1. Istota nieszczęśliwa, godna litości; miser HistAl, Vulg, Mącz, Modrz, Calep, Cn; miserabilis Vulg, Cn; compos miserarium Mącz; aerumnosus, afflictus, calamitosus, coopertus miseriis, fessus rerum, iacens, misellus, miserandus, miserulus, omnibus aerumnis affectus, prostraus Cn [w tym: w V (37)] (237): BierRozm 5; RejJóz O 5; RejKup g2v, 17, m5, o6v, z7v; MurzHist D2v; Ná ten cżás nędzniku moy w tákowey twoiey cięſzkośći/ Wzywałeś mye ná pomoc będąc w ſerdecżney gorzkośći/ A iam ciebye wybáwił LubPs S4v, C3v, R5, cc6; A thák toć ſą przypadki co ſwiatom mieſzáią/ A w rozliczne przygody nędzniki wpráwiáią. RejWiz 130, 11v, 15, 57v, 66, 71 (20); Stałem ſie nędznikiem/ zgárbiłem ſie do końcá: cáły dzień chodziłem w teſknicy. Leop Ps 37/7; Bądźćie nędzniki/ żáłośći vżywayćie/ á plácżćie Leop Iac 4/9, 2.Mach 4/47, 3.Mach 4/4, 1.Cor 15/19; RejZwierz 19, 33v, 116, 117, 143; BibRadz 2.Mach 4/47; Mącz 62e, 342a, 432a; RejAp 1v, 35v, 39, 173, 173v; GórnDworz Q8v; Abowiem pátrzay co ten ſlepy ſobie/ będącz tákim nędznikiem/ vprośił RejPos 68v; y dał go [Adama] w moc y w towárzyſtwo onemuſz tho złemu á niewiernemu Aniołowi/ kthory zdrádziwſzy pirwey onego ſámego Páná ſwego/ zdrádził y tego niewinnego nędzniká RejPos 101; á potim miłoſiernie vcżinki cżini nad onym chorym á ſpuchłym nędznikiem RejPos [226]v, 101, 158v, 205 [2 r.], 206, 207 [2 r.] (34); Sámáritaná nie ſłycháć dziś nigdy/ Coby nędznika rátował od krzywdy. RejZwierc 223, 84, 148v, 200v, 244v; ModrzBaz 31, 37; KochPs 61, 62, 63; SkarŻyw 566 [4 r.]; ty [mądrości] okiem ſwym nieuchronionym Nędzniká vpátrnieſz pod dáchem złoconym. KochTr 9; KochSz Bv; KochPieś 29; ZawJeft 6, 37; Calep 665a; OrzJan 47; WysKaz 7; Wſzák maſz [Wenus] drugich ktorycheś ſobie zhołdowáłá, Te nędzniki miey ſobie, y męcz iáko raczyſz. CiekPotr 18; Więc kiedy iáki nędznik ſzcżęśćie ma błazeńſkie: Mowią że ma nieborak złoto Toloſáńſkie. KlonWor 11, 15.

W funkcji przydawki orzekającej lub (w zbliżonej funkcji) z elipsą zaimka anaforycznego [w tym w funkcji przydawki: określa podmiot (13), określa dopełnienie (16); z elipsą zaimka: określa podmiot (45), określa dopełnienie (14); w V (3)] (88): Bog go polecił ſzewcowi/ Złe tám było nędznikowi: Bo mu máło ieſć dawano/ Y kijem go przyglądano. BierEz L2; Komor źimie kiedy vmarzł/ Y coby iadł iuż nie nálazł: Do pcżoł ſie nędznik pokuśił/ Zaby żywności vprośił. BierEz S2, K4v; RejJóz Lv; RejKup b4, 16, n6v, x3v, dd7v; LubPs Kv, K4v; Vciekł ſie wnet do Páná s płácżem żáłobliwym/ By ſie nad nim zmiłował nędznikiem troſkliwym. RejWiz 137; Y widziſz ich przypráwy/ co przy ſobie máią/ Tymi wás tám nędzniki ták chytrze zdradzáią. RejWiz 169v, 10v, 19, 35v, 52v, 56v (17); RejAp 1v [2 r.], 104v, 199v; RejPos 6, 242v, 248, 280; RejZwierc 64v, 81v, 126, 158v, 160v (9); PaprPan S3; KochPs 15; SkarŻyw 560; CzechEp 373; Wſzákoż gdzie może/ ſmiechem żal pokrywa/ A ſobą przedſię nędznik pochutnywa. KochSz C2v; KochPieś 25; Pádli od niego Pruśi, Pomorczycy, Pádli Iáćwingi, Pieczyngi, nędznicy. KlonKr C2v.

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (w sg a. pl) (36): Racźyłeś też mnię nędznika/ niewolnikiem vdziałać RejJóz C4, B2, B2v, G3, Hv, I6, P5v, P6; Ale idz przecz pokoi my day A nędznika nienagraway. RejKup g4; Ruſycz ſię nedznyk niemoge A zawzdy mam nową trwogę. RejKup g4v, h2v, n6, n6v, n7, O (10); Zmiłuyże ſie moy Pánye nádemną nędznikyem LubPs C2; Rácż nas z miłoſierdzyem ſwym co rychley vprzedzić A vbogye nędzniki łáſką ſwą náwyedzić LubPs S2v, L [2 r.], P4, Q2, aa6; RejWiz 156v; De sorte venio in dubium miser, Też mi nędznikowi ydzie o główną ſummę Mącz 480c, 164d; RejPos 75; CzechEp 92; ArtKanc R16v; ZawJeft 28; WyprPl Cv; LatHar 140; Ledwe tych w myśli teſknośći vżyli/ Iákich ia nędznik: ſkoro mię náwiedźi Ten bol ktorego wádá w głowie śiedźi. RybGęśli C4v; CiekPotr 82. ~

W połączeniach szeregowych (2): ábyſmy w nim byli/ iáko nędznicy w naſzcżęſliwſzym: grzeſzni/ iáko w pocżątku wſzelákiey ſpráwiedliwośći: vmárli/ iáko w thym ktory ieſt prawdziwy żywot RejPosWiecz² 92, 92.

W charakterystycznych połączeniach: nędznik chory (2), głuchy, niewinny, obumarły (na poły martwy) (2), odsądzony, słaby, smutny, sprawiedliwy, spuchły, trędowaty, troskliwy, wielki (3), wirudny, wygnany (2), zabity, zarażony (3); nędznik nafrasuje się, płacze, na poły obumiera, rozpacza, wspomoże się, zginie (poginie) (3); narzekanie nędznika; pomoc (vb) nędznikowi, posłużyć; nędznika bronić, jako cietrzewie sidlić, frasować, kukłać, łaską nawiedzić, męczyć, nagrawać, oczyścić, pocieszyć (pocieszać) (3), powiesić, ratować (od krzywdy) (2), w rozliczne przygody wprawiać, na śmierć przywodzić (skazać, zdać) (3), trudzić, uleczyć (2), wspomoc (3), wyniszczyć, zawieść, zdradzać (zdradzić, zdradą w moc wziąć) (3), zwalczyć; uderzyć na nędznika; łaskę zjawić nad nędznikiem, miłosiernie uczynki czynić, zmiłować się (4); w nędznikoch czynić rozliczne przygody.

2. Człowiek ubogi, nie mogący zaspokoić podstawowych potrzeb życiowych, człowiek niskiego stanu; pauper PolAnt; canalicula, mendicus Mącz; egens Cn (84): BierEz S2; BielKom B8; RejWiz 122 marg, 123v [2 r.], 161, Cc7v; RejZwierz 142; BibRadz Is 25/4; że między tyśiącem/ ledwie ſye ieden Polak/ y to nędznik iáki obierze/ ktoryby ſye Ius Ciuile vczył. OrzRozm M; Mącz 33a, 216a; nie ſzáfuy tym ná obżárſtwo/ ná opilſtwo/ ná zbytnie á ná wymyſlne potráwy/ ták iż nędznik piſzcży przede drzwámi [!] twymi RejPos 82v, 85v, 243v [2 r.], 317v; BielSat Dv [2 r.]; A wſzákoż nie iednoć tho ieſt miłoſierny co chlebá ſwego da nędznikowi RejZwierc 140, 179, 190, 190v, 244 [2 r.], 245 [2 r.], 253; BielRozm 25 [2 r.]; LatHar 399; WujNT 18 marg; CiekPotr 54; Bo ieſli wizytko náłożyſz ná ſtátek / Pewnie nędznikiem będźieſz ná oſtátek KlonFlis E; KlonWor ded **3v.

nędznik czyj [G pron] (3): RejPos 181, 243v; A co ieſzcże naſroſzſza/ y nędznicy ich á poddáni ich/ co ich tu ſobie zá nic nie mieli/ [...] będą ie poſądzáć z oney ich pychy á łákomſtwá á nieſpráwiedliwośći ich. RejZwierc 48.

W przeciwstawieniach: »pan (8), możny (4), bogacz (3), bogaty (3), mocarz (3), krol ... nędznik« (21): BierEz D2, R2; BielŻyw 102; Spiewa bogacz/ nędznik placze RejKup b8v, g7; RejWiz 122, 123, 123v, 128; RejAp 150v; Tu ſie iuż może nie chłubić ieden przed drugim/ Mnich przed oracżem/ Krol przed nędznikiem/ Biſkup przed Plebanem/ ſtáry przed młodym/ vcżony przed proſtakiem RejPos 60v; on więtſzą záwżdy piecżą ma o nędzniku ktory ſobie ſam rády dáć nie może/ niżli o tych mocarzoch/ kthorym ſwiát vſtáwicżnie ſłuży RejPos 255v, 255v marg; Przedſię możny z nim [diabłem] ſiedzi/ nędznik przed nim ſtoi. RejZwierc 244v, 153v, 260; Też bliźniemu ſw^mv nienawiſtny (ieſt) nędznik/ zaś v bogáte^go wiele (ieſt) miłoſnikow. BudBib Prov 14/20; Ale ſzcżęſcie nie vmie nikomu folgowáć/ Ták s pánem iák z nędznikiem bá chce ſie probowáć. PaprPan [Hh5]v; SkarŻyw 88; PaprUp L3v; KlonWor **2v.

W charakterystycznych połączeniach: nędznik próżnujący, wieczny, wolny, zniżony; nędznik jest medł, jest w niewoli, jest zdręczon, piszczy, płacze (2); nędznika bronić od niewolej, wspomoc (3); nad nędznikiem miłosierdzie mieć; o nędzniku starać się.

3. Człowiek niedoskonały, nic nie znaczący, godny pogardy (często: człowiek wobec Boga) [w tym: w V (54)] (158): RejWiz 130v, 193v; RejZwierz 124v; SarnUzn Cv, Ev, P5v; RejAp 1, 10, 18, 45v, 51v (8); A wżdy tego nie mogły obacżyć ony ſlepe ocży nędzników tych RejPos 231; vcż ſie odemnie nędzniku á vcż ſie pilnie/ [...] á nie chłub’ ſie áni ſie wyſtáwiay tymi nędznemi á márnemi mędroſtkámi twemi. RejPos 288v; widząc tego nędzniká [[tj. człowieka] iż ieſt przedſię mdły/ [...] iuż ná ſkońcżeniu ſwiátá racżył ſie zyáwić ſam RejPos 338, 104v, [105]v, 133, 147, 168 (24); chcąc áby wiedział on nędznik [tj. człowiek] iż ieſt creáturá a iż ma páná nád ſobą RejZwierc 1v, 2 [3 r.], 4v, 192v, 204v, 206 (11).

W funkcji przydawki orzekającej lub (w zbliżonej funkcji) z elipsą zaimka anaforycznego [w tym w funkcji przydawki: określa podmiot (24), określa dopełnienie (38); z elipsą zaimka: określa podmiot (28), określa dopełnienie (2); w V (15)] (86): Wſzak to wyadomo odwieku: Bo by też ſnac [człowiek] był naliepſzy Iednak nędznik ſwiata ſedſzy. Z zaſlugy ſwoiey do nieba Idz niemoze RejKup 12, bb2v; Iuż márnego w ſwych ſpráwach miewa przewodniká/ Co go ſnádnie vwikle proſtego nędzniká. RejWiz 135v, 36v, 116; A cżegoż ſie też thy nędzniku inſzego nádziewaſz/ gdyżeś ty ieſt proch á błoto RejAp 46, 55v, 67, 88; RejPos 39v, 76, 168, 200, 205 (8); RejZwierc 49v, 69v, 75v, 132; Coż tedy wy nędznicy á niewolnicy Luterſcy tego przyćie/ co Kośćioł Chrześćiáńſki Powſzechny záwſze wyznawał? WujJud 244v; to obácż k rzecżyli to mowią żydowie/ ktorzy mieyſce to o Pánnie ktora pocżąć y vrodzić miáłá ſyná rozumieią. Nád to litery ſie trzymáią nędznicy/ niechcąc zmyſłu duchownego przypuśćić CzechRozm 135, 158; CzechEp 373.

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (w sg a. pl) [niekiedy jako wyraz konwencjonalnej skromności] [w tym: w V (1)] (61): BierEz R4v; RejPs 130v; Tákeś ſobye vpodobał dobrotliwy Pánye/ We mnyę nyegodnym nędzniku tu ſwoye kochánye LubPs O2v; Rácżże według wyrokow twych oſwyećić vmyſł moy Abych nędznik mogł zrozumyeć on ſwięty zakon twoy LubPs ccv, O6v, Pv, ee2v; ách moy miły pánie/ Toć teraz ná nędzniká práwie trudna ná mie. RejWiz 178v, 36v, 83v, 162v, 181v, 184; RejZwierz 127v; SarnUzn B6; Ale coż po thym kiedy my go nędznicy áni znáć áni go bacżyc nie vmiemy RejAp 28, 51v, 62, 72, 97v, 129v; á iżby imię ſwoie ſwięte tákież w nas nędznikoch ſwoich ſwięćić/ okázowáć/ á obiaśniáć racżył. RejPos 273v, 121v, 173, 175, 240, 242 (24); RejZwierc 195; SkarŻyw 15; CzechEp *4, 16, 74, 90; NiemObr 113; PudłFr 5, 44; NVż my też nędznicy/ podniozwſzy ſwe głoſy do niego/ zawołaymy ſpołem wſzyſcy. ArtKanc I7v, Q11, S8; GrabowSet E4v, R3; Com tedy nędźnik przedtym o twoiey możności, Ná morzu, wielki Boze, od inych ſłychywał CiekPotr 62, 52. ~

W połączeniach szeregowych (2): RejPos 273; á cożby zá ſzaleńſtwo/ ábo co zá nádętość/ miáłá mnie nędzniká/ mnie lichotę/ mnie proch y błoto/ ku temu przywieść/ żebym przećiw ták wielkiemu y ták dobrotliwemu pánu miał vſtá ſwe y pioro wſzetecżnie roſpuſzcżáć? CzechEp 74.

4. Człowiek niegodziwy, zły, godny napiętnowania; grzesznik (też o szatanie) [w tym: w V (88)] (188): RejPs 107; RejKup dd4, Eev, ee3; BielKom F; RejWiz 133, 172; Náwróć ſie nędzniku RejAp 2; Boyże ſie nędzniku tey kaźni złodzieyſkiey RejAp 36; gdyż Pan długo ocżekawáć racży vznánia káżdego nędzniká ſwoiego RejAp 83; Tákżeć y Prorocy y Apoltołowie ſwięći będą [...] náten márny ſwiát wołáć/ vpomináiąc nędzniki áby ſie vználi áby ſie obacżyli w złoſciach ſwoich RejAp 88, 2v, 11, 11v, 13v, [14]v (28); przetho ſie ten zły cżárt o to ták pilnie ſtára/ iż ieſt roſkoſz nędznikom kiedy máią towárzyſtwo. RejPos 49v; Iż ná koniec ieſli znaydę dzieſięć wiernych á ſpráwiedliwych miedzy nimi/ odpuſzcżę dla nich wſzytkim nędznikom onym. RejPos [236]; A to pomni iż y ſam Pan [...] vpominą nędzniká káżdego/ áby vwierzył moczno/ á będą mu odpuſzcżony grzechy iego. RejPos 237; ále vſtáwicżnie cżekaſz nędznego obacżenia á náwrócenia káżdego nędzniká ſwoiégo. RejPos 252v; Słuchayże záſię co mowi ku tym nędznikom ktorzy ſą przycżynámi ſmierći iego RejPos 321v, 27, [36], 47v, 50, 74v (58); Snadźbyſcie lepiey cżynili/ Byſcie nędzniki ſądzili/ A krzywd ludzkich doglądáli RejZwierc 234, 27v, 186v, 206v; com ia zá nędznik przewielebny Biſkupie: day mi ſię nápłákać zá grzechy moię. SkarŻyw 235, 107, 126 [3 r.], 429, 497; ROſkoſzámi ſwąwolą y tańcy zwiedźiony/ Leći w przepaść z wronégo ten nędznik ſzalony. KochMRot B4v; WerGośc 236; ArtKanc D10; GrabowSet P4; PudłDydo B2v.

W funkcji przydawki orzekającej lub (w zbliżonej funkcji) z elipsą zaimka anaforycznego [w tym w funkcji przydawki: określa podmiot (8), określa dopełnienie (17); z elipsą zaimka: określa podmiot (20), określa dopełnienie (6); w V (7)] (51): RejKup f3, f6v, dd7; LubPs cc; Bo co ieſt ſproſnieyſzego nád chłopá hárdego [...]. Iuż więc y ten pan Wárchoł łácno pomocniká/ Ku onym ſwym niecnotam/ będzye miał nędzniká. RejWiz 173v, 78, 134, 140v, 163v, 165v; RejZwierz 15v; RejAp 2; á wziął im ono práwo pirworodzieńſtwá ich/ y błogoſłáwieńſtwá ich/ á dał tobie nędznikowi á pogáninowi/ á nikcżemnemu ſthworzenin ſwemu RejPos 57; Tákże też ty vcżyń nędzniku/ obacżywſzy tę ránę ſzkodliwą grzechu ſwego RejPos 309v; Bo cżárt ſie gniewa o mieyſce ſwoie/ á ieſzcże ſie podobno nádzyewa nędznik przywrocenia do niego RejPos 329v, 30v, 145, 164v, 244, 248v (12); WujJud 132v; SkarJedn 97; KochPs 53; iáko ták milċżkiem ſkonał: á iáką da lidżbę nędznik z grzechów ſwoich Pánu Bogu? SkarŻyw 184.

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (w sg a. pl) (23): Ach nieſtotys nam nędznikom tociechmy zbroili RejJóz O8, M6v; A tak moy Pan yuż czo raczj Gdy pokorná myſl má baczi Iuż niechay znędznjkiem czinij RejKup Ee; LubPs bb2; RejAp 5; A dawſzy vznánie mnie nędznikowi ſwoiemu/ przeźrzy á odpuść mnie moy miły Pánie nędzny vpadek moy á przewinienie moie. RejPos 202v; A thák zbłądzilichmy nędznicy w ciemnoſciach ſwoich RejPos 322, 82v, 141v, 186, 197v, 214v (14); Tákżeć theż y my nędznicy cżynimy/ widzimy iáwnie żechmy ſą iáwni przeſtępey [...] á owſzem ſobie iáwnie roſkoſzuiemy w złoſciach ſwoich RejZwierc 261v, 137v; ArtKanc Q15; GrabowSet Tv. ~

W połączeniach szeregowych (2): Słuchayże pilno/ po czo ſie ći nędznicy á ći grzeſznicy/ y ći iáwnogrzeſzniey ćiſnęli do Páná twego. RejPos 166v, 57.

W charakterystycznych połączeniach: nędznik potępiony, przeklęty, straszliwy, szalony (2), wiadomy, ziemski; nędznik przewinił się, uzna się (2); nawrocenie nędznika (2), obaczenie, uznanie (2); nędznikowi (grzechy) odpuścić (odpuszczać) (3); nędznika opuszczać, sądzić, upominać (2).