkiem ilościowym wariantów.

Jeżeli cały N pl m pers pochodzi z tekstów niekreskujących a (lub o), piszemy osobną uwagę słowną.

bb. Formuła opisowa i zasady graficzne.

Przedstawienie stanu materiałowego (opis słowny lub wykaz samogłosek w odpowiednich kreskach) poprzedzamy krótką formułą:

W formach niezłożonych ..., w formach złożonych ... .

Znakiem oddzielającym obie części jest:

• przecinek (jeżeli obie strony są załatwione formułą),
• średnik (jeżeli po jednej stronie jest wykaz ilościowy z obocznościami),
• kropka i romb (jeżeli po obu stronach jest wykaz ilościowy z obocznościami).

Jeżeli zajdzie potrzeba włączenia w wykaz pochyleń z N pl m pers na -i, stosujemy następujące formuły:

W formach złożonych (lub: niezłożonych) i N pl m pers ... .

f. W hasłach nielicznych.

W hasłach nielicznych, gdzie brak oboczności wewnątrzkategorialnych, nie stosujemy osobnego wstępnego przeglądu pochyleń, lecz przedstawiamy je w paradygmacie fleksyjnym.