![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
| « Poprzednie hasło: BRAĆ PRZEDSIĘ | Następne hasło: BRADACICA » |
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}
BRAĆ SIĘ (234) vb impf
sie (166), się (68).
a jasne; w formach praes o oraz e jasne.
| inf | brać się | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| indicativus | |||||||
| praes | |||||||
| sg | pl | ||||||
| 1 | biorę się, bierzę się | bierzymy się | |||||
| 2 | bierzesz się | bierzecie się | |||||
| 3 | bierze się | biorą się, bierzą się | |||||
| praet | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 1 | m | -m się bråł | m pers | |
| 2 | m | bråłeś się | m pers | |
| 3 | m | bråł się | m pers | brali się |
| f | brała się | m an | ||
| n | brało się | subst | brały się | |
| fut | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 1 | m | m pers | będziem się brać | |
| 3 | m | będzie się bråł | m pers | będą się brać, brać sie będą |
| imperativus | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| sg | pl | ||||
| 1 | bierzmy się | ||||
| 2 | bierz się, bierzy się | bierzcie się | |||
| 3 | niech(aj) się bierze | niech się biorą | |||
| conditionalis | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 3 | m | by się bråł | m pers | by się brali, braliby się |
| n | by się brało | subst | by się brały | |
inf brać się (37). ◊ praes 1 sg biorę się (3) CzechEp, KochMarsz, Calep, bierzę się Mącz (3). ◊ 2 sg bierzesz się (12). ◊ 3 sg bierze się (70) [w tym CzechRozm 28, 83v, SkarJedn 49, SkarŻyw 320, CzechEp 156, 211, 242, 267, GórnTroas 41, LatHar 118, 690 marg, WysKaz 40 może impers praes od BRAĆ]. ◊ 1 pl bierzymy się (1) RejPos. ◊ 2 pl bierzecie się (2).◊ 3 pl biorą się (13), bierzą się (4) GlabGad (2), GliczKsiąż, Mącz. ◊ praet 1 sg m -m się bråł (2). ◊ 2 sg m bråłeś się (1). ◊ 3 sg m bråł się (26). f brała się (2). n brało się (2) [w tym JanNKar B2 może impers praet od BRAĆ] ◊ 3 pl m pers brali się (10). subst brały się (1). ◊ fut 3 sg m będzie się bråł (1). ◊ 1 pl m pers będziem się brać (1). ◊ 3 pl m pers będą się brać (1) SarnStat, brać sie będą (1) RejPos. ◊ imp 2 sg bierz się (10), bierzy się (1) BierEz. ◊ 3 sg niech(aj) się bierze (3). ◊ 1 pl bierzmy się (1). ◊ 2 pl bierzcie się (3). ◊ 3 pl niech się biorą (1). ◊ con 3 sg m by się bråł (9). n by się brało (1). ◊ 3 pl m pers by się brali, braliby się (4). subst by się brały (1). ◊ part praes act biorąc się (7).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
- 1. Iść, jechać, zdążać, udawać się; wyruszać, wyprawiać się, gotować się do drogi (131)
- 2. Chcieć czego, kusić się o co, dążyć do czego, starać się; przedsiębrać, sposobić, gotować się do czego (55)
- 3. Chwytać się czego, rozpoczynać co, przystępować do czego, przedsiębrać, trudnić się, zajmować się czym (22)
- 4. Uważać się (1)
- 5. W funkcji strony biernej od „brać”, być branym, odejmowanym, uzyskiwanym (23)
- *** Bez wystarczającego kontekstu (1)
- *** Dubium; może błędnie zamiast „brać sobie” (1)
brać się dokąd (2): OpecŻyw 71; Skąd idzieſz? á dokąd ſie bierzeſz [unde venis et quo vadis]? Leop Gen 16/8.
brać się odkąd (1): [Solon] do Egiptu ſzedł, potym ſie krola Lidowſkiego przydzierżawał, od tąd potim brał ſie do Siciliey BielŻyw 5.
brać się skąd (2): y thy stąd do Krákowcá ná Mięſopuſty ſye bierzeſz OrzQuin Aa5; Prot B3v.
brać się do kogo, do czego (35): BierEz A2, Q3v; by iego wybránij w tey nędzy tu nietrwali/ ale by ſie do oytcżyzny niebieſkié brali OpecŻyw 49, 86; Potim iechał [Likurgus] do koſcioła delphow [...] w tim ſie lepak do Krety brał, á tamże aż do ſwej ſmierci trwał. BielŻyw 28, 5; GliczKsiąż M6; POſeł ſie brał do Rzymá/ ieden z nim chciał iecháć RejFig A3v; RejZwierz 113; roziecháli ſie z Wormácyey á do Rátyzbony ſie bráli BielKron 225, 182, 219v; Recipio me domum, Bierzę ſię/ álbo/ ydę do domu. Mącz 36a, 35c; OrzQuin Aa5; HistRzym 9, 9v; y iákoś powinien wdzięcżnie przyiąć ták zacnego goſciá/ ktory [...] záwżdy ſie bierze do ciebie á do przybytku ſercá twoiego. RejPos 3v; tę nędzną á błędną drogę ich/ ktorą ſie oni niebożątká ćiſną á biorą do tego Páná ſwego RejPos 184, 182, 183, 183v [2 r.], 237, 241v (9); iż ſie puſzcżaſz ná to záſtydłe á głębokie morze ſwiátá tego burzliwego/ á bierzeſz ſie do portu ſwoiego RejZwierc 127v, 136; BielSpr 5v; Potym ten Gáiná/ iáwnym zdraycą zoſtał: y rebelią vcżynił/ y zwoyſkiem wielkim do Konſtántynopola ſię brał. SkarŻyw 88; OrzJan 5, 89; SarnStat 447.
brać się od kogo (4): ForCnR D2; Rádował ſye wſſytek Egipt gdy ſye od nich bráli LubPs Yv; HistLan C4; NAſz dobry doktór ſpáć ſię od nas bierze KochFr 33.
brać się z czego: precż ſie z domu bierze BierEz C4.
brać się ku komu, ku czemu (13): Potym ſie Alexander ku cżirwonemu morzu brał BielŻyw 162; RejKup D, o7v; niepytáicié śię cobyścié iedli abo co byśćie pili/ i ku gorze śię niebierzcie (marg) niech śię waſz vmyſł i tam i ſam niechfieie abo nie udáwáicie ſię na wyſokie myſli (–) MurzNT Luc 12/29; bo dármo przyſzedł ná ſwiát/ á bierze ſie ku ciemnoſciam [bibl Eccle 6/4 Frustra enim venit et pergit ad tenebras; Wuj Abowiem prozno przyszedł i idzie do ciemnośći] BielKron 80v, 152; Prot B3v; Bywáią theż w moczu iákoby mgły nieiákie/ á ty ieſli ſye też ku dnu biorą/ dobre známię. SienLek 25v, 26; RejPos 291v; ArtKanc R19v; GórnTroas 29; Naprzod przyiecháliſmy morzem do Páryżá Od Málty. Tám wyśiadſzy ná ląd, náięliſmy Sobie koni, biorąc ſię źiemią ku Angliey. CiekPotr 71.
brać się na co (12): BierEz K4; Gdy ſie iednego cżaſu Dyogenes będąc iuż ſtarim brał na igrę ktorą Olimpiacum zwano, tam od zimnicze był na drodze morzon BielŻyw 77; RejKup e4v; GliczKsiąż M6; kſiążętá Perſkie pobiwſzy Magos pány/ ktorzy ſie bráli ná kroleſtwo Egipſkie/ rádzili około wybieránia krolá BielKron 116, 242v, 255; OrzQuin Aa5; CiekPotr 49. Cf »brać się na drogę«.
brać się pod co: PRáktikarz mu nie rádził/ by ſie pod miáſto brał/ [...] A ten ciągnął ku bronam RejZwierz 37v.
brać się w co (3): Syn Boży wiecżyſty/ brał ſię w żywot cżyſty ArtKanc A11v. Cf »brać się w drogę«.
brać się za kim (4): wźiąwſzy koſz zá mną ſie bierzj BierEz C; RejPos 237, 293v; Głos iego ſłyſząc my owce/ bierzmy ſię zá nim mocnie [...] On vlicżká ieſt ſam práwa/ tym ktorzy go náśláduią. ArtKanc L3v.
»brać się w (na) drogę« [szyk zmienny] (5): Mącz 510b; RejPos 311; ná oſtátecżnym ſzcżeblu ſwoim ſthoiſz/ iedno cie zepchnąć/ á bierzeſz ſie ná dáleką drogę. (marg) Kto iedzie ná dáleką drogę przepátruie rzecży ſwoie. (–) RejZwierc 131v; Bráć śię w drogę. Parare se itineri. Calag 450a; A kiedy ſię brał w drogę/ y z bydłem ſię ruſzył/ [...] Pocżuły niebożętá ſwe ſtádo znáiome KlonWor 23.
»wzgorę się brać«: Sławá twoiá/ Rádziwile/ niech ſię wzgorę bierze. SkarJedn ktv.
brać się do czego (7): GliczKsiąż O2v; gdyć ſye przyda/ w opiſániu tych lékarſtw/ iż naydźieſz imię źiołowi ktorégo nieznaſz/ miey ná bácznośći pierwſzą literę onego imienia/ bierz ſye z nim/ do vkázáczá/ ktorégo porządek ieſt podług obiécádlá SienLek 196, X; RejZwierc 122v; Kiedyby łákomy człowiek do tego tylko kréſu ſie brał/ áby ſie miał dobrze KochWr 31, 25; Opuśćiwſzy buyną myśl/ bierz ſię do dobrego. GrabowSet D4v.
brać się ku czemu (2): Scopus metaphorice, Koniec á cél ku któremu ſie kto bierze y skłánia/ przedſiewzięcie vmysłu. Mącz 373d; CzechRozm 237v.
brać się na co: ábyſmy ſię tego dniá do żadnego grzechu nie ſkłonili/ ále záwżdy ná wykonánie świętey ſpráwiedliwośći twoiey/ niech ſię náſze rozmowy biorą/ niech ſię też myſli y ſpráwy obracáią. LatHar 18.
brać się skąd (8): ZKąd ſie bierzą ſlyny w cżłowiecże Odpo.[wiedź] Pochodzą z poczenia płucz GlabGad C5v; Z cżego ſie czo pocżyna z tego też y farbę na ſie bierze, ale mięſo wątrobne zkąd ſie krew bierze, ieſth cżyrwone, przeto y krew ieſt takowa. GlabGad E5, D4; MiechGlab nlb 12; Mącz 503a [2 r.]; OrzQuin Y3v marg; O rożnych też mieyſcách duſz ludzkich ſtąd ſię wiádomość bierze SkarKaz 119a.
brać się z czego (2) : Oczko 8; one ſtoki/ Z ktorych tám krzywe biorą ſię potoki KlonFlis C3v.
brać się w czym: która to wodá iż w źiemnych meatach ſye bierze/ oczy pokázuią ſámé. Oczko 7.
bierze się ku czemu (2): OpecŻyw 167; Bierze ſie ku nocy/ Poczina ſie zmierśkáć. Mącz 28d.
bierze się na co (3): Utinam aliquando dolor Pop[uli] Rom[ani] pariat, quod iam diu parturit, Aby tego dokazał ná co ſie dawno bierze/ álbo áby ſie to ſtáło ná co ſie dawno zbiera. Mącz 278c. Cf Zwrot.
brać się do kogo, do czego (10): (did) Czart zakłada Pamietne yż ſię do tych biorą czo ym ſlużili (—) Ia kłade Pamietne Panie [...] Kedy dotych Apeluią Ktorem lepiey za ſługuyą RejKup z8, z4v [2 r.], dd3. Cf »brać się do akt, do ksiąg«, »brać się do sędziego«.
brać się na kogo, na co (8): OBroná tego v kogo ſye imą koniá [...] tá ieſt: álbo powie iżem to kupił/ iże mi dárowáno/ iżem pożyczył. A ták ſye ná Iſtcá będźie brał GroicPorz ee; A Kto ſie bierze ná iáką Exceptią/ álbo wyięćie od práwá: y chce dowodźić ſwoią állegácią z Munimentów/ á nie dowiedźie: tedy tym co chćiał wygráć/ tymże tráći. SarnStat 764; práwá ná onę rolą álbo łąkę álbo imięnié/ o któré ieſt pozwan/ żadnégo nie vkázuiąc w ſądźie/ áni kłádąc/ ábo ſie ná nie niebiorąc SarnStat 1164, 613. Cf »brać się na księgi«, »brać się na kwity«.
»brać się na kwity« (2): Ná pirwſzy rok da ſie zdáć [...] Drugi rok pro maiori/ á niemoczą trzeći/ Cżwarty ád munimentá áż cżás precż wyleći. A chociay więc przypádnie cżáſem rok záwity/ Ali pan moy do ſtá mil bierze ſie ná kwity. RejWiz 123v; RejZwierz 101.
»brać się ad munimenta«: Kto ſie bierze ad Munimenta á nie dowiedźie, tráći ſpráwę. SarnStat 764.
»brać się do (wyższego) sędziego« (3): thákowy może ſye bráć do wyſzſzego Sędźiego/ y niema mu to być broniono wedle Práwá. GroicPorz cc3; RejPos 178; SarnStat 789.
»wstecz brać się« = powoływać się na fakt załatwienia sprawy już dawniej: GDy będźie wątpliwość o rzeczy oſądzonéy y będą ſie wſtecz bráć do Sędźiégo: ktory ieſli będźie pámiętał iáko ſkazał/ wnet powiedźieć álbo do iutrá odłożyć będźie powinien. SarnStat 789.
brać się do kogo (2): kiedym ſie do niego [Boga] brał/ przyiął mię. LatHar 561. Cf Szereg.
brać się do czego (6): RejFig Ddv; RejPos 43; RejPosWiecz3 99v; Boć y ſercem ábo myślą y ćiáłem prácowáć trzebá/ kto śię do żywotá błogosłáwionego mocnie bierze. [ad vitam beatam contendentibus Modrz] ModrzBaz 37, 85v; GórnRozm G3. Cf »brać się do przysięgi«.
brać się ku czemu (4): a znaſchey stroni tak wiele lyvdv niebilo bo sye ony kv temv niebraly yeno ſſye chcziely sprawowacz wedlie roſkazania naschego. LibLeg 11/85v; rozięli miedzy imi niektore miáſtá/ chcąc to porownáć wielkie zámieſzanie/ ále niemogli/ iedno ſie ku walce bráli BielKron 202, 401; NiemObr 10.
brać się przeciw czemu: Districtos in Rempublicam gladios retundimus, Zábieżeliſmy gwałtowney rzeczy która ſie przećiw Rzeczypoſpolitey bráłá. Mącz 421d.
brać się na co (24): GliczKsiąż K5v; GroicPorz f2, x2; Słyſzę iż ſie ná to Przełożeńſtwo ieden byerze ktoremu ſie to niegodźi BielKron 194v, 141, 233v, 347, 400v; Proscripturio, Mieć wolą kogo wywołáć/ ná to ſie wſziſtko bráć chcąc kogo wywołáć. Mącz 375c; Adspiro seu asspiro metaph. [...] yeſtem chćiwy/ Bierzę ſie ná co/ ſtaram ſie á zábiegam o co. Mącz 408d; Num me fefellit hosce id struere? Y zażem ſie omylył że ná to czekali/ ze ſie ná to bráli. Mącz 422c, 212d, 213a, 295c, 408d, 445a (11); á iáko ſie ćiſnąć do tego muśi/ áby miał/ hnet s przodku dobre mnimánie ten káżdy/ kto ſie ná to bierze/ áby był práwym Dworzáninem. GórnDworz D5; RejPos 241 marg; Oczko 10; Cżyni to nieſłuſznie/ nas bez licá ſądząc/ ponieważ tego dowieść/ y dokázáć ná co ſię brał nie może. NiemObr 95; KochPieś 23. Cf Zwroty.
brać się w co: zá Iaropełká [...] w małżeńſtwo ſie bráłá/ od ktorego też dziewoſlębow oczekiwáłá. StryjKron 130.
cum inf (14): iż niebył przeſpiecżny od Wáłáſkiego Woiewody/ ktory ſie brał woiowáć Siedmigrockiey źiemie BielKron 316v; Mącz 445a, 445b; HistRzym 31v; A dawnoż temu miły Miſtrzu iż cie tám chcieli vkámionowáć/ á wżdy tám záſię iść ſie bierzeſz? RejPos 352v; BielSat D4; iżeś iuż nápoły w tę łodkę wſiadł/ w kthorey ſie bierzeſz dopłynąć do niego RejZwierc 176v, 135, [207]; RejPosRozpr b4v; KochMarsz 154; BielSen 5; BielRozm 30; niebierz się wm opiekać mną. ActReg 163.
praw. »na świadki się brać« = żądać dopuszczenia świadków do przysięgi: Gdyby kto ſtáwił świadki záklęte [...] takowemu ma być dano ná inſze świádki ieſliby ſię ná nie brał UstPraw C4v.
brać się do czego (4): RejZwierz 53; SkarŻyw 543; Facesso – Biore ſie do vczinienią. Prace zadaię. Calep 404b; nieśmiem ſię bráć do vczeſtnictwá pożytkow przenachwálebnieyſzego Sákrámentu tego. LatHar 213.
brać się ku czemu (3): Pleban ku ſpowiedzi ſię bierze RejKup i3; Dobrze też to pić tey ktora ſye ku rodzeniu bierze. SienLek 110, 95.
brać się za co (11): CzechRozm 12; rozumy oſobne/ ktoreby ku cżemu dobremu (iáko mowią) przyść mogły/ zwątpiwſzy o ſobie/ biorą ſię zá te náuki/ z ktorychby pożytek iáki mieć mogli ModrzBaz 135v; Ták modlitwą y pokorą do obietnic Boſkich ſobie pomagał: nie tylko im dufáiąc/ ále teſz pracą ſwoię do nich przjkładáiąc: j brał ſię zá śrzodki do teo co Bog obiecał wiodącemi. SkarŻyw 348, 206; puſzcżam imo ſię: iáko rzecży niegodne/ zá ktorebym ſię bráć miał/ y kárty nimi plugáwić. CzechEp 72, 223, 306, 323, 372; Pięć ty condiciy maſz w ſwey prżyśiędze pánie Sędźia/ á ty ſię iedno zá iednę bierżeſz. GórnRozm F3v.
Synonimy: 1. ciągnąć, gotować się, iść, jechać, kroczyć, rumować się, udawać się, wyciągać, wyruszać; a. obracać się, skłaniać się; b. pochodzić, poczynać się; c. poczynać się, przybliżać się, zbierać się; d. apelować, uciekać się; 2. chcieć, czekać, gotować się, oczekiwać, sadzić się, starać się, stroić, zabiegać; 3a. bronić; 5a. rozumieć się.
Formacje pochodne: dobrać się, nabrać się, obrać się, odebrać się, podebrać się, przebrać się, przybrać się, rozebrać się, ubrać się, webrać się, wezbrać się, wybrać się, zebrać się; dobierać się, nabierać się, nazbierać się, obierać się, przebierać się, przybierać się, rozbierać się, ubierać się, wybierać się, wzbierać się, zbierać się, zubierać się.
Cf BIORĄCY SIĘ, BRANIE SIĘ, WZIAĆ SIĘ
MB