[zaloguj się]
[pdf]

PAŃSTWO (2032) sb n

państw- (1392), påństw- (58); państw- : påństw- BierEz (8:1), GroicPorz (4:1), BibRadz (18:3), OrzRozm (8:1), BielKron (269:16), Mącz (55:4), GórnDworz (14:1), HistRzym (13:2), KwiatOpis (10:1), RejZwierc (37:1), WujJudConf (3:1), MycPrz (49:7), WierKróc (6:3), SkarJedn (60:6), SkarŻyw (84:3), StryjKron (48:2), NiemObr (15:1), GrabowSet (3:1), WysKaz (3:1), SarnStat (136:1), KlonKr (23:1); w G pl wahania; o jasne.

Fleksja
sg pl
N państwo państwa
G państwa påństw
D państwu państwåm, państwóm
A państwo państwa
I państwem państwy
L państwie państwach, państwi(e)ch
V państwo państwa
inne pl N a. A - państwa; sg G a. pl A - państwa

sg N państwo (165). ◊ G państwa (404). ◊ D państwu (86). ◊ A państwo (333). ◊ I państwem (82); -em (27), -(e)m (55). ◊ L państwie (208). ◊ V państwo (1). ◊ pl N państwa (95). ◊ G påństw (234) [w tym zapis: påńst LibLeg (4)]; -å- (159), -a- (16), -ą- (1) BialKaz, -(a)- (58); -a- JanNKar; -å- : -a- KromRozm III (1:1), BibRadz (2:1), Mącz (2:1), MycPrz (13:1), ModrzBaz (3:2), CzechEp (2:1), NiemObr (3:1), SarnStat (74:7). ◊ D państwåm (24), państwóm (17); -åm LibLeg (18), KlerWes, WujJud WierKróc, CzechEp; -óm KlerPow, BierRozm, RejPos, MycPrz (2), SkarJedn (2), SkarŻyw, StryjKron (3), Phil (3); -åm : -óm SarnStat (2:3); ~ -åm (6), -(a)m (18); ~ -óm (2), -om (1) SarnStat (2:1), -(o)m- (14). ◊ A państwa (205). ◊ N a. A państwa (1). ◊ I państwy (55). ◊ L państwach (107), państwi(e)ch (11); -(e)ch BierRozm, KromRozm II, RejZwierz, RejAp; -ach : -(e)ch LibLeg (24:2), KromRozm III (1:2), BielKron (4:1), Mącz (1:1), RejZwierc (1:1); ~ -ach (59), -åch (15), -(a)ch (33); -åch KromRozm I, RejWiz, BibRadz (2), RejZwierc, PaprPan; -ach : -åch BielKron (2:2), StryjKron (1:6), GórnRozm (1:1). ◊ V państwa (3). ◊ sg G a. pl A państwa (1).

Składnia orzeczenia w praet przy N pl typu: państwa były (21) państwa byli (12); były KlerPow, FalZioł, Diar, BibRadz, RejZwierc (3), SkarŻyw (2), StryjKron (2), GórnRozm; byli OpecŻyw, RejKup, SkarKaz; były : byli LibLeg (1:1), BielKron (5:1), MycPrz (2:2), SkarJedn (1:5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. Terytorium, niekiedy wraz z mieszkańcami, podlegle czyjejś władzy, stanowiące pewną całość polityczną niezależną lub hierarchicznie podległą (cesarstwo, królestwo, księstwo itp.); imperium Miech, HistAl, Vulg, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn; dominium Miech, PolAnt, JanPrzyw, JanStat; ditio Vulg, Modrz, JanStat, Cn; regnum Mącz, PolAnt, Modrz, Cn; respublica Miech, Mącz, Modrz; ducatus Calep, Cn; terra Mącz [pl często w funkcji sg, jak „ziemie, posiadłości”] (1508): BierEz Gv; KlerPow 4; FalZiołUng V 119v; Był też pytan [sokrates] czo ieſt cżłowiek bez nauki odpowiedział, krol bez panſtwa. BielŻyw 50; A ták mamy krolewnę/ od bogá nam daną. Ná rádoſć ná weſelie/ tym páńſtwam poſłana. KlerWes A2v; LibLeg 11/145v [2 r.], 170; ConPiotr 34; RejJóz M8v; KromRozm III G3v, P6v; Bo Inflanci sąsiedzi państwa onego nie mając żadnej przyczyny, iż JKM posła krolewskiego, ktorego indziej posyłał, oni pojmali Diar 22, 89, 94; GroicPorz a3; KrowObr 31; UstPraw K3; Nálazłem tę przypowieść o Ceſarzoch cżedſzy. Ze to ſzcżęſliwe páńſtwo/ kędy páná máią/ Ze po nim dobrotliwą łáſkę záwżdy znáią. RejZwierz 32, 104v, 110v; Także tez y onym drugiem beſtyam odiętá ieſth moc [...]. (marg) To ieſt/ trzy pierwſze páńſtwá trwáły do cżáſu/ ále to bárzo máło względem oſtáthniego/ kthore ma trwać przez bárzo długi czás. (–) BibRadz Dan 7/12, *2, I 451b marg; OrzRozm D2 marg, O3v marg; Cżęſto ſie iedná miáſto drugiey miánuie Bábilonia z Aſyryą dla ſpolnego páńſtwá BielKron 267, 61v, 158v, 167v, 170, 179v (22); KochZg A2; Alpes. Wyſokie góry Włoską ziemię od ynſzich pańſtw dzieląc. Mącz 7a, 49a, c, 280c, 324a, 398b, 464a; [Arystoteles] iedno Páńſtwo we wſzyſtkim przyrodzeniu/ pod tym naywyżſzym ſprawcą [tj. Bogiem] zámyka OrzQuin O3v, O3v [2 r.], P, Pv, Q2v, S4; Prot B3v, D2v; RejAp BB3v, 106; Y vſtáwiwſzy dzień weſela/ z wielkim weſelem á przyzwolenim wſzego páńſtwá ſyná z mátką iego niewiedząc złącżyli ie HistRzym 35v, 46v, 66v; iż tho páńſtwo ſzcżęſliwſze ieſt/ gdzie krol cznotliwy roſkázuie GórnDworz Gg, F7v, Ggv, Hh2v, Hh8; KwiatOpis C4, Dv [2 r.], D2; á iákie ſie okrucieńſtwá okázowáły záwżdy nád wſzyſtkiemi narody dla złośći á nieſpráwiedliwośći krolow á kſiążąt pańſtw onych RejZwierc 41v, 41v, 45v, 57, 185v, 186v, 245v, 247; WujJud 17v; BudBib b, I 369a marg; Práwie ſie ſzcześćie mieni ták ſtanom iák Páńſtwom/ A prozno kto ma dufáć ſwym ſiłom y męſtwom. MycPrz I C, I B, Bv, B3, B4v, C (25); WierKróc A2, A2v [2 r.], Bv [2 r.], B3; BiałKaz L [2 r.]; BudNT przedm a6; Też maſz y o inſzych wſzyſtkich páńſtwách rozumieć: iż choćby ony nawięcey ludu/ máiętnośći/ y potrzeb woiennych miáły/ iednák ſie poddáć [lege: padać] muſzą/ ieſli przećiw nim dekret Páná zaſtępow wynidźie. CzechRozm 255v, 255v [2 r.]; (nagł) Mieſzko Krol Polſki. (–) TEn máło godny ſnadź był páńſtwá ták zacnego/ Iáko cżęſciuchno cżytam o złych ſpráwach iego. PaprPan Dd3v, kt, A3, A4, B2, B3 (9); ModrzBaz 3, 3v, 33v, 34, 93v, 120; SkarJedn A6v, 160, 169, 208, 367, 375, 379; KochOdpr B4, C3; Calag 117a; KochPs 69, 159; SkarŻyw 164, 167, 231, 306, 391, 574; StryjKron 285, 375, 432 [2 r.], 677; Co ſię dla tego przypomina y pokázuie/ żeby kto nie mieſzał/ onego ſtanu/ páńſtwá/ praw y rządu rzecży poſpolitey Rzymſkiey/ beſtyą 4. názwáney CzechEp 379, 356, 372, 373; CzechEpPOrz **1; NiemObr 20, 164, 169; BielSen 11, 15; GórnRozm D2, D4, 12, I4v, K3v; Zonę królewicowi z Litwy też nieśiono/ Y pokóy miedzy páńſtwy wieczny ſtánowiono. KochProp 8; KochWr 21; PaprUp A4, B, D2, H; ActReg 29, 40, 75; Democratia – Rząd w panſtwie niektorim człowieka poſpolitego Calep 304a, 659b, 85Ią, 985a, 1061a, b; GostGosp +4; Phil P [2 r.]; GórnTroas 9; GrabowSet V; OrzJan 27 [2 r.], 28, 31 [2 r.], 40, 48 (13); WysKaz )?(3; Bo páńſtwo to, któré było prze rozrodzenié Królewiców Polſkich, rozerwáné, [...] ón ie záś reuniował, y do iednośći do kupy przywiódł. SarnStat 121, *3v, 2, 68, 75, 278 (17); IAm ieſt on Kázimierz tu wielkim názwány, [...] Ktorym nie tylko bronią Páńſtwo wſławił, Lecz y w rząd lepſzy Polſkie práwá wſtáwił. KlonKr E2, Bv, D4v, E2v; PowodPr 32 [4 r.], 33; SkarKaz 40a; VotSzl D2v; SkarKazSej 685a, 691a, 704a; SapEpit A3v; PudłDydo A4 [2 r.], A4v, B.

państwo czego [= obejmujące obszar czego] (2): A tho niech ſie rozgłoſi po wſſyſtkim páńſtwie powiátow twoich Leop Esth 1/20; SkarJedn 173.

państwo pod kim, pod czym (3): y owſzem odmieniáią oni [jelenie i żurawie] cżęſto te pány/ iż raz ten/ drugiraz ow naprzod idzie: á thym ſpoſobem rychley tho ieſt wizerunk Rzeczypoſpolithey/ niż páńſtwá pod iednym krolem GórnDworz Gg2, Gg6v; Xenophon záſię [...] przywiodſzy ſobie ná pámięć wſzytki Páńſtwá ktore kiedy bądź pod wielą ich/ bądź pod iednego pánowániem były/ dziwuie ſie/ że [...] Phil P.

państwo czyje [w tym: dodatkowo z nazwą państwa (18), z imieniem panującego (4); pron poss (263), G sb i pron (170), ai (16)] = podlegle komuś [w tym: władcy (411), narodowi lub innej zbiorowości (38)] (449): BierEz Gv, G2 [2 r.]; A gdy vſlyſſál ij poznál ijż Iezus ieſt z Galilee s pańſtwa Heroda krola/ niechciál ſędzitz iego cżłowieka OpecŻyw 121; ForCnR C3; MetrKor 38/501, 40/810; PatKaz I 9; KlerPow 4; BielŻyw 148; MiechGlab 67; mayą thesz bycz Wkyliyey Wthehyny Wbyalogrodzie y woczakowye a ſſzukacz thych kazakow szkodnykow pansthwya V.C.M. a gardlem karaczy LibLeg 9/52v; Moy tesz pan Krol yego m.polſky kazał V.C.m. powiedziecz [...] yz yvsz wroczyl sye do Coroni polskiey stamtich dalekich stron a panstw swoych LibLeg 11/32, 6/78v, 79, 159v [2 r.], 160, 160v (191); ComCrac 11 [3 r.], 11v, 12v; RejJóz K7v, L3; HistAl C4, C6v, F8v, G, 15, N2; KromRozm I N2v; KromRozm III O6, P2, P8v [2 r.]; Diar 21, 22, 23, 24, 60 (9); LubPs F4 marg, O5v; Opiſuie porządek á ſpráwę dobrego goſpodarzá w domu/ y krolá w Páńſtwie ſwym. Leop Ps 100 arg, 1 Mach 8/24, 3.Mach 7/4; UstPraw D3; LeszczRzecz A4v; RejZwierz 23v; BibRadz *2, I 226d marg, 451a marg; OrzRozm M2v; [papież Aleksander VI] ná kſięſtwo [!] go [swego syna] Vrbinátſkie przełożył/ złożywſzy pirwſze króliki álbo vrzędniki/ których iego przodkowie ná páńſtwiech Papieſkich nádzyáłáli BielKron 189v; Potym Turcy ćiągnęli mocámi do Peloponezu páńſtwá Weneckiego w Grecyey BielKron 253v; [królowa] poſłáłá do niego chceli ią poiąć zá żonę/ ſpuśći mu miáſtho y wſzytko páńſtwo Gizulſowe áż doroſtą ſynowie. BielKron 299, 96v, 102, 104, 117, 156v (48); Mącz 124a, 128a, 185d, 309a [2 r.], [325]d; Prot D2v, D4; LeovPrzep A4; RejAp 196; HistRzym [2], 4, 58, 66v, 73 (11); GórnDworz kt, Ff6v, Ii7, Ii7v; RejPos 192v; w niwecż ſie Potym páńſtwo iego [Aleksandra Wielkiego] tákże dla pychy á niezgody prętko obróciło. RejZwierc 53v, 44v, 45v, 119, 194v, 195 (9); KochMon 25; WujJud b2, b3v; MycPrz II C4, D; BiałKaz H4v [2 r.], M2; BudNT Ee6v marg; CzechRozm 169; PaprPan D4, O2, Eev, Ee4, Ff, Hhv; ModrzBaz 103, 105v [2 r.], 106, 107 [2 r.], 109v, 127v; SkarJedn 170, 303, 399; Potym ſzedł do Fráncyey do Károlá Károlomaná/ [...] proſząc/ aby wierze Chrześćiáńſkiey ktorą w iego páńſtwie drudzy opuſzcżáli/ pomoc dał SkarŻyw 518, 27, 147, 164 [2 r.], 166 [2 r.], 299 [2 r.] (25); StryjKron 140, 209, 421, 657, 692 [2 r.]; NiemObr 20, 55, 163; ActReg 75, 122 [2 r.], 143 [4 r.], 154; Phil S3; OrzJan 7, 9, 10, 29, 64 (10); RybGęśli B3v; TEŻ zákázuiemy: áby Myńcarze w Páńſtwie naſzym będący nie śmieli Zydów z fałſzywémi pieniądzmi/ [...] zátrzymawáć/ álbo imáć. SarnStat 258; tedy Miſtrz y Zakon tákowégo [...] do Pańſtw Zakonu vćiekáiącégo przyiąć y chowáć y onégo zbiegá ná ſpráwę wydáć [...] będźie powinien SarnStat 1112, 3, 156, 249, 253, 257 (33); GrabPospR L2v, L4; KlonKr wstęp A4v; PowodPr 40; VotSzl C4; SkarKazSej 666a, 681a.

państwo czyje [w tym: pron pos (19), G sb i pron (11), ai poss] = zamieszkałe przez kogoś, będące czyjąś siedzibą (34): Kleoter Murzyńskiego páńſtwá niechay pożywa [Ethiopum dominio potiatur]. HistAl N2v; Początek pańſtw Bábilończykow y Aſsyriyczykwo [!]. BibRadz Gen 10 arg; BielKron 121v, 279, 430v; Ordo aliquando pro statu, Sunt tres ordines in Reipub. [!] nostra, Trzy ſtany ſą ludzi w náſzym páńſtwie. Mącz 268a, 328a; RejPos 197v; RejZwierc 185v; MycPrz I [A3], [A3]v [2 r.], B, B3, B4v (10); WierKróc Bv [2 r.]; CzechRozm 254v [2 r.]; SkarJedn 403; GDy on krzyſz y drzewo/ ná ktorym wiśiało odkupienie naſze/ od Krolá Perſkiego Kozdráſa poimáne/ wielkim poſtráchem Perſyány/ y wſzytko páńſtwo ich/ przeſtráſzyło SkarŻyw 73; StryjKron 51; OrzJan 65; GrabPospR N2 [2 r.]; KlonKr B4v; SkarKaz 244b, 519a; CzahTr E4v; ktore [prawa] ludzie dla porządku ſpráwiedliwośći y kárności ſtáwią/ ná dobre poddánych ſwoich/ y ná zátrzymánie pańſtw ſwoich SkarKazSej 697a.

W połączeniu z nazwą państwa [w tym: ai (234), G sb (17), N sb (3), N a. G sb (4); państwo + nazwa (177), nazwa + państwo (81)] (258): FalZioł +2v; BielŻyw 64; Tamże ieſt zamek Ocżarkow Ktory Car Tatarow Przekopſkich zbudował w Litewſkim panſtwie. MiechGlab 76, *7, 34, 37, 46 [2 r.]; yz yeſtesmi gotowy granycze ktore są dawne a prawdzywe miedzi naschemy a Tureczkymy panstwi okazacz. LibLeg 10/70, 9/49v, 50, 10/145v, 146, 11/11 (9); aby páńſtwo naſſe Xięſtwo Vielkie Litewſkie bylo ziednoczono z Koroną Polską ComCrac 11, 11, 11v; ConPiotr 34 [2 r.]; HistAl F3; KromRozm III N7v; GliczKsiąż C6; KrowObr 131v; Leop 2Par 26/2; RejZwierz 91; BibRadz I 451a marg [5 r.], b marg, 471a marg; Ten [Trajanus] Węgry/ Niemce/ Dálmáty/ y ine k nim przyległe kráiny ku páńſtwu Rzymſkiemu przyciągnął. BielKron 149; Cżáſu národzenia Páná Kryſtuſá páńſtwo Perſkie było pod Rzymiány BielKron 267 w; (nagł) Iwan Kniaź Moskiewski (–) Ieſtem [...] Z dawna Dźiedźic w ſwey źiemi/ Páńſtwá Moſkiewſkiego. BielKron 426v, 21v, 43 marg, 101, 103, 110v (62); Latinus, Król w łácińskim páńſtwię [!] [tj. w Lacjum]/ Aeneaſów ſzwagier. Mącz 185b, 147c, 278a, 280c; OrzQuin C3, I2, I4v; RejAp BB3, BB3v, CC2v [3 r.], 105, 105v (24); GórnDworz Z3; KwiatOpis Dv; RejZwierc 101, 101v, 149v; ácż nam wiele zacnych oſob tego páńſtwá wielkiego kśięſtwa Litewſkiego ná pámięć przychodziło BudBibKaw A2v, A3; Podźmyſz też y do thego/ co ſie w Páńſtwie Polſkim dźiało zá onego Łokietká MycPrz II B[3], I B, B4v, C4v, II B, B[3]v [2 r.], B4, D; WierKróc B; BiałKaz I; StryjWjaz A4, A4v, C4; CzechRozm 51v, 168v [2 r.]; PaprPan S2v, Ee4, Ff2v; áza ſię niedawa znáć by iákim zniebá znákiem Páńſtwu Sármátſkiemu/ że nie ſtoią te więźienia zá wyſtępek mężoboyce? ModrzBaz 79v, 32, 46, 90v, 106; SkarJedn A8v, 93, 168, 194, 197 (9); SkarŻyw 88, 171, 298, 306, 357 (10); StryjKron 11, 51 marg, 61, 91, 122 (14); CzechEp 370, 371, 372, 374, 375, 379; NiemObr 158, 169; KochPieś 37; GórnRozm K4, M3; GórnTroas 8; OrzJan 28, 36, 37, 47 [2 r.], 64, 128; WujNT 716 [2 r.], 808 [2 r.], 868; SarnStat 134, 229, 989, 1012, 1224; KlonKr A2, F; PowodPr 78; Iáko ſię zálećił Moyzeſz gdy gotowe bogáctwá/ ktore w ręku miał y páńſtwo Egiptu porzućił SkarKaz 160a, 517b, Oooo2c; SkarKazSej 666a. Cf »państwo Korony Polskiej, koronne«, »(święte) państwo rzeskie«, »(święte) państwo rzymskie«.

~ W charakterystycznych połączeniach: państwo albańskie, assyryjskie, ateńskie, babilońskie (2), boseńskie, czeskie, duńskie, eipskie (Eiptu) (3), greckie (8), judskie, kaldejskie, kijowskie, konstantynopolskie (3), liflandskie, litewskie (Wielkie(go) Księstwa(-o) Litewskie(go)) (22), łacińskie [= Lacjum], macedońskie, medyjolańskie (2), moskiewskie (5), neapolitańskie, niemieckie, ormiańskie, otomańskie, perskie (4), polskie (8), pruskie (2), ruskie (9), rzymskie [= Rzym starożytny lub papiestwo] (102), sarma(t)ckie [= Polska] (6), trojańskie (Trojej) (2), tureckie (9), weneckie (7), węgierskie (9), włoskie (3), (wielko)nowogrodskie (3). ~

W połączeniu z określeniem krainy, w której państwo się znajduje [w tym: ai (11), w + L sb (a. in + Abl) (10), G sb (4); określenie + państwo (14), państwo + określenie (11)] (25): Scipio Senator Rzymſki od zwycięſtwa Africſkiego panſtwa nazwan był Affricſki BielŻyw 115; LibLeg 9/53; Diar 30; THeodozyus Ceſarz rodem z Hiſzpániey/ vſpokoiwſzy ſwe páńſtwo w Trácyey y w Azyey/ poſłał Stylliká mężá vdátnego do Niemiec BielKron 157v; Eniponckiemu ſądowi ſą poſłuſzne páńſtwá Szwabſkiey źiemie/ Weldkirchium/ Sungoiá/ Alſácia/ Brizgoiá/ Tirolis. BielKron 290, 170, 170v, 241v, 253v, 431v; Mącz 470a; OrzQuin 12, [Aa6]; StryjWjaz A4v; Zwiedził wſzytki wkoło Hiſzpańſkie páńſtwá SkarŻyw 309; [Zanabek, carz tatarski] moc ſwoię ſzeroko w Ruſkich páńſtwach/ zniewoliwſzy ich Xiążętá rozſzerzył. StryjKron 416, 122, 140, 265, 330 [2 r.]; GostGospSieb +3v; OrzJan 41; SkarKazSej 706b marg, 706b.

~ W charakterystycznych połączeniach: państwo afrycskie (Afryki) (2), (w) Azyjej (in Asia) (4), w Europie (in Europa) (2), greckie (w Grecyjej) (4), hiszpańskie, w Moskwi, ruskie (6), Sarmacyjej, w Tracyjej, weWłoszech. ~

W połączeniu z określeniem panującej religi (23): Téżći Tureckié/ to ieſt/ Kácérſkié Páńſtwo/ ma Królá/ ále nie od BOgá przez Kápłaná OrzQuin 12; SkarŻyw 300; Ono ſámo vkrzywdzenie czći bozkiey y ſtanu duchownego [...] doſyć ma mocy ná zgubienie tego/ obroń Boże/ kroleſtwá, ktore [...] w tey wzgárdźie ſądow duchownych/ y klątew/ iáko iákie niewierne y pogáńſkie páńſtwo/ zoſtáie. SkarKazSej 703b, 685a. Cf »państwo krześcijańskie«.

W połączeniu z orzeczeniem oznaczającym działania ludzkie, dotyczy mieszkańców państwa (11): ConPiotr 34; RejZwierz 90; Gdyż ſłyſzemy od inſzych co nam odnaſzaią/ Ze Pańſtw wiele ták o nas dobrze rozumieją. MycPrz I B4; około brzegow Perſkich/ y Kálekutu/ wielkie Oſtrowy/ Páńſtwá y Kroleſtwá/ narody y ięzyki/ z twey náuki [stolico rzymska] Chryſtuſowi ſię práwemu Bogu kłániáią SkarJedn 398, 200 [2 r.], 205; Lękayćie ſye/ páńſtwá wielkié: bóy ſye wſzytká źiemi. KochPs 148; SarnStat 111; Wſchodnie páńſtwá z ktorych ći byli krolowie/ pewnie o tym wiedźieli/ po co ći ieźdźili. pewnie im opowiedáli/ pewnie ſię wſzyścy ná onę nową gwiazdę y świádectwá z niebá oglądáli. SkarKaz 517b, 517b.

W połączeniach szeregowych (20): Tych wſzythkich ziem panſthwa/ ſzyrokoſci/ rzeki/ lud/ y ich obycżaie, takież y inſzich ludzi poſtronnych w kxięgach ninieyſzych będą wypiſane. MiechGlab 1; GliczKsiąż G6; GroicPorz ſ3v; izali Papieſz y ſwámi/ niewymamił y niewytzyśćił/ ná Ceſárzach/ ná Krolech ná Kxiążętach/ ná Pániech/ rozmáite Páńſtwá/ Kroleſthwá/ Kxięſtwá/ Powiáty/ Miáſtá KrowObr 75, 11; Ius municipale, Właſne práwo którego kroleſtwá/ páńſtwá/ álbo miáſtá. Mącz 178d, 156a, 237d, 260b; GórnDworz Z6v, Hh7v; RejZwierc 155; CzechRozm 254v; SkarJedn 398; CzechEp 334; NiemObr 13; GórnRozm B3v; OrzJan 101; Abowiém tym ſpoſobem różne náćie/ y rózné páńſtwá/ y ſtany rózné weſpółek rychléy iedno poczynáią rozumieć SarnStat 111, 1019.

W porównaniach (6): Bo iák ſłońce wſzytkim świecąc/ Przechodzi gwiazdy y mieśiąc: Ták śię Ligurgowo páńſtwo ma/ Swą iáſnośćią ine záćmia. BierEz G2; Pańſthwo Rzymſkye ſiedzi iáko krolowa. RejAp 150v marg [idem] Ee4v; áby iáko wiednym doſtátniem/ á porządnym domu/ ták w iego [tj. panującego] páńſthwie wſzytko zgodnie/ á porządnie było. GórnDworz Ii7; po gwałtownym mroźie/ poſpolićie bywa odmięcz/ po dobrem vrodzáiu/ nie vrodzay/ tákże też ieſt w Páńſtwách/ w Kroleſtwách/ w Rzeczypoſpolitey po wielkiey Wolności bywa wielka niewola GórnRozm B3v; y obywátele iey [ziemi]/ mowi Prorok/ v niego [Pana Boga] iáko mrowki y robaczkowie/ y páńſtwá ich iáko kroplá iedná z wiádrá vpadáiąca. SkarKaz 244b.

W charakterystycznych połączeniach: pozbawić państwa, ujmować; wywołać (wywołany (precz)) z państwa (3); budować państwo, (roz)dzielić (5), naznaczyć (2), osadzać (2), palić, postawić, przywłaszczać (sobie) (3), uspokoić (5), uszkodzić, złączyć (2); rzucić się na państwo (4); walczyć z państwem; osieść na państwie; mieszkać (mieszkający) w państwie (6); państwo (za)cne (12), hołdowne, nędzne (znędzone) (2), niezwyciężone, ojcowskie (od ojca nabyte, ojczyste) (6), poddane [komu], rozerwane (2), roztargnione, sławne ((na)sławniejsze) (6), szczęśliwe (3), ubogie, umocnione, urodzajne, wyzy(s)tko (wsze) (40), złączone (4), żyzne:; cesarz państwa, część (5), forma, kraina (2), krol (3), królowa, książę, miasta, moc(e) (2), monarcha, nieprzyjaciel (5), obywatel (9), ojczyc, opiekun, opuszczenie, początek, przywrocenie, rozdzielenie (2), sprawca (2), stany (3), szkodnik (2), tyran, umniejszenie, ustępek [ = początek], ziemia (10); przyległy państwu; walczyć o państwo, wojna; urzędnik nad państwem; kraina w państwie (2), poddany.

Przysłowia: Pańſthwo rożdwoyone thrudno ma być vſpokoyone RejJóz L3v marg, L3v.

A gdźie iednosć y zgodá/ tám y Bog pánuie/ Ale niezgodá z gruntu mocne páńſtwá pſuie Prot Av; W łáſcze á w zgodzie máłe vraſtáły/ Páńſtwá/ w niezgodzye wielkie vpadáły. RejZwierc 226.

Cnotę miłuy/ i godnoſć: bo tim pańſtwa ſtoią/ Kiedi dobrzi ſą w wadze/ a źli ſię zaś boią. KochSat C.

Fraza: »państwo upada (a. upadło, a. upaść miało), (z)ginie, ustaje; upadek państwa, państwu; zginienie państwa« = imperium concidit Modrz [szyk zmienny] (8:6:1;5:2;1): Diar 35; w czym oznáymuie zginienie páńſtwá Káldeyſkiego BibRadz I 471a marg; Prot A2; A wiemy iákie páńſtwá prze złe króle vpadáły RejZwierc 41v, 42, 226; Kácerſtwy Krolowie y páńſtwá giną. WujJud 16v marg, Mm4v; MycPrz II A2, C [2 r.]; CzechRozm 168v; ModrzBaz 106; SkarJedn [d9]v; StryjKron 395; Gdyż iednák nie ná źiemi wiecznégo nie známy: Bo ná kóniec y Pánſtwá ſzérokié vſtáią/ A známienité miáſtá z gruntu vpadáią. KochTarn 77; GórnRozm Bv, M3; Phil M2; Wtora przycżyná vpadku Pańſtw Krześćiáńſkich/ ieſt zuchwáłe odſtąpienie Boga/ religiey/ y przykazánia iego PowodPr 26, 59, 78; SkarKazSej 706b.
Zwroty: »państwa bronić; obrona państwa« = ditionem tueri Modrz [szyk zmienny] (6;6): KlerWes A; Przyśięga też Krol ná świętą Ewánielią/ [...] obiecuiąc bronić Páńſtwá ſwego/ y mnożyć go wedle przyśięgi ſwey OrzRozm M2v; WierKróc Av; CzechRozm 254v [2 r.], 256; ModrzBaz 127v; KAzimierz ſyn Bolesłáwá krzywouſtego/ [...] gdy o dobrym poſtánowieniu rzecżypoſpolitey y obronie páńſtwá ſwego myślił: [...] wypráwił do Rzymu do Papieżá Lucyuſzá trzećiego/ posły ſwoie SkarŻyw 403, 403; StryjKron 657; SarnStat 437, 1020.

»państwo da(wa)ć (a. podawać) (w moc); rozdać państwa (pl); darować, nadać państwem; rozdawanie państw« [szyk zmienny] (6;1;2:11): Przeſtho was zatho ządam [...] abiſczie themv radży bily yſz mye zaſye pan bog, y yego Czes.m. darowacz thim pansthwem moym raczil LibLeg 10/62v, 10/145v, 62; KrowObr 30v; Gedymin [...] miał ſiedḿ ſynow/ ktorym z oſobná rozdał páńſtwá ieſzcże zá żywotá BielKron 379v, 102v, 168v, 217; ty [Boże] pomſtę dawaſz W rękę moię/ y w moc páńſtwá wielkie podawaſz. KochPs 26; StryjKron 295; SkarKaz )(2.

»państwo dzierżeć, trzymać« (5:3): A ták go [Aleksander] pocieſzał mowiąc. Bądz potwirdzon krolu Dariuſie a powſtań/ á iákos przed tim twoie páńſtwo trzymał [tuum imperium tenuisti]/ ták y teraz przyymi Perską koronę HistAl F8v; BielKron 156, 254v [2 r.], 338, 427; Mącz 470a; SkarKazSej 681a.

»na państwo, państwo najeżdżać« [szyk zmienny] (3:1): [Tarkwiniusz] Náieżdzał ná páńſtwo oycowſkie wiele ludzi y korzyśći pobieráiąc BielKron 104, 102; PaprPan Hhv; Wſzákże Połowcy niedługo pokoiu záchowáli/ Bo Ruſkie páńſtwá vſtáwicznymi wtarczkámi náiezdzáli StryjKron 200.

»w państwie, nad państwem panować« = dominari impeńo HistAl; dominari dominio PolAnt [szyk zmienny] (3:2): LibLeg 10/150; ábowiem wſzelki Ceſarz álbo roskázuięcy ktori mądroſći nie zna/ nie pánuie poddánym/ ále poddáni w iego páńſthwie pánuią. HistAl 15; Ale powſtánie Krol mocny/ y będzie pánował nád wielem pańſtw BibRadz Dan 11/3; StryjKron 395; CzechEp 334.

»państwo podbić; państwo podbite« [szyk zmienny] (2;1): ConPiotr 30; gdyż ty ledwie w nędznym á w máłym ciele będąc/ vſiłnie w to dufaſz/ áby páńſtwo Dáriuſowe miał ſobie podbić [imperium Darii subiugare]. HistAl C4; WujJudConf 151.

»państwo posieść (a. osieść, a. posiadać), opanować, o(b)dzierżeć, otrzymać, dostawać; państwa (G) dostać, dobyć; państwo się dostało; dostanie państwa; państwo posiedzone« [szyk zmienny] (16:6:2:2:1;4:2;2;1;1): LibLeg 10/145v, 149v; KrowObr 11; Záwżdym to miał y mam v ſiebie moi mili rycerze/ iż ty páńſtwá ktorych moi przodkowie ſwámi weſpołek rycerſkim obycżáiem doſtawáli/ ábych ie ſpołu ſwámi dzierżał BielKron 254v; Thakież y Mátyaſz Krol Węgierſki/ ácżkolwiek dobył pod Turki thego páńſtwá/ ále tho záſię weſzło w ich ręce. BielKron 274v, 110v, 156v, 178, 189v, 197v (18); KochZg A2v; GórnDworz Ee5v; KwiatOpis C4v, D2; MycPrz I B2, C, II B[3]v, B4; Tu iáwne proroctwo/ ze Papieskie páńſtwo królowie pośiędą BudNT Ee6v marg; PaprPan Dd2; A iſz Konſtánſowi zachodne ſię páńſtwá po bráćie były doſtáły/ śmiał y tám Arrẏáńlkie powietrze/ ſwą władzą zánośić. SkarŻyw 391, 306; StryjKron 385, 692; OrzJan 48, 101.

»ku państwu, państwu, do państwa przyłączyć; ku państwu przyłączony« (2:1:1;1): Miáſtá drugie y zamki bliſko Wiburku [...] Kſiądz Moſkiewſki od kroleſtwá Szweckiego oderwał/ y ku ſwemu páńſtwu przyłącżył. BielKron 294v, 140, 277; Imperium consociare, Páńſtwo do páńſtwá prziłęczić á yedno ze dwu vczinić. Mącz 398b, 328a.

»państwo (roz)mnożyć (a. rozmnażać); państwa (G) przymnożyć (a. przymnażać), przyczyni(a)ć; państwo się mnoży; pańrozmnożenie« = dominium et imperium augere, fines imperii dilatare Miech; fines imperii propagare, fines atque pomeria regni proferre et dilatare Mącz [szyk zmienny] (11;2:2;1;1): PatKaz I 9; Szoſti kroł [!] Turecki był Mahomet ktori [...] panſtwo ſwe naiazdami rozmnożył. MiechGlab 67, 65; RejZwierz 110; OrzRozm M2v; BielKron 116v, [3323]v; Mącz 124a, [325]d; Iż ma Krol ſkárby wnośić do Polſki z Fránciey/ Strzedz wolnośći á mnożyć páńſtwá Sármáciey. StryjWjaz A4v, A4, Cv, C3; SkarŻyw 356, 358; GórnRozm M2v; A z drugiéy ſtrony/ ieſli chceſz páńſtwá przyczynić/ [...] tedy podléc muśiſz wſzyſtkim onym niewczáſóm OrzJan 48.

»państwo rozszerzyć (a. rozszerzać), rozciągać, rozpościerać, rozprzestrzenić, rozwieść; państwa (G) rozszerzyć (a. rozszerzać, a. poszyrzać); państwo się rozszerzyło (a. rozszerzało); rozszerzenie (a. rozszerzanie) państwa; państwo jest rozszerzone« = pomeria (regni) dilatare a. proferre, fines (regni) dilatare a. proferre, imperium prorogare Mącz; ditionem augere, imperium ampliare a. dilatare; imperium auctum Modrz; imperium augere Calag [szyk zmienny] (20:2:2:1:1;4;2;8;1): BibRadz I 226d marg; [Skanderbeg] rozćiągał ſobie páńſtwo ktore iego oćiec trzymał około mokrey gory/ aż do Bulgáryey BielKron 244, 117, 239v [2r.], 240v, 241v, 278v (14); Pomeria regni sui dilatare, Páńſtwá ſwego roſzerzáć. Mącz 185d, 124a, 128a, 309a [2r.], 358a; RejAp CC2v; Tákże [królowie polscy] nieprzyiacielom záwżdy ſrodzy byli/ Y páńſtwá ſwe ſzyroko ſławnie rozſzyrzyli. RejZwierc 249, 44v, 267v; ModrzBaz 104v, 106, 107, 108, 117; Calag 116b; SkarŻyw 357, 358; StryjKron 250, 421; RybGęśli B3v; KlonKr wstęp A4v; SkarKazSej 666a, 681a, 690a; ták ſie tám rządziła/ Ze w rychle ono páńſtwo záś roſprzeſtrzeniłá. PudłDydo A2v.

»państwo rządzić, sprawować; państwem rządzić, władać (a. władnąć); państwu rozkazować; państwo bywa rządzone; rządzenie, sprawowanie państwa« = [szyk zmienny] (13:9;2:2;1;1;2:1): GlabGad A3; RejZwierz 23v; [Justynus] bowiem był łákomy/ okrutny/ y odſzcżepieniec/ á s tego oſzálał/ dla cżego iego żoná Zoſia páńſtwo ſpráwowáłá iáko niewiáſtá BielKron 163v; przełożyli/ pod vmowámi/ áby przedlię Anná wſzythkim páńſtwem władnęłá iáko ſtárſza. BielKron 416v, 157v, 162v, 187, 222v, 288v, 318v; Potym Gwido páńſtwo dobrze rządźił y żywotá ſwego w pokoiu dokonał. HistRzym 68v; GórnDworz Gg2v; RejZwierc 195; PaprPan 02, Q2; Monárchią zową to Páńſtwo/ ktore iedná tylko oſobá rządźi/ ktora ieſliże wedle pewnych Praw ono Páńſtwo rządzi/ Krolem bywa názwaána [Monarchiom gubemationem unius appellant; quae si ex legibus sit, regnum] ModrzBaz 3, 3v; SkarJedn 173; SkarŻyw 101, 187, [223]; KochPieś 13; Phil S3; GrabowSet F3; SarnStat 26, 1119; KlonKr wstęp A2, A3v, k. A3v, B4.

»państwo (s)pustoszyć, (z)burzyć, niszczyć, plundrować; państwa (pl) pokazie; państwo zburzone; burzenie, skaza, skaźca państ« [szyk zmienny] (3:2:1:11;11: 1:1): Conſtantinopolſkie panſtwo tatarzi zburzi[li]. MiechGlab *7; BielKron 156v, 292v, 351; Od których [Ostrogotów] niemcy ydąc wſziſtko páńſtwo Rzimskie ſpuſtoſzili y włoską ziemię wſziſtkę przeſzli. Mącz 147c; A tę miłą ſtáruchnę [tj. pospolite ruszenie] iużby ná to chowáć/ Kiedyby nieprzyiaciel chciał páńſtwá plundrowáć. RejZwierc 251v; MycPrz I Cv, C3v; StryjKron 51, 209, 265; SarnStat 987.

»spuścić państwo« (3): Olgierd Iágiełłowi ſpuśćił wſzytko páńſtwo ſwe ku ſpráwie BielKron 379v, 279; SzarzRyt C3.

»państwo utracić (a. stracić) (a. państwa (pl) potracić); państwa (G) stradać« [szyk zmienny] (7;1): KrowObr 23; OrzRozm C2; ktorzy o kroleſtwá miedzy ſobą walcżyli/ ták zniſzcżeli á vtráćili gárdłá y páńſtwá/ áż przyſzłá koroná Węgierſka ná Oſtrogoty BielKron 298v; BiałKat 128v; Przetoż to iuſz ták tzyńmy by wſio nie zginęło/ A páńſtwá zwolnośćiámi by ſie nie ſtradało. WierKróc B3; PaprPan S2v, Ff2; SkarJedn D5.

»państwo wojować (a. zwojować) (a. wiele państw powojować); walczyć na państwo« [szyk zmienny] (10;1): y kazaly panowye v vylnye [...] yakobich ya prziwodzyl kxyedza moſkyewſkyego. zebi walcżył na panyſthwa Vaſchey Kro. mczi. LibLeg 11/154v; gdyż thego ieſzcże ieſt pámiąthká świeża iáko Tátárowie páńſtwá Niemieckie woiowáli áż zá Legnicę BielKron [3323], 187v, 351, 354v; WierKróc A2v; SkarŻyw 171, 357; StryjKron 697, 737; GórnTroas 20.

»w państwo, w państwie wtargnąć (się) (a. wtargiwać); w państwo, w państwie wtargnienie (się)« [szyk zmienny] (7:1;4:1): Thatarzy [...] tegoż też roku w panſtwo Conſtantinopolſkie w targnęli [Imperium constantinopolitanum imvaserunt] MiechGlab 34, 46; Czy tho Tatarowie na ymye dwa razi wpansthwie yego Korvni polskiey przes woley naſchey wthargnienie myely LibLeg 10/58v, 10/56v [2 r.], 57v, 60, 66v, 90v, 11/90, 90v [2r.]; jednak się tego [Tatarzy] wstrzymać nie mogą, aby w państwach JKM wtargiwać nie mieli Diar 23.

»wwiązać się w państwo« (2): Henryk brát w wiązał ſie w Lipſko Drezdę y ine páńſtwá. BielKron 217v, 357v.

»z państwa wygnać (a. wyganiać (się)), wyrzucić, wypędzić; z państwa wygnan(y), wypędzony, wyprowadzon« [szyk zmienny] (4:2:1;4:1:1): LibLeg 10/62; Kárzeł wielki Dezyderyuſá poráźił y s páńſtwá wyrzućił BielKron 168v; ábowiem ná ten cżás ſámi Kliążątká miedzy ſobą walki wiedli [...]. Wyganiáli ſie s Páńſtwá/ á ktoremu było ćięſzko/ vćiekł do Thátar o pomoc BielKron 428, 211v, 300; RejZwierc 34, 45, 144; StryjKron 180; Dwákroć ten cny Pan [Władysław Łoktek] z páńſtwá wypędzony, Błąkáć ſię muśiał wygnániec ſtrapiony. KlonKr Ev, wstęp A3v, k. C4v, E3.

»państwo wziąć, odjąć (a. odejmować), brać, odebrać; państwa (pl), państwo pobrać; państwo wzięte« [szyk zmienny] (7:3:2: 1;8:1;1): ktoreſmi panſtwo [węgierskie] bily wzyely przes mocz ſchablią naschą. LibLeg 10/145v, 10/147v; Sáráceni odięli im [Persom] páńſtwo BielKron 267v, 10, 117v, 121v, 128 [2r.], 140v (14); Prawda że złota waſzy przodkowie niemieli/ [...] Iednak za ſwoim męſtwem wielkie pańſtwa brali. KochSat A3; Prot D2; Ieſzcze nád to przydą łupieſtwá y wielkie morderſtwá/ dla Walki miedzy Biſkupy á Kśiążęty Niemieckimi co będźie gdy im páńſtwá będą odeymowáć. LeovPrzep E; RejPos 197v; Tákże y Antychriſt/ y páńſtwá Rzymſkie/ y inſzych wiele pobrawſzy/ potym też y zborowe/ á ieſzcże nawet/ miaſto ćieleſnych onych Hierozolimſkich/ duchowne niebieſkie ſobie przywłaſzcżył: á to vcżyniwſzy ſię ſam pánem/ y ná niebie/ y ná źiemi/ y w piekle. CzechEp 370; GórnRozm 13v; SkarKaz 519a.

»państwo (z)gubić, (z)niszczyć, psować, skazić; państwa przychdzą do zguby, do zniszczenia; zniszczenie, zguba państwa; zguba państwu; państwo skażone, zniszczone« [w tym: zgubić i zniszczyć itp. (4)] = doprowadzić państwo do upadku [szyk zmienny] (4:3:2:2;1:1;3:3;1;1:1): Prot Av; GórnDworz Hh7v, Hh8v; SkarŻyw 520; Zbytnia Wolność wiele Pańſtw zgubiłá/ ktore Páńſtwá mierną Wolnośćią trwáłyby były długo. GórnRozm I4v, M3; KochWr 21; Opiſánie przycżyn prze kthore do zniſzcżenia y zguby Páńſtwá y Kroleſtwá wſzelkie przychodzą. Phil P; Lákomſtwo ieſt theż przycżyną zguby Páńſtwom Phil Q3, P [2 r.], Q4, R4, S2 [2 r.]; OrzJan 31; Bo nie pierwey Antychriſt przyidźie/ áż páńſtwo Rzymſkie/ do końcá zniſzczone/ ſkáżone y z pośrzodku vprzątnione będzie. WujNT 716; A ktory iad prędzey záráźić y ſkáźić páńſtwá y kroleſtwá może/ iáko roſterki y niezgody? SkarKazSej 684b.

»państwa (pl) zhołdować (a. pohołdować); państwo pohołdowane; holdownik państwa« [szyk zmiennyi (2;1;1): BibRadz I 451a marg [2 r.]; Stáry dawny hołdownik páńſtwá Koronnego/ Wołoſzyn/ iáko márnie wydziergnął ſie s tego. RejZwierc 246; Podźmyſz dáley do tych Pańſtw ktore [srogi bicz boży, tj. Turek] pohołdował/ Od Ceſarzá/ Wenetow/ iako wielki hołd brał. MycPrz I B.

Wyrażenia: »państwo bogate« (3): Wiele ſie Pańſtw bogátſzych wniwecz obroćiło/ Bo plemię Otomáńſkie ony poniſzczyło. MycPrz I B; SkarŻyw 357; OrzJan 29.

»państwo cesarskie« = Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (2): KrowObr 35; Posyłamy też przytem Uniuersały do Vprz: W. około zachowania Pokoiu tego z Panstwy Cesarskiemi ActReg 144.

»państwa cesarskie« = Turcja (1): a yſby żadnych any od panysthw any od ludzy czeſarſkich vcziſku albo trudnosczy nyemyely bandziesz czeſzarza ymyenyem naſzym szandal y proſzil LibLeg 7/104.

»cudze państwo« (5): BielKron 253v, 254v, 379v; StryjWjaz A4; Opátruiemy téż y to: áby mieſczánóm y kupcóm wſzelákim z Polſki wolno było [...] do cudzych Páńſtw po wſzelákié towáry ieźdźić SarnStat 1234.

»głowa, majestat, stolec państwa« = stolica [szyk 8:1] (7:1:1): Sáráceni odięli im [Persom] páńſtwo/ ſtolec páńſtwá vdziáławſzy w Wáldáchu/ ktora ná mieyſce miáſtá Babilońſkiego wſtąpiłá. BielKron 267v; Vkázuie piſmo święte w kſięgách Heſter/ iż Aſwerus Krol w Zuzys páńſtwá ſwego máieſtat miał.BielKron 267v, 273v; SkarJedn 168, 179, [180], 190; ták też Rzym/ zá czáſow Apoſtolſkich/ był głową páńſtwá Rzymſkiego/ y miał Ceſárzá Neroná WujNT 808, 808.

»granice państwa« = limen impeńi Mącz; finis ditionis a. imperii Modrz (9): bo czy ktorzi tam owcze mayą przi granyczach panstwa waſchego, poddany naschi, powiadayą yz [...] LibLeg 10/68, 10/67v, 68v; [Bajazet] mocą á chytrośćią ſwą rozſzerzył granice páńſtwá ſwego BielKron 240; Mącz 193d; ModrzBaz 103, 105v; OrzJan 94; SarnStat 438.

»państwo Korony Polskiej, koronne« = ditio Regni JanStat (15:5): LibLeg 10/58v, 60, 60v, 90, 11/24 (9); ComCrac 11; RejZwierc 246v; Ządośćiw będąc dobrá Rzeczypoſpolitey/ nie mniey też prágnąc pożytkow trwáiących temu tho Páńſtwu Korony Polſkiey [...] MycPrz II A, II A2 [2 r.], A4v, B[3], B4, C, Dv; że [król] winien będźie woyſko morzkié [...] ku obronie portów morzkich/ y zádźierżeniu Dominium maris, Páńſtwá Koronnégo [...] ſwym koſztem chowáć. SarnStat 134.

»państwo krześcijańskie, krześcijan, zakonu krześcijańskiego« [szyk 15:4] (17:1:1): Wthen czas karanie boże a gniew Czeſſarza Tvreczkiego na mie przislo, y miecz yego bil nad głową moyą y nad wſchem pansthwem mim Chrzeſczyanſkym LibLeg 10/62, 7/10v, 10/113, 11/54v; KromRozm I E3v; KromRozm II bv; iż [...] przestawać byśmy chcieli przykładem inych chrześcijańskich państw krajow niemieckich na wyznaniu wiary, ktorą teraźniejszych czasow Rzesza wydała Diar 30, 86; RejZwierz 105v; OrzRozm L4v, P3; WujJud a3, 132; Grekom roſkázuię/ [...] żeby zá Rzymſką Stolicę y Páńſtwo/ zachodnych Chrześćian modlili ſię vſtáwicżnie SkarJedn 403, 149; OrzJan 10; WysKaz 44; JanNKar C2v; PowodPr 26.

»państwo mocne« [szyk 2:2] (4): Prot Av, A2; MycPrz I B; Nie ćiérpi tego przyrodzenié: [...] áby człowiek nieſpráwiedliwy/ krzywoprzyśiężcá/ mátácz/ miał kiedy páńſtwo mocné poſtáwić OrzJan 31.

»możne państwo« (2): StryjKron 385; Było Troiéy ták możné páńſtwo/ y ták ſtało/ Ze ſię mocy Gréciiéy wſzytkiéy nic nie bało. GórnTroas 8.

»(nie)małe państwo« [szyk 2:1] (3): ktorego [wojewodę wałaskiego] może káżdy Hiſtoryk s tą fortuną wielką á máłym Páńſtwem w Kroniki piſáć BielKron 401v; Hálicż Páńſtwo niemáłe/ Zamek y miáſto tegoż przezwiſká/ Moſkwie ná wſchod ſłońcá leży. BielKron 434; RejZwierc 226.

»oboje państwo; dwa, oboje, oba(dwa) państwa« = Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie; utrumque dominium JanStat [szyk 22:1] (10;5:5:3): thobye bratv naſchemv. Sigmontowi Wyelkyemv Krolowy y Sinv twoyemv mlodemv Vyelkyemv Krolowy Sigmonthowy Avgvſtowy y oboygv panſtwv waſchemv. przyasn braczką prawdzywye mami dzierzecz. LibLeg 10/97v, 10/96v, 97, 97v, 11/133v; ComCrac 11; Ziem kilká od tych dwu Pańſtw nam ſie oderwáło. MycPrz I B3v, II C2, Dv; tedy vroſtá byłá róznicá nieiáka około tego/ ieſli zá tą Vnią y Ziednoczeniém [...] ma to iuż bydź z tych Pańſtw obudwu iedná pod iednym Pánem Rzeczpoſpolita SarnStat 1001; Iż ináczéy dali Bóg áni rozumiémy/ áni rozumieć możemy/ iedno iże té oboie Pánſtwá od dawnych czáſów [...] w iedno złączoné ſą SarnStat 1002; iż Práwá/ Wolnośći/ zwyczáie/ Doſtoieńſtwá/ y Vrzędy oboiégo Páńſtwá wcále nieruſzáné máią bydź záchowáné. SarnStat 1013, 30, 110, 985, 992, 1004 (13); SkarKaz )(4.

»ociec państwu« (1): Sigmund brat ijch trzecij [...] wſzak to wiecie zeto nie Krol ale Ocziec bel prawie temu Panſtwu PaprUp C4.

»państwa pan, pani; pan nad państwem przełożony« [szyk 2:2] (.2:1;1): yzbi Krolowa bila panią s sinem swoym syedmygrodzkiey zyemie y tich państw wſzitkich y zamkow myasth ktore są na te stronę Czyssi LibLeg 11/32v; Mącz 260b; Chwálebny to záprawdę ieſt obycżay [tj. posługiwanie się doradcami]/ á Pánom zwirzchnym/ nád wielkiemi Páńſtwy przełożonym [viris principibus, qui provinciis amplissimis praesunt] [...] bárzo potrzebny. ModrzBaz 25v; [cesarz turecki] nie ieno tych źiem iuż wźiętych zwyćiężcą/ ále y króleſtwá y páńſtwá twégo pánem ſie liczy OrzJan 75.

»poddany państwa, państwu« = subditus dominii (a. dominio), subiectus dominii JanStat [szyk 6:1] (5:2): wi przyacziel nasz any poddany panſtwa waschego od nas [...] wzadney rzeczi krziwdi any czieſkosczy niebedzieczie miely LibLeg 10/67v; ConPiotr 33v; iż między innémi rzeczámi ſczyrośći y łáſki/ któré przećiwko poddánym pánſtwu zakonu náſzégo z ludzkośći rádźi czynimy/ o tym myślimy wnocy y wednie: ábyſmy im pokóy y odpoczynienié obfité vczynili. SarnStat 1120, 986, 1012, 1113; GrabPospR L2v.

»sąsiedzkie (a. sąsiednie), postronne, przyległe, okoliczne państwa« [w tym: przyległe, postronne (1)] = externum imperium Modrz; externum dominium JanStat [szyk 13:5] (6:6:4:3): ConPiotr 30; Diar 30; BibRadz I 45Ią marg; BielKron 170v, 178; WujJudConf 12v; MycPrz II B[3]v [2 r.]; Niedźiw tedy było/ że ten ktory o ludźioch y páńſtwách ſwoich záwżdy rádźił/ poſtronnych páńſtw namniey nieprágnął. ModrzBaz 107; StryjKron 215, 245; GórnTroas 20; A Iż częſté gwałty poddánym náſzym z ſąśiedzkich pańſtw przez niektóré gwałtowniki ſie dźieią/ [...] włożymy ſie w to/ áby [...] SarnStat 304, 437, 452, 1218, 1239; Dom chwały y ſłużby twoiey/ kroleſtwo to Polſkie/ y z przyległymi páńſtwy y z ludem tobie pokornym/ záchoway Pánie Iezu Chryſte SkarKaz 683b.

»szerokie państwo; szerokość państwa« [szyk 6:4] (9;1): Ten [Zygmunt August] wam y máiętnośći/ y ſzerokośći Páńſtwá/ ták wiele przycżynił że cudzim źiemiom/ y cudzim narodom roſkázuiećie.BiałKaz K4; Bo á coż inſzego ieſt ſzerokie páńſtwo [amplum imperium]/ iedno wielkie á vſtáwicżne fráſowánie o te/ ktoreś pod ſwoie rządzenie wźiął? ModrzBaz 106v; SkarŻyw 357; StryjKron 385; NiemObr 169; KochTarn 77; iakoż w Koronie ták wielkiey/ w Páńſtwie ták ſzerokiem/ ſzkodá bydź nie ma/ gdy ſię Krol iáko goſpodarż domu nie prżypátruie rżeczam/ ktore popráwy potrżebuią [...]? GórnRozm K; GostGospSieb +3v, +4; GórnTroas 58.

»państwo tego świata (docześne), świeckie, ziemskie« [w odóżnieniu od królestwa niebieskiego] [szyk 4:2] (4:1:1): ktorzy [cesarze] Papieże páńſtwy tego ſwiátá nádáli KrowObr 30v, 23; WujJudConf 151; LatHar 622; Aby [księstwa słuckiego książęta] w Niebie pośiedli ſzerokie Kroleſtwá/ Zá te źiemſkie nietrwáłe fráſowliwe Páńſtwá. KołakCath A3v; WysKaz 8.

»państwo świeckie« [w odróżnieniu odpapiestwa, Kościoła] [szyk 6:4] (10): To ſię działo około roku páńſkiego 794 gdy iuż páńſtwo Rzymſkie świeckie rozdwoione było/ á Károlus wielki ná zachodnych kroleſtwách záśiadł. SkarJedn 211, A8v, 168, 179, [180], 201 (9); SkarŻyw 520.

»państwo udzielne« (1): A ná to [marchionowie] máią páńſtwá vdźiélné Práwem pewnym SarnStat 131.

»wielkie państwo« = ampla ditio a. provincia Modrz [szyk 12:6] (18): BierEz R4v; LibLeg 10/95; BielKron 117v, 189v; KochSat A3; RejZwierc 226; ModrzBaz 25v, 63, 130v; Słowieńſkie narody/ to ieſt Bulgárowie/ Serbowie/ Boſnáći/ [...] j inne Słowieńſkiego ięzyká wielkie Páńſtwá/ y ſzerokie nácye/ wiárę Chrześćáńſką przyimowáć [...] pocżęli. SkarJedn 224; KochPs 26, 148; SkarŻyw 357; StryjKron 395; ActReg 30; przodkowie wáſzéy Kró: M. nie pod ſtrzechą leżąc/ ále w polu ſie potykáiąc budowálić ták wielkié páńſtwo. OrzJan 86, 31; SkarKazSej 666a marg.

»znamienite państwa« (1): Turcae [...] Quondam obscura et contempta gens, Dziś in Europa et Asia známienite páńſtwá trzimáyą. Mącz 470a.

Zestawienia: »(święte) państwo rzeskie« = Rzesza Niemiecka, tj. Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (3): aby ſię to święte páńſtwo Rzymſkie ná wſze ſtrony rozſzerzáło ku cżći á wiecżney ſławie świętego pańſtwa Rzeſkiego. BielKron [3322], [3322], [3323].

»(święte) państwo rzymskie« = Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego [szyk 6:3] (9): LibLeg 8/132; By theż nawiętſze krzywdy świętemu páńſtwu Rzymſkiemu od Polakow były wyrządzáne thedy [...] BielKron [3323], 289v, 291, [3322] [2r.]; CzechRozm 169; Niechayże też teraz tego pátrzą przednieyſze Rzymſkiego páńſtwá oſoby/ áby [...] nieutráćili ſpoſobu teráżnieyſzego [!] pánowánia ModrzBaz 106, 106.

»wschodn(i)e (a. wschodowe) państwa (państwo)« = wschodnie prowincje Cesarstwa Rzymskiego lub Wschodnie Cesarstwo Rzymskie [szyk 4:2] (6): Pulcherya ſioſtrá Theodozyuſá [...] rzekłá mu [Marcyjanusowi]. wieſz iż bliſkość mam ná wſchodne páńſtwá po brácie ſwoim BielKron 160; SkarJedn 173, 190, 206; SkarŻyw 187; Przetoż zátym ono Páńſtwo wſchodowe pocżęło wątleć. PowodPr 32.

»zachodn(i)e państwa (państwo)« = zachodnie prowincje Cesarstwa Rzymskiego lub Zachodnie Cesarstwo Rzymskie [szyk 6:5] (11): To bácżąc Páńſtwá zachodne/ Ceſarſtwo do Rzymu gdzie też było pierwey przenieſłi SkarJedn 200, A8v, 200, 201, 205, 257, D5, d6v; Konſtáns Ceſarz/ zachodnych pańſtw Kátholik/ bacżąc vćiśnienie wielkie kośćiołow od Arryanow: piſał bratu Konſtáncyuſzowi Heretykowi onemu/ áby kośćioły wroćił práwowiernym SkarŻyw 391, 391; StryjKron 51 marg.

Szeregi: »państwa i dzierżawy« (1): Oni [Persowie] poruſzeni gniewem zbieráli ſie ná páńſtwá y dzyerżáwy Rzymſkie BielKron 165v.

»państwa i krainy« [szyk 1:1] (2): Ale yákoż kolwyek ſtára tho náuká/ á w wyelu kráin y páńſtw ſye yey záwadza/ yednák nyemoże tego nikt rzeknąć/ iżeby byłá powſſechnego koſcyołá. KromRozm III E4; Mącz 175c. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»państwo, (a, a(l)bo, i) krolestwo« = regnum dominiumque, regnum et provincia JanStat [szyk 21:19] (40): MetrKor 38/501; GroicPorz a3, v v; BibRadz I 451b marg; OrzRozm D2, P3; Kroleſtwo vmieráiąc dwiema ſynom zoſtháwił/ z ktorych niezgody páńſtwá/ kroleſtwá przez oycá nabyte roſproſzyły ſie BielKron 240v, 279; Mącz 127d, 193d; GórnDworz Hh8v; RejZwierc 40v, 57; WujJud a3, a3v; WujJudConf 12v, 151; RejPosWstaw 44; SkarJedn 149, 202; Krolá Longobárdiyſkiego Defideryuſzá/ [...] z kroleſtwá/ y z páńſtwá wyzuł/ y ſobie one pánſtwá zá dozwoleniem Krolow Fráncuſkich przywłaſzcżył NiemObr 169, 163, 164; GórnRozm I3v; Phil B3, P [3 r.], R4; OrzJan 70, 75, 79; WysKaz 8, 44; SarnStat 111, 193; PowodPr 64; SkarKazSej 657a, 684b, 688a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 16 r.]

»państwo, (i) księstwo« [szyk 3:1] (4): BiałKat 128v; MycPrz II Dv; ktorzy [cesarze carogrodzcy] ſię nád Kośćiołem [...] mśćić chćieli/ tego/ iż od nich świeccj zachodni pánowie/ z ſwjmi páńſtwy y Kśięſtwy/ prze ich kácerſtwo y okrućieńſtwo odſtąpili SkarJedn 170; Calep 343b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»(ani) ludzie (a. lud, a. poczet ludu) i (a, ani) państwo« = poopuli et ditiones Modrz [szyk 5:2] (7): LibLeg 7/1, 104; A niechay mi ktho powie/ ieſli dáley bywał/ Tákie ludzi y páńſtwo [jak Korona Polska]/ gdzye wżdy kiedy widał RejZwierz 108v, 110; ModrzBaz 107, 127v; SkarKaz )(2. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»monarchija abo państwo« (1): Ktory báłwan [ze snu Nabuchodonozora] nic co innego znácżył/ iedno cżtery Monárchie ábo páńſtwá/ ktore miáły być ná świećie CzechRozm 168v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»państwo i (a) naród; państwo z narodem« [szyk 3:2] (4;1): KromRozm I E3v; Dziś Tatarowie s Turki w tych polách mieſzkáią/ Ták ſie páńſtwá z narody zá czáſem mieſzáią. (marg) [...] Mutantur imperia, regna, tempora, et nos mutamur cum illis. (–) StryjKron 56; Iż iuż Koroná Polſka y Wielkié Kśięſtwo Litewſkié ieſt [...] iedná ſpólna Rzeczpoſpolita: która ſie ze dwu Pańſtw y Narodów w ieden lud znioſłá y ſpoiłá. SarnStat 1020, 1021, 1207. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»obywatele i państwa« (1): Pánowie y Rádá oboygá Stanu [...] Séym wálny dla obiéránia poſtánowią: y on wſzyſtkim obywátelom y páńſtwom [universis regnicolis, et dominiis JanStat 10] wczás opowiedzą SarnStat 11.

»państwa i poddani« (4): Powyeſſ theſz yſz pogranyczczny Sandziakovie nyedobrze hamvyą poddanych V.C.M. od nayaſdow na panysthwa y poddane Crolya yego m. LibLeg 7/32v, 11/28v, 141; CzechRozm 254v.

»rzeczpospolita i państwo; rzeczpospolita i z państwem« [szyk 4:1] (4;1): FOkás Ceſarz Konſtántynopolſki/ pánował lat ośḿ/ pod ktorym byłá vpádłá Rzecżpoſpolita y s páńſtwem bárzo BielKron 164; MycPrz II B[3]; SkarŻyw 403; Phil P; która [karność żołnierska] iáko we wſzyſtkich pánſtwách/ y R.P. rządnych/ ták y w téy náſzéy bywáłá/ y ma bydź pilnie záchowána. SarnStat 436. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»ziemia i (a) państwo« = terva et (aut) dominium JanStat [szyk 16:3] (19): abi vm.raczil przepvſczycz przes zyemye y przes panſtwo vm naſche poſli do wyelkiego xyedza moſkiewſkiego LibLeg 10/123v, 6/79, 160, 10/64v, 11/46v; SkarŻyw 166; Potym Wołodimirz przeſtrzegáiąc áby ſie po ſmierći iego Synowie niewádźli [!] o Páńſtwá y Ziemie Ruſkie/ ták miedzy nich Monorchią [!] Ruſką rozdzielił StryjKron 165; SarnStat 989, 1070, 1073, 1076, 1077 (11); SkarKazSej 673b marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

W przen (9): S tych tedy nowożeniow ſie był vrodził wielki á mocny mąż imieniem Achilles/ mur Greckiego páńſtwá BielKron 21v; [Tamerlan] Kroleſtwo vmieráiąc dwiemá ſynom zoſtháwił/ z ktorych niezgody [...] páńſtwo Partow zágáſło. BielKron 240; gdyż on [król] ieſt dan przednieyſzym páſterzem páńſtwá onego RejZwierc 40v; Gdyż ieſt oſieroćiáłe w tych to czáſiech Páńſtwo MycPrz I [A3]v; Ale iż iuż y tá cżwarta beſtya dawno ieſt zágłádzona/ to ieſt/ iż iuż ono páńſtwo żelázne Ceſárzow właſnych Rzymſkich vſtáłoCzechRozm 169; PaprPan Ff2v; ták iż [cnoto] ſłuſznie od niektorych Philozophow ieſt pánią y Krolową pańſtw y Kroleſtw názwána Phil B3; Widźi [cesarz tuvecki] żeśćie mu W.M. ſámi ná wielkiéy przekáźie/ czym proporców páńſtwá ſwégo/ ták iákoby chćiał/ rozśćiągnąć nie może OrzJan 7; ále ieſt [państwo tureckie] páńſtwo iákieś ſkliioné z motłochu ludźi mizernych OrzJan 31.
Przen (31):
Wyrażenie: peryfr. »wodne państwo i słone« = morze (1): WOdne páńſtwo y ſłone/ Z dźiwy co żyią w tobie/ Rzeki/ ieziorá/ y pełne ryb ſtáwy/ [...] Wynośćie Páńſkie/ chwały wiecżney/ ſpráwy GrabowSet Xv.
a) Obszar poddany władzy Boga i Chrystusa; niebo jako mieszkanie Boga i dusz zbawionych; także cały świat jako dzieło Boga (15): A coż więcey rozumieſz o tákiey wielkośći/ Niebá/ Plánet/ powietrza/ á ty ſzyrokośći/ Aby puſte być miáły/ á w nich nic nie było/ Bárzoby ſie tho páńſtwo márnie ſpuſtoſzyło. RejWiz 115; LatHar 379; káżdy tám w oney Oyczyznie iáko ſyn Boży y dźiedźic wſzytkiego onego páńſtwá/ [jest] czći y doſtoynośći niewypowiedźiáney. SkarKaz 637b.

państwo czyje [w tym: pron poss (6), G pron (1)] (7): Panie krolu wſzechmogączy w pańſtwie twogim wſzytki rzecży ſą położony TarDuch A2; KrowObr 51; OrzQuin P2v [2 r.]; MWilkHist E2v. Cf »pan w państwie swoim«.

państwo czyje [= ludzi] (1): który [Pan Bóg] cie [duchownego] názywa pſem niemym á ochrápiáłym/ z zátucżonym gárdłem twoim/ tłuſtoſcią owiecżek tobie porucżonych/ ktore pátrzą wiernego páńſtwá ſwoiego z ręki twoiey. RejPos 346.

W połączeniu szeregowym (1): Mamy tedy pilnie y gorąco P. Bogu dźiękowáć [...]: iż nam táką wodę dotykánim ćiáłá ſwego poświęćił: iż przez nię tákie nam ſynowſtwo/ y dźiedźictwo/ y páńſtwo wieczne dáie. SkarKaz 516b.

Zwrot: »dostać państwa (G)« (1): Syn Boży mówi: Vczynił mię Bog Pánem wſzytkiego niebá y źiemie. [...] doſtałem tego páńſtwá w náturze ludzkiey/ prácuiąc y ćierpiąc: ábych ſię im z wámi dźielił SkarKaz 551b.
Wyrażenia: »krol, pan w państwie swoim« (1:1): gdy dźiedźic niebá y źiemie ſwoy dom [...] ſwoim vczniom w oczach ſtáwił/ pokázuiąc ſię Pánem w páńſtwie/ y krolem w kroleſtwie ſwoim SkarKaz 122b, 242b.

»państwo wieczne« [szyk 1:1] (2): Gdyſz tám [do nieba] iuſz ná Kroleſtwo z tego Kxięſtwá poſzły [książęta słuckie] Z docżeſnych iuſz ná wiecżne Páńſtwá ſię przenioſły. KołakCath A3v; SkarKaz 516b.

Szeregi: »państwo abo (i) krolestwo« [szyk 1:1] (2): Ale coż to zá krol táki? [...] Ieſliś pan/ idźże do páńſtwá Abo do ſwego kroleſtwa. Maſz wſzák mieścá doſyć w niebie MWilkHist E2v; SkarKaz 122a.
b) Obszar władzy diabła i antychrysta oraz alegorycznych potworów, utożsamiany w polemicznych pismach rożnowierczych z papiestwem i Kościołem katolickim, zwłaszcza w nawiązaniach do Apoc i Dan 7 (10):

państwo czego (1): Duch Boży opiſuiąc Antychriſtá/ nie iednę oſobę znácży/ ále ſtolicę/ ábo páńſtwo niezbożnośći opiſuie NiemObr 163.

państwo czyje [w tym: G sb i pron (3), pron poss (1)] (4): Ano ſie wſzytko broi dziwnie w páńſtwie iego [Lucyfera]. RejWiz 167v; BielKron 136; iż ten ſrogi gniew Páńſki wylany od piątego Anyołá miał vpáść ná ſtolicę beſtiey/ to ieſt ná páńſtwo álbo ná mieſzkánie iey. RejAp 135v, 146v.

Zwrot: »na państwie usieść« [szyk zmienny] (2): Daiąc tym znáć/ iż ten rog [z Apoc 17/3] [...] ná beſtyey miał vśieść: to ieſt/ ná páńſtwie Rzymſkim CzechEp 380, 380.
Wyrażenia: »państwo antykryst(us)owe« (2): poniewaſz nic inſzego Mſza wáſzá nieieſt/ iedno brzydkość Boża/ kthora według piſmá Swiętego/ w páńſtwie Antykryſtuſowym miáłá ſtáć ná mieyſcu Swiętym Syná Bożego KrowObr 189v, 199v.

»diabelskie państwo« (1): Pan Kryſtus/ názwał ſwoie Páńſtwo Króleſtwem: á Dyabelſkié ſobie przećiwné páńſtwo/ názwał Kśięſtwem OrzQuin P2v.

Szeregi: »krolestwo i państwo« (1): A nákoniec ná tym Belu wſzyſtko kroleſtwo y Páńſtwo Antykryſtowe ieſth poſtáwione. KrowObr 199v.

»państwo abo (i) stolica« [szyk 1:1] (2): NiemObr 163; á ten rog ábo Antychriſt [...] ná beſtyey oney/ to ieſt/ ná páńſtwie y ſtolicy Rzymſkiey vśiadł CzechEp 380.

c) Obszar, dziedzina władzy Plutona, tj. Hades (4):
Fraza: »państwo [czyje] zginie« (1): Owa go [Jowisz Plutona] tedy z żoną imie A tak jego państwo zginie. BierRozm 26.
Zwrot: »stracić państwo« (1): Aleć Pluto, gdyby stracił państwo, W wielkie by upadł ubostwo BierRozm 26.
Wyrażenia: »państwo piekielne« (1): Pilnie strzeże ziemie onej [Sycylijej], Ktora często swoim czasem Czyni strach państwom piekielnym BierRozm 23.

»szyrokie państwo« (1): A Pluto z swymi [bo]gactwy, Z tymi szyrokimi pa[ń]stwy Nigdy niema odelżenia BierRozm 23.

d) Prawdopodobnie: Odlegle ziemie (1): kwáp ſię [Zazdrości] odnieść w pańſtwá/ wſzem wzgárdzone Cżłonki/ właſnemu ſercu ták ſzkodzące. GrabowSet E2v.
a. Część państwa, jego jednostka terytorialna, polityczno-administracyjna; prowincja, kraina, województwo, w dawnej Polsce tzw. ziemia itp.; provincia Mącz, Calep, JanStat, Cn; satrapia Calep, Cn; dominium (,subiectum a. annexum) JanPrzyw, JanStat; dioecesis Calep; tetrarchia Cn [zwykle w pl] (162): Diar 20; ná kthorych [królach i cesarzach] Papieże ták wiele pańſtw wyłudzili/ ſwoią przewrotną á fáłſzywą nauką. KrowObr 31v; Pańſtwá ktore przypádły ná Rákuſki dom ſą ty. Rákuſka źiemiá/ Kárintia/ Stiria [...] BielKron 289v, 210, 350; 263b; Leal. Contorſtwo. Zameky pánieńſki Klaſtor/ thego Contorſtwá álbo Páńſtwá/ połowicá do Biſkupſtwá Ozelſkiego KwiatOpis B3v; A tego Páńſtwá [ij. arcybiskupstwa ryskiego] imienim Krolá lego M. Iaſno wielmożny Pan á Pan łan Chotkiewicz/ [...] Adminiſtrátorem ieſt. KwiatOpis [C]2v; BudBib 2.Mach 9/25; MycPrz II B2v; StryjKron 707; Mieli też oni Ceſárzowie Pagáńſcy ſtároſty ſwoie/ ktore po rozmáitych páńſtwách rozſyłáiąc/ przez nie świát rządźili NiemObr 160, 63; ActReg 42; Provincia – Panſtwo mieczem wzięte. Calep [867]b, 326a, [869]a [3r.], 948a; A tá Conſtituciia ma ſie śćiągać ták do źiem Koronnych/ iáko y W.X. Litewſkiégo/ y innych pańſtw do nich należących SarnStat 120; (nagł) DVCATVS BARENSIS. (–) Co zá práwo ná to Páńſtwo Królowie Polſcy máią, trzebá weyźrzéć w Státut Iákubá Przyłuſkiégo. SarnStat 1224, 19, 46, 57, 124, 138, 644; GrabPospR L3.

państwa czego [= wchodzące w skład należące do jakiejś nadrzędnej struktury państwowej] (11): Ozel Wyſpá ná Morzu. Ty ſam [lege: są] Pańſtwá tey Wyſpy. Arnſburg. [...] Biſkupſtwo. Które Xiążę Magnus [...] trzyma. Sonnenburg. KwiatOpis B3v; Tákże wſzyſcy Apoſtátowie Zakonni w Króleſtwie náſzym y w źiemiách Litewſkich/ Zmódzkich/ Mázoweckich/ Ruſkich/ y Stolpſkich/ y inych Páńſtwách Króleſtwá náſzégo [...] mieſzkáiący/ [...] z Króleſtwá naſzégo [...] będą przyćiśnieni wyiecháć SarnStat 1074, [994] [2 r.], 1078, 1112, 1113. Cf »państwa Korony«, »państwa Rzeczypospolitej«.

państwa czyje [w tym: pron poss (35), G sb i pron (15)] (50): SarnUzn A3; BielSpr 3v; WujJudConf 10, 12v; KochPs [217]; KochFr 135; SOli doſtátkiem wſzyſtki páńſtwá ſwé opátrzáć będźiemy SarnStat 388; A tákże téż y przećiw tym [postąpimy]/ którzy Rewizyiéy nie dopuśćili/ ták w Pruśiéch/ iáko y w inſzych Páńſtwách náſzych. SarnStat 1131, 176 [2 r.], 194, 267, 283, 400 (40); Rzymu y Páńſtwá iego/ ktorych Konſtantinus Ceſarz náwroćiwſzy ſię/ Kośćiołowi wiecżnemi cżáſy vſtąpił/ [...] cżęſte było náiezdzánie PowodPr 31, 31 marg. Cf »krolestwo z swymi państwy«.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [państwa + przymiotnik (19), przymiotnik + państwa (5)] (24): ktoremu [biskupowi wrocławskiemu] był ku Biſkupſthwu Nyſkie pańſtwo wiecżnie zaſypał [lege: zapisał] BielKron 358, 107, 163v, 183, 192v, 288v (10); Postquam ei Numidiam provinciam, populus iussit, Iáko mu skoro lud Rzimski páńſtwo Numidieyskie przirzekł Mącz [176]a; KochJez A4v; GórnRozm B2; SarnStat 348, 969. Cf »państwa koronne«.

W połączeniu z określeniem panującej religii (11): Z bozey moczi Czessarz Tvreczkii y ynich wielkich państw Zakonv Beſſvrmienskiego przyaczielowy naſchemv Kroliowy polskiemv [...] Przyasn nasche wam oznaymvyemi przes then nasz lyſth LibLeg 10/65. Cf »państwa zakonu krześcijańskiego«.

W połączeniach szeregowych (7): Ten popis vſtáwił Auguſtus/ nie iżby nową dań mieć chćiał/ ále iżby wiedźiał pańſtwá/ ſkárby/ moc/ y dochody w opánowániu ſwym. BibRadz II 32b marg; [ziemie litewskie] Króleſtwu Polſkiému powtóre wćielamy/ [...] ſkázuiąc oné ze wſzyſtkiémi ich Páńſtwy/ Ziemiámi/ Kśięſtwy/ Przełożeńſtwy/ Powiáty/ właſnośćiámi/ y ze wſzyſtkim práwem Koronie Króleſtwá Polſkiégo ná wieczne czáſy SarnStat 987, 1067, 1086, 1102, 1103, 1119.

W formułach tytulatury władców [w tym: o królu polskim (12), o sułtanie tureckim (12)] (24): Z bozey Mylosczy Krolowy polſkiemv y ynnich wiele panstw wewſchem powolni przyacziel v.k.m. sendziak Siliſſirſkj LibLeg 11/18; Z bozey moczi Czeſſarz Thur: y wſzitkiei Zyemie wielkiey [...] y ynnich wiele panſtw prziyaczielowy [...] Krolowy polſkiemv LibLeg 11/62v, 11/19, 66v, 83, 87, 106v, 140; Naiáſnieiſzemu Kſiążęciu/ á naymożnieyſzemu w Krześćiáńſtwie pánu/ Pánu Zygmuntowi Auguſtowi z łáſki Bożey Krolowi Polſkiemu/ Wielkiemu Kliędzu Litewſkiemu/ Ruſkiemu/ Pruſkiemu/ Mázowieczkiemu/ Zmudzkiemu/ y inſzych wiela pańſtw pánu/ y dziedzicowi. GórnDworz A2. Cf »wielkie państwa«, »państwa zakonu krześcijańskiego«.

Zwroty: »państwa osiadać« (1): Gottowie [...] przepráwiwſzy ſie przez Dunay/ pocżęli Rzymſkie páńſthwá woiowáć/ pobieráć/ oſiádáć/ tho ieſt Miſią/ Trácyą/ Pánnonią oboię BielKron 338.

»państwa pob(ie)rać« (2): BielKron 338; [Rzymianie] poráźili zálie Hánibałá y Kroleſtwo iego poſiedli/ y wſzyſtki páńſtwá ſwoie záſie pobráli BielSpr 3v.

»państwa spuścić« (1): Acżkolwiek to był w dobry obycżay Konſtántyn wielki vcżynił/ iż Włoſkie páńſtwá ſpuśćił ſtolcowi Piotra s. BielKron 183.

»państwa wojować« [szyk zmienny] (4): O porażce krolá Ludwigá iedennaśćie lat/ Turcy woiowáli Weneckie páńſtwá w Słowáńſkich kráinách BielKron 308v, 107, 288v, 338.

Wyrażenia: »państwa koronne, do Korony należące, Korony (Polskiej)« [szyk 17:2] (9:8:2): Diar 41; KochPs [217]; nikomu zgółá nie ieſt wolno fráſzek tych/ IANA KOchánowſkiégo/ nápotym drukowáć: áni gdźie indźiéy drukowánych w páńſtwách Ieo [!] Krolewſkiéy Mćzi do kórony należących przedáwáć. KochFr [135]; ActReg 124; Ani téż Monopolia rzeczy tych/ któré z pańſtw koronnych/ ták Polſkich iáko Litewſkich pochodzą/ vſtáwiáć dopuśćić nie mamy. SarnStat 348; áby ich [talerów złych] iuż exnunc ták w Gdańſku/ iáko y gdźie indźie/ we wſzyſtkich páńſtwách Korony náſzéy ináczéy nie brano/ iedno [...] SarnStat 410, 39, 84, 85, 92, 130 [2r.] (15).

»przyległe państwa« [szyk 2:1] (3): ále trzech Pátryárchow náznácżywſzy/ káżdemu pewne kráiny náznácżąią [!]/ Biſkupá Rzymſkiego władzą y zwierzchność do Rzymu/ y przyległych pańſtw przywiążawſzy [!]. NiemObr 58; PaprUp A4v; SarnStat 987.

»państwa Rzeczypospolitej« (2): w ſámych Iflanćiech [...] ſą więcey niż pięćiorákie włoki [...]. Bá y w inſzych páńſtwách Rzecżyp. náſzey/ rozne ſą wymiáry włok GrabPospR L3, L2v.

»spustoszone państwo« (1): Populata et vexata provincia, Spuſztoſzone páńſtwo. Mącz 312c.

»państwa stracone« (1): A oni [cesarze carogrodzcy] ná pomſtę chcąc tym ſobie przywrocić pańſtwá ſtrácone/ inſzych ſobie kápłánow y Patryarchow okrom woley Papieſkiey nacżynili SkarJedn 208.

»wielkie państwa« [w tym: w formule tytulatury władcy (5)] [szyk 5:1] (6): Z sbozey mylosczy Ceſſarz Tvreczkii y ynich wielkich państw ſprzikazanya naſzego pyſſemy do was ſlvgii naſſego LibLeg 10/55v, 10/58, 65 [2 r.], 66v; [Książęta słuccy] Od Monárchow Sármáckich byli miłowáni/ Ná Kxięſtwá y ná Páńſtwá wielkie wokowáni. KołakCath A4.

»państwa zakonu krześcijańskiego, krześcijańskie« [zawsze w formule tytulatury władcy] (8:2): przyaczielowy naſchemv Kroliowy polskiemv y ynich państw Zakonv Chrzesczyanskiego Sigmvntowy Przyasn nasche wam oznaymvyemi przes then nasz lyſth LibLeg 10/65, 10/65, 66v, 90v, 113, 145 (10).

Szeregi: »Korona (Polska) i (wszytkie a. inne) państwa nasze itp. (a. ku niej (jej) należące); koronny i państw jej należących« = Regnum et dominia ei annexa JanPrzyw (16,2): SarnUzn A3; tedy w Koronie Polſkiey y wſzytkich ku niey należących páńſtwach/ Witołtowe Dzieći/ Wielkie Xiążętá Litewſkie/ pánowáć miały StryjKron 512; áliżbyſmy wſzem wobec wſzytkié liſty y przywileie/ ták poſpolité koronné y pańſtw iéy należących/ iáko oſobnych oſób y mieyśc/ [...] vtwiérdźili SarnStat 12 [idem 54], 12, 54, 267, 283, 400 (16).

»krolestwo, (i) państwa; królestwo z swymi państwy« = regnum, (ac, et) dominia a. terrae JanStat (16;2): WujJudConf 10, 12v; Zaſz theż nie mocne było Kroleſtwo Węgierſkie z ſwymi Páńſtwy MycPrz II B[3]v; Ná którą prośbę ſtanów Króleſtwá y Pańſtw náſzych ninieyſzy Séym wálny Koronny dla odpráwowánia tych rzeczy złożyliſmy SarnStat 1210, 176 [2 r.], 194, 832, 1074, 1113 (13); SkarKazSej 667a, 670a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»państwa, (i) księstwa« [szyk 3:1] (4): Tetrarcha, Xiążę álbo ynſzy pan czterech pańſtw/ xięſtw Mącz 453a; KołakCath A4; SarnStat 84, 92. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»państwa i poddani« = dominia et subditi JanStat (2): NAprzód przez przerzeczoné Pány/ Króla y Kśiążętá Polſkié/ Litewſkié/ [...] y innych Pańſtw ich y poddánych z iednéy ſtrony: y przerzeczonym Miftrzem wielkim/ [...] wſzytki niezgody ſpory [...] máią bydź doſtátecznie vſpokoioné SarnStat 1108, 1068.

»państwa i prowincyje« (1): [Polska rozprzestrzeniona była] Máiąc y inſzych śiłá Pańſtw y Prouincey po Sáſkie Xięſtwo/ y po Duńſkie Kroleſtwo. GórnRozm B2.

»państwa i wojewodztwa« (1): PIERWSZA [część metryki statutowej], w któréy ſą [...] przywileie rzędem iáko po ſobie idą oné páńſtwá y Woiewództwá którym ſłużą. SarnStat *5v.

»ziemie (ziemia) i państwa« [w tym: poddane (3)] = terrae et (ac) dominia (subiecta) JanStat (9): iż żadnych myt/ ſkłádów/ céł/ targowych/ y żadnych czynſzów ná mieyſcách y oſobách w źiemiách Pruſkich y páńſtwách im poddánych y tám będącjch niebędźiemy nowo vkłádáć SarnStat 1099; przez któré [miejsca] ták z Króleſtwá náſzégo przez źiemię y Páńſtwá Páná Kśiążęćiá Stolpſkiégo/ iáko téż z iego źiem y Pańſtw z kupiámi [...] przeſzćié niech będźie wolné SarnStat 1236, 987, [994] [2 r.], 1068, 1086, 1113, 1236. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

2. Władza, zwłaszcza królewska, zwierzchnictwo; panowanie, sprawowanie władzy; imperium Miech, HistAl, Mącz, PolAnt, Modrz, Calag, Cn; dominium Murm, Mymer1 HistAl, JanStat, JanPrzyw, Cn; principatus HistAl, Mącz, PolAnt, Modrz, JanStat, Cn; ditio Vulg, Mącz, JanStat, Cn; regimen Mącz, JanStat; dominatio HistAl, PolAnt, Cn; potestas PolAnt, Mącz, Cn; regnum Modrz, Calag, Cn; monarchia, respublica Mącz; dominatus, potentatus, potentia Cn (354): Murm 20; Mymer1 11; MiechGlab 66, 69; Widzi mi się, iż nie ina Może być temu przyczyna, Że tak mnodzy chcą panować [...]. Jedno, iż onę swą żąd[zą], Po ktorej się głupi rządzą, Rzekomo tym napełniają, Im więcej państwa mają BierRozm 18, 17; LibLeg 11/88; Rufin pobudził Gotty przećiw Arkádyuſowi/ nádzyewał ſie ſam tędy ku páńſtwu przydź BielKron 158v; Cżáſu iego [Amuratesa] dwá Ceſárze byli Konſtántynopolſcy/ ktorzy ſobie páńſtwo ocży łupili. BielKron 240, 86v, 100, 129v, 148, 156 (17); Iuste et legitime imperare, Pobożnie ſie ſpráwować w páńſtwie. Mącz 179b, [234]b, 239b, 444d, 494d; Prot D2v; LeovPrzep B4v; GórnDworz Kk6; RejZwierc 44v; Rozmnażániu páńſtwá y pokoiu nie będzie końca/ ná ſtolicy Dawidowey ná kroleſtwie iego BudBib Is 9/7; WierKróc A2v; Arcybiſkup poſwięcał potym klęcżącego [króla]/ Błogoſłáwiąc/ winſzował páńſtwá ſzcżęſliwego. StryjWjaz C2, C3; PaprPan Dd2, Ee2, Ee3v; ModrzBaz 23v; Oczko 2v; Rozumieli dobrze/ [...] iſz krolowie towárzyſzá ná pańſtwie nie rádzi widzą SkarŻyw 27, 390, 570; StryjKron 270, 416 [2r.], 592; [papież Grzegorz I] ieſzcże ſię nie doucżył był pánowáć/ bo też ieſzcże do páńſtwá tákiego nie przyſzło było CzechEp 333; KochFr 69; KochProp 6; PaprUp A4v; GrochKal 7; KochFrag 43; KlonKr wstęp A2v, A3v; CiekPotr 50.

państwo kogo, czego [= nad kim, nad czym] (2): SarnStat 196; ktory [Konstantyn Wielki] ſwoie páńſtwo y Ceſárſtwo ono wſzytkiego świátá/ ná religiey Chrześćijáńſkiey oſádźił. SkarKazSej 679b.

państwo nad kim (2): HistAl A6; Krolowie narodow/ páńſtwo nád nimi rośćiągáią LatHar 717.

państwo po czym [= gdzie] (1): Proś ich być to vdziáłáli/ Ezopá k tobie poſłáli: Obiecuiąc im zwoleńſtwo/ Y po źiemiach ine páńſtwo BierEz Fv.

państwo czyje [w tym: pron poss (57), G sb i pron (20), ai poss (4)] (81): BierEz F3v; OpecŻyw 95; octauyan czeſarz trzydzyeſnego y pyątego lata ſwego panſtwa wſtąpyl do glownego wrzymye yakoby koſzczyola PatKaz III 104; BierRozm 12; WrobŻolt K6; LibLeg 10/62v, 11/22v, 169v, 170v, 181, 185v; HistAl A2, B2, B4, B5, D4v (19); LibMal 1553/177v; RejWiz 53; RejZwierz 15; BibRadz 2Par 8/6; BielKron 62, 128, 159v, 162v, 203 (13); GrzegRóżn N3; Mącz 430c; LeovPrzep E; RejAp 135v; ModrzBaz 15v; Bo Turcżyn pohániec/ iáko niezgodą Chrześćiáńſką vroſł/ ták tym Páńſtwo ſwoie vmocniáć chce/ áby do wſzelákiey zgody Chrześćiánom przeſzkadzał. SkarJedn 387, 201, 206, 375; SkarŻyw 58, 166, 601; StryjKron 385, 487; NiemObr 165; iáko zwierżchni Pan gdy prżełáduie/ á sſtánie ſię Tyrannem, prędźiuchno Páńſtwo iego vpáść muśi GórnRozm Hv; Phil Cv; OrzJan 6, 102; SarnStat 19, 896, 971, 1093, 1101, 1126; KlonKr B3; Gdy Iozeph [...] w Egipćie pánem zoſtał/ mowił do bráćiey ſwoiey: [...] Powiedzćie oycu memu o chwale y páńſtwie moim SkarKaz 245a; CzahTr F3; SkarKazSej 679b, 680a, b, 687a; KlonWor 7; PudłDydo B3.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej oznaczającym, czyja jest władza [państwo + przymiotnik (12), przymiotnik + państwo (9)] (21): wſzákże iednák Bogoopátrznośćią to ſwoią ſpráwił/ iż oſtátki pańſtwa Zydowſkiego trwáły w domu Dawidowym áż do przyśćia Kryſtuſowego. BibRadz II 2a marg, I 451b marg; BielKron 267, 274v, 279, 282, 284 (10); Assuefecit parere imperio populi Romani, Náłożył ye być posłuſzne páńſtwu Rzimskiemu. Mącz 427b, 446c; KuczbKat 270; SkarJedn 173, 216; SkarŻyw 28; MWilkHist B2; OrzJan 30; SkarKaz Oooo2v.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej albo etoznaczającym kraj, naród, nad którym się panuje [państwo + przymiotnik (11), przymiotnik + państwo (1)] (12): Ruſacy gdy ſie nie mogli zgodzić wybráć Kſiążę Hálickie/ poſłáli do krolá Andrzeia Węgierſkiego. aby im dał ſyná Kolomaná ná páńſtwo Gálláckie/ tho ieſt Halickie BielKron 359, 160, 325, 343, 363v; MycPrz I C4v; W Paryżu mu Papieſki Legat Rożą złotą/ Oddał ná páńſtwo Polſkie winſzuiąc z ochotą. StryjWjaz A3v; SkarJedn 257; SkarŻyw 51, 403; StryjKron 285, 345.

W połączeniach szeregowych (5): Day aby wſtecż vpadli aby byli zeſromoceni ktorzy mnie zle myſlą [Ps 34/26]. [...] (koment) To ieſt będą zeſromoceni ſtraciwſzi ziemię, páńſtwo y kapłańſtwo ſwoie WróbŻołt L6; Czemuſz więcey v ſiebie ważyćie wáſz żołądek/ Páńſthwá/ Cći/ Bogáctwá/ y roſkoſzy tego ſwiátá/ á niſſli ony Bogáctwá/ ktore Pan Bog nágotował ſwoim wiernym? KrowObr 78; Mącz 230c, 322c, 349c.

W przeciwstawieniach: »posłuszeństwo (2), praca ... państwo« (3): Abowiem Biſkupſtwá y przełożeńſtwo Kośćielné Praca ieſt/ nie Páńſtwo BiałKat 38v; ponieważ káżdy rozumny bacży/ iż inne ieſt świeckie páńſtwo krolow y pánow Chrześćiáńſkich/ á inne Kośćielne poſłuſzeńſtwo SkarJedn 201, 207.

W charakterystycznych połączeniach: dojść państwa, dostać (2), używać (pożywać) (2); przyć ku państwu, przywieść; odjąć państwo, porzucić, przywrócić (2), umocniać, utwierdzać, wrócić, wydrzeć (wyrwać) (2), wziąć (2), zda(wa)ć (2), zostawić; przywrocić na państwo; walczyć o państwo, zabiegać; zostać przy państwie; państwo krotkie, nabyte, ojcowskie (ojczyste) (4), słabe, tyrańskie; państwa godzien, moc (2), możność, pomocnik, uczesnik; do państwa przywrocony; z państwa złupiony; na państwo łakomy; towarzysz na państwie; w państwie ućwierdzon.

Zwroty: »być na państwie, w państwie« = panować [szyk zmienny] (9:2): ktorego [Hilderyka] iego ſin Gilimer zabiwſzy pięć lat ponim w panſtwie będąc thak był okruthny, iż theż rodziczom właſnym nieprzepuſcił. MiechGlab 49; LibLeg 10/62v; WAleryanus Ceſarz/ był ná páńſtwie lat VI. BielKron 152v, 163v, 168v, 169, 173v; MycPrz I C4v; SkarJedn 209 [2 r.], 257.

»być, zostać pod państwem; być w państwie« = imperio teneri, in ditione esse Mącz; in a. sub ditione consistere (et permanere) JanStat [szyk zmienny] (11:1;2): BibRadz I 451b marg; Potym thá źiemiá była pod páńſtwem Rzymſkim y trybut płáćiłá. BielKron 274v, 267, 279, 284, 288, 290v, 291v; In ditione ac potestate alicuius esse, W pánſtwie á w pánowániu cziyem być. Mącz 430c, 446c; OrzJan 128; tedy nie innégo máią ná Wóytoſtwo obiéráć/ iedno z ſtrony poddánych Máieſtatu królewſkiégo/ y z tych/ którzy pod Páńſtwem Kośćiołá Wármieńſkiégo ſą SarnStat 1126, 1093, 1097.

»państwo da(wa)ć« [w tym: gdzie (2)] [szyk zmienny] (4): WAlentynianus Ceſarz [...] brátá ſwego Wálenſá vſtáwił towárzyſzem/ y dał mu páńſtwo w Azyey/ á ſam ná zachod ſłońcá pánował. BielKron 157v; nieſłuſzno oycu żadnemu/ máiąc ſyny godne/ dálſzemu páńſtwo dáwáć. BielKron 357v, 157v; PudłDydo B3.

»państwo dzierżeć« (1): Tákże też w nowym Zakonie/ widźiſz/ iákie Páństwa Kápłan dźierży: ták że ná koniec Rzym [...] pod nogámi dźiśia Kápłáńſkimi ieſt OrzRozm Hv.

»na państwo koronować« (1): gdy [papieżowie] y ſame Ceſarze [...] z Ceſarſtwá ſkłádáli: ná páńſtwá koronowáli/ Krole y inne wyklináli/ im korony bráli. SkarJedn 149.

»państwo mie(wa)ć« [w tym: gdzie (1)] [szyk zmienny] (5): LibLeg 11/88; Belgiká cżęść źiemie Fráncuſkiey/ zową ią od krolá Belgiuſá kthory w niey páńſtwo miał BielKron 280v; SkarJedn 196; [Konstantyn Wielki] Znáiąc tego Bogá od ktorego páńſtwo miał/ wielce czćił kápłany iego SkarKazSej 679b, 693b.

»mieć pod państwem« (1): Wenethowie dziś máią w Moree pod ſwym páńſthwem Máwázyą zamek y Nápolim miáſto BielKron 273.

»na państwo naznaczyć« (2): Zá żywota ſwoiego Vtenuſſá [...] Syná ná páńſtwo náznáczył StryjKron 280; SkarKazSej 687a.

»objąć, przyjąć państwo« = obtinere principatum JanStat [szyk zmienny] (1:1): dla tegoſmy z Bozkiégo zrządzenia Páńſtwo ludzi rozmáitych y Prowinciy różnych przyięli/ y ná Króleſtwo Polſkié koronowáni SarnStat 196; KlonKr D3.

»odzierżeć, osięgnąć,pαsieść państwo« = surripere imperium Miech; potiri rerum Mącz [szyk zmienny] (1:1:1): W ten cas Selembeg dzieſiąti krol poſiadſzy panſtwo dwu ſwych bratow zabił MiechGlab 69; HistAl A6; Potiri rerum, Zwierzchnośći nád wſzemi rzeczámi doſtáć/ to yeſt króliewſtwo/ páńſtwo oſięgnąć. Mącz 315d.

»panować państwem« (1): zmocni ſie Krol od Poludnia [...] y będzie pánował páńſtwem [dominabitur dicione] Leop Dan 11/5.

»pod państwo podbi(ja)ć, podbijający; k(u) państwu podbić« = (sibi a. suo dominio a. imperio) subiugare, sibi a. suae dominationi supponere suo imperio coartare a. subiugans HistAl [szyk zmienny] (10:1;3): [Aleksander] wſzytki też miáſtá okolicżne pod ſwe páńſtwo podbił. HistAl E5, A2, B2, B4, B5, D4v (12); Iulius Ceſarz Niemce ku páńſtwu Rzymſkiemu podbijáiąc/ w mieyſcu twárdym miedzy gorámi zamek mocny vdziáłał BielKron 288v, 287v.

»pod państwo poddać się, poddan; poddać się państwu« = dominio subiugari, imperio se subdere a. colla submittere (1:1;1): Potym sſtąpiłiſmy ná gránice zachodne/ gdzie tám wſzyſcy przebywáiący pod náſze páńſtwo ſie poddáli HistAl D5, D5v, H8.

»na państwo podwyszszyć, postawić« [szyk zmienny] (1:1): Cangius Chan [...] dał im ty przykazánia: Napierwey áby wſzyſcy chwalili tego Bogá ktory ſtworzył Niebo y Ziemię/ y onego podwyſzſzył ná to Páńſtwo BielKron 438v; A Cżechowie y Miemcy poráżeni byli/ Ktorzy iego [Bolesława Krzywoustego] ná Páńſtwo záś poſtáwić chćieli WierKróc A3.

»na państwie, w państwie siedzieć (a. (u)sieść)« [szyk zmienny] (3:2): Zophi sthary wmarl na pansthwye syadl ſſyn yego LibLeg 9/52; SkarŻyw 51, 403; On Amurathes [...] Siedząc w páńſtwie w pokoiu bjł zewſząd beſpiecżnj CzahTr F3v, F3.

»(s)puścić, zda(wa)ć państwo« [szyk zmienny] (4:2): iuż był Włádziſław ſynowi ſwemu ſpuśćił páńſtwo Cżeſkie. BielKron 325, 121v, 258v; [Karolomanus] Pipinowi bratu/ páńſtwo zdał/ y fam do Káſſynu do zákonu S. Benedykta poſzedł. SkarŻyw 519, 570, 571.

»państwo stracić« [szyk zmienny] (2): WróbŻołt L6; Lecż Hieroboam boiąc ſię áby [...] páńſtwá świeckiego nie ſtráćił: zákazał poddánym ſwoim áby do Hieruzálem/ nie chodzieli SkarJedn 208.

»na państwo wprowadzić« (1): Potym Petriło [...] wygnał Romaná Brátá Strijecznego/ ktorego záś ná páńſtwo Kazimirz vśiłował wprowádzić StryjKron 612.

»na państwo wsadzić (a. wsadzać), wsadzony (a. posadzony); na państwie posadzić się« = praeficere imperio Calag [szyk zmien] (9:2;1): BielKron 62; Gdyż przed tym Tátárowie w Moſkwi ſzáfowáli/ A kogo oni chćieli ná Páńſtwo wſadzáli. MycPrz I C3v; brát iego rodzony Alexy/ [...] ocży iemu wyłupiwſzy/ ſam ſię ná Páńſtwie poſadził. SkarJedn 257, 258; Wider einſetzen ins Reich. Záśię wſádźić ná páńſtwo. Z nowu przywieść dźierżenie. Restituere in regnum. Calag 567a, 129b; SkarŻyw 570; SarnStat 19; KlonKr wstęp A3v, A. D; SkarKazSej 679a marg, 680b.

»na państwo wstąpić (a. wstępować, a. nastąpić), nastać, wniść« = objąć (obejmować) rządy, władzę; (in regnum et) imperium succedere Modrz [szyk zmienny] (13:1:1): Po śmierci Antyochá wielkiego/ ſyn iego Selewkus wſtąpił ná páńſtwo oycowſkie BielKron 128, 360; ModrzBaz 15v [2 r.]; SkarJedn 212, 221, 321; Po Konſtánśie [errata zmienia: Konſtáncyuſzu] [...] Wſzedł ná páńſtwo on Iulianus odſtępcá wiáry Chryſtuſowey/ [...] Po ktorym náſtał ná páńſtwo Iowinianus SkarŻyw 392, 101, 391; StryjKron 285; KochFrag 43; SarnStat 971; KlonKr B2.

»wybrać (a. obierać), wybran(y) (a. obran) na państwo« [szyk zmienny] (2:3): LEſzko cżwarty w młodych lećiech będąc/ od wſzech iednoſtáynie wybran ná páńſtwo Polſkie BielKron 343, 169; StryjWjaz A3v; PaprUp Bv; Pſuie Lodwik lifty zábrániáiące białe głowy nápáńſtwo obierać. SarnStat 885 marg.

»na państwo wziąć, wzięt(y)« = ad imperium assumere Miech; [ad aliquem] deferre imperium; lectus imperator Mącz; super domianium assumptus JanStat [szyk zmienny] (2:6): Turci ponim [MahomecieVIII] iego ſina Baifeta [lege: Baiseta] na panſtwo wzięli MiechGlab 68; LibLeg 11/169v; Mącz 78b, 383b; MycPrz I C4v; SkarŻyw 164; SarnStat 997; KAZIMIERZ PIERWSY/ záś wźięt ná páńſtwo s klaſztoru. KlonKr wstęp A3.

»z państwa złożyć« = privare principatu HistAl; removere ab imperio PolAnt [szyk zmienny] (3): HistAl D6, D7; Nad to krol Aſá Mááchę mátkę ſwą złożył z páńſtwá/ bo byłá vcżyniłá báłwáná w Gáiu BudBib 2.Par 15/16.

»zrzucić, zrzucon(y), zegnan z państwa« [szyk zmienny] (4:2:1): Nie podobał ſie [Anastazyjus] Rycerzom/ zrzućili go s páńſtwá á Teodozyuſá wybráli. BielKron 167v, 171; BielSpr 45; Wladiſław Loktek/ dla ſiuſznich przitzin/ [...] pokilka razow sPanſtwa od Poddanich bel zegnan PaprUp B3v, B3; Phil C; KlonKr Dv.

Wyrażenia: »jedyne państwo« = jedynowładztwo (1): Monarchia, Iedine páńſtwo/ pánowánie Mącz 230c.

[»państwo morzkie«: Nie iemu [tj. Eolowi] páńſtwo [!] morzkie [imperium pelagi I 138]/ ni trozębu ktemu Nośić/ álé mnie [tj. Neptunowi] z lóſu zlecono ſámému VergKoch 10.]

»najwyssze państwo« (1): A tylko ná tym chcemy mieć doſyć: áby dwá groſzá [...] z káżdéy włóki/ álbo łanu/ [...] ná znák naywysſzégo páńſtwá [in signum summi dominii JanStat [319]] y wyznawánia Korony Króleſtwá Polſkiégo były płáconé. SarnStat 349.

»następnik na państwo« (1): Przeto cżego oćiec moy [Konstantyn]/ powiáda/ nie wykonał: ia iáko naſtępnik ná páńſtwo/ y ſyn iego/ wykonywam. SkarŻyw 390.

»za nowotku, na początku państwa« (1:1): Gdiſch yego Kro. mcz zatham powolnoſczą y okazanym prziyaczyelſkym yakye za nowothkv paniſthwa pana Voyewodzynego poznawa [...]. ſtrzecz thego pylnye raczi, abi żadna prziczina ſrvſchenya they prziyazny [...] dana nyebila. LibLeg 11/169v, 11/170v.

»na nowym państwie« = po objęciu panowania [szyk 4:1] (5): LibLeg 11/163v, 172, 185v; [Skirgajło] Ná nowym páńſtwie vdał ſię do vſtáwicznych bieſiad y pijańſtwá StryjKron 482, 385.

»stolec (a. stolica) [= tron] państwa« (3): [Otoman] ſyná ſwego Amurátá ná ſtolec páńſtwá ſwego podnioſł BielKron 239v; StryjKron 487; SarnStat 118.

»państwo świeckie, doczesne, ziemskie« [szyk 6:6] (10:1:1): Greccy Ceſarze [...] dla páńſtwá świeckiego kośćioły wſchodne ziednocżyć chćieli. SkarJedn D5, 170, 201, 205, 206, 207 [2 r.], 208, d7v; SkarŻyw 300; [Pan Jezus] będąc Pánem niebá y źiemie/ iednym ſię palcem źiemſkiego páńſtwá y rządow nie dotykał. SkarKaz 244b; PRośimy ćię wſzechmogący Boże/ áby ſługá twoy N. Krol [...]/ po docżeśnym páńſtwie/ wiekuiſtego chwały twoiey króleſtwá doſtąpił. LatHar 626.

»wschodnie państwo« = władza nad wschodnimi prowincjami rzymskimi (1): Tym cżáſem Konſtántynus vmárł á Konſtáncius brát iego ná wſchodnie páńſtwo náſtąpił SkarŻyw 391.

»państwo ziemskie [= na ziemi]« (1): Iam yeſt Czeſſarz wielky niezwicziezoni od pana boga powiſſoni y podayączi Coroni na panstwa zyemſkie LibLeg 10/66v.

»zwierzchnie państwo« (1): Gdy ſie wielki Alexánder chlubił zwierzchnim páńſtwem á wolnośćią/ (iákoż ſluſznie/ bo wſzytkiemu świátu roſkázował) Filozofowie [...] ták go odpráwili. Ze niebyło nádeń więtſzego niewolniká. PowodPr 61.

Szeregi: »państwo i cesarstwo« (1): Záſię ieſli Roxana porodzi ſyná niechay pożywa páńſtwá y Ceſarſtwá naſzego [nostro fungatur imperio] HistAl N2; SkarKazSej 679b, 680b.

»dzierżenie i państwo« (1): któré [zamki i miasta] do tego czáſu były w náſzym [wielkiego mistrza] dźierżéniu y páńſtwie [in nostra possessione et ditione JanStat 881] SarnStat 1101.

»korona i z państwem« (1): krolá Cżeſkiego Konrádá (kthoremu koronę Ceſką y z páńſtwem wźięto było) z ſobą namowił BielKron 301v.

»krolestwo, (albo, i) państwo« = regnum et imperium Modrz; potentia regalis et principatus maiestatis JanStat [szyk 5:2] (7): BibRadz I 428d marg; Politεια, Mieyſcki ſtan ſpráwowánie Rzeczy poſpolitey/ páńſtwo/ królewſtwo. Mącz 308b, 315d; LeovPrzep C2; RejAp 135v; ModrzBaz 15v; SarnStat 908. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»państwo i monarchija« [szyk 1:1] (2): Tę pewność ma kośćioł Boży w rzecżách wierze ſłużących: iż Papież około zbáwienney náuki [...] nigdy zábłądzić nie może [...]. Gdy tedy świeckie páńſtwo y Monárchia tákiego od Bogá przywileiu nie ma SkarJedn 205; SarnStat 18.

»państwo, (a) panowanie« = ditio ac potestas Mącz (2): Philarchus, Latine amator imperii, Lákomy ná páńſtwo/ kwápiąci ſie ná pánowánie. Mącz [297]c, 430c. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»poddaństwo i państwo« (2): ácz wybiérácze náſzy [...] zá podátki náſzé/ któré po proſtu Króleſtwem zową/ ná znák poddáńſtwá y prawdźiwégo Páńſtwá [in signum subiectionis et veri dominii JanPrzyw 10]/ [...] groſzé Práſkié od Kmieći wźięli SarnStat 888, 407.

»państwo albo (i) przełożeństwo (a. przełożenie)« (3): Krolowie panuią nad tymi ktoré pod ſobą maią/ vkazuiątz motz nad nimi ſwégo pańſtwa ij przełożeniá OpecŻyw 95; KromRozm I D2v, D3.

»państwo i ([a]) rząd« (1): SkarKaz 244b; [Grekowie widząc Agámemnoná/ nie tylko doſtátecżnego/ ále owſzem y ſpráwnego/ włożyli nań wſzytko Páńſtwo á rząd HistTroj D5v].

»urząd i państwo« (1): Krol á namieſtnik krolewſki władzą trzymáiąc/ nie cżynią [...] dwu krolow/ ále iednego w vrzędzie y páńſtwie/ ácż dwa ſą w oſobie. SkarJedn 57.

»państwo i władza« (1): Niechay ſtąd Papieżnicy nie tryumfuią/ iż ich Páńſtwo/ y władza/ zárázem zá przepowiádániem Ewánieliey nie vſtáłá NiemObr 165.

»państwo i zwierzchność« = potestas ac dominatus Mącz (2): Mącz 430c; nie tylko vrząd [Jezusa Chrystusa] więtſzy y zacnieyſzy/ ále też moc/ zwierzchność/ y imię wſzyſtkie imioná/ tho ieſt Páńſtwá y zwierzchnośći przewyżſza CzechRozm 8v.

Wyrażenie przyimkowe: »pod państwem« (18): LibMal 1553/177v; Niemcy kthorzy zá Renem rzeką/ pod Rzymskim páńſtwem á potym pod Fráncuzy mieſzkáli. BielKron 282; Mącz 5d; SkarJedn 216; pod Rzymſkim páńſtwem czemu ſię Chryſtus vrodzić chćiał SkarKaz Oooo2. Cf »być pod państwem«, »mieć pod państwem«.
Przen (7): panſtwa więtſzego niemaſz, iedno maiącz nad winnymi moc á nie mſcić ſie. BielŻyw 166; máią [luteranowie] takież gotowość/ y ſpoſobność wielką do nieprawdy/ záſlepione páńſtwo wśćiekłego pſá złość/ Dyabelſką pychę/ hárdość w nich zá pokorę pocżytáią ReszPrz 65.
a) Metonimicznie o władcy: ja, ty [czyje: pron poss] (5): My tedy kthore mienićie być pomocniki páńſtwá wáſzego [vestri imperii] wielmożnoſći wáſzey pokornie proſimy/ ábyſcie nas wáſze ſlugi wiernie wſpomogli. HistAl Cl, C7, D5v; BielKron [3323]v; Aczkolwiek poddánych náſzych świetckich pożytków [...] zwykliſmy z chućią przeſtrzégáć/ y práwá z wolnośćiámi ich przećiwko zbrzydzonéy złych ludźi złośći/ Pánſtwá náſzégo [ditionis nostrae JanStat 243] pomocą zwykliſmy záchowywáć SarnStat 897.
a. O panowaniu, władzy Boga i Chrystusa (26): BibRadz 2.Petr 2/10; Acż to páńſtwo y tá ſpołecżność ieſt záwżdy w tym iedynym Boſtwie Bogá Oycá/ y Syná/ y Duchá s. wiecżne á nigdy nierozdzyelne RejPos 343v; CzechRozm 142v.

państwo nad kim (3): SkarKaz 519b; pierwey ſię [mężowie przez Mojżesza na urzędy ustanowieni] náuczyli od kápłanow P.Bogá chwalić/ y iego moc y páńſtwo nád ſobą znáć/ y práwá Bożé vmieć: toż dopiero ludźmi rządźić. SkarKazSej 678b. Cf Zwrot.

państwo czyje [w tym: G pron (9), pron poss (3)] (12): [Pan stworzenia] Obiáwi moc páńſtwá ſwego. BielKron 135v; RejPos [344]v; Dźiećię ſie nam národźiło/ á ſyn nam ieſt dany/ [!] Rozmożeniu páńſtwá iego y pokoiu nie będźie końcá CzechRozm 177; SkarŻyw 47, 189, 274, 392; LatHar 87, 183, 561; SkarKaz 519b; SkarKazSej 678b.

W połączeniach szeregowych (4): NiemObr 100, 117; ále ſię temi ludzkiemi ſłowy wyraża/ moc/ páńſtwo/ chwałá/ y władza wielka/ którą Pánu náſzemu dał Oćiec ná niebie y ná źiemi SkarKaz 242b, 456b.

W formułach modlitewnych (9): Tám gdzie potym S. Helená [...] temu męcżennikowi ku pámiątce kośćioł zbudowáłá. Bogu w troycy iedynemu ná cześć/ ktorego ieſt ſławá y páńſtwo ná wiek wiekom Amen. SkarŻyw 47, 189, 245, 274, 392; O Wſzechmogący wiecżny Boże/ ktory nád żywemi y vmárłemi páńſtwo twe rośćiągaſz LatHar 87; chwałá nawyżſzey y nierozdźielney Troycy/ [...] ktorey páńſtwo bez końcá trwa. LatHar 561, 183, 238.

Zwrot: »[nad kim] państwo mieć« (1): Báránek ten Pan nád pány/ krol BOſtwem koronowány/ On ma nád krolmi páńſtwo mieć ArtKanc O.
Wyrażenia: »nawyższe państwo« (1): Y pádli [trzej królowie] ćiáły ſwemi przed onym Krolem/ wyznawáiąc nawyżſze Páńſtwo y zwierzchność iego nád ſobą SkarKaz 519b.

»państwo na niebie i na ziemi« (1): Tobie ieſt páńſtwo na niebie y ná ziemi/ [...] ty roſkazuieſz wiátrom y wſſem rozlycznem goram RejPs 131.

»powszechne państwo« (1): któré [dziesięciny] ſobie Pan Bóg ná znák powſzechnégo pánſtwá [universalis dominii JanStat 243]/ ku pożywieniu ſług ſwoich dáwáć roſkazał SarnStat 897.

»święte państwo« (1): Ato iego [Krystusa] ſwięte Páńſtwo/ á to błogoſłáwione kroleſtwo/ iuż ſie wnet pocżęło ieſzcże tu ná tym ſwiecie RejPos [344]v.

Szeregi: »(i) państwo a (i) krolestwo« [szyk 1:1] (2): RejPos [344]v; ále z iego [Dawida] źiarneczká/ z tak máłego o ſobie rozumienia/ wielkie drzewo y rodzay Meſſyaſzá Chryſtuſá vroſł/ y kroſtwo y páńſtwo podnioſłe y długie. SkarKaz 83b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»państwo i moc« [szyk 1:1] (2): ktorego [Jezusa] ieſt páńſtwo y moc z Oycem y z Duchem S. ná wieki Amen. SkarŻyw 392; SkarKazSej 678b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»rozkazowanie i państwo« (1): ktoremu [Panu Jezusowi] z Oycem y z Duchem ś. wiecżne roſkázowánie y páńſtwo. Amen. SkarŻyw 245.

»rząd i państwo« (1): Rząd záś [Jezusa] będzie y páńſtwo/ do czáſu wiecznégo. SiebRozmyśl F3.

»państwo i zwierzchność« (1): SkarKaz 519b cf »nawyższe państwo«. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

b. O panowaniu, władzy diabła i antychrysta oraz apokaliptycznych alegorycznych potworów, utożsamianych w polemicznych pismach różnowierczych z papiestwem i Kościołem katolickim, zwłaszw nawiązaniach do Apoc (7): CHwalmyż wſzyſcy Krolá niebieſkiego [...]. On boy ćięſzki ná Swiećie podſtąpił/ śmiercią nieprzyiaćielá zwyćiężył/ krwią Teſtámentu z pánſtwá złupił. ArtKanc G13v.

państwo czego [= nad czym] (2): aby przez śmierć zniſzcżył tego który miał páńſtwo śmierći [robur habentem mortis]/ to ieſt cżártá. BibRadz Hebr 2/14. Cf »dzierżeć państwo wszego świata«.

państwo czyje [pron poss] (3): KrowObr 242; przeto też [antychryst] tákowymże ſpoſobem muśi áż do końca páńſtwá ſwego bronić. CzechRozm 255; CzechEp 410.

W połączeniu szeregowym (1): iż tego [tj. o antychryście] piſmo ś. nie mowi względem iedney oſoby/ ále względem zwierzchnośći/ rządu/ władánia y páńſtwá/ ná ktorym te oſoby [tj. papieże] iedná po drugiey śiedźieć miáły CzechEp 356.

Zwrot: »dzierżeć państwo wszego świata« = mieć władzę nad całym światem (1): A táć głowá [orłowa] przeſtráſzyłá wſzytek świat/ á pánowáłá nád tymi/ ktorzy ná nim mieſzkáią/ zwielkim vćiſkiem/ dzierżąc páńſtwo wſzego świátá [potentatum tenuit orbis terrarum] BudBib 4.Esdr 11/32.
Szereg: »państwo i krolestwo« (1): Ieſztze teſz tá mátká nietzyſta/ vmocniłá páńſtwo ſwoie/ y Kroleſtwo/ Annatámi/ Sakrámi/ Pálliuſzámi/ Kortyſany/ Oleymi/ báránkámi KrowObr 242.
c. O panowaniu, władzy bogów pogańskich [w tym: czyje (1)] (2): A Pluto z swymi [bo]gactwy [...] Boić się też ziemie grzmienia. Słonecznego oświecenia, By w piekło nie zaświeciło Jego państwa przeszkodziło. BierRozm 23.
Zwrot: »dostać państwa (G)« (1): [Silenus] Dźiatkóm báśnie powiedał/ z czego páłac górny Vſklepion/ iák w nim doſtał páńſtwá Iowis ſporny OstrEpit A3.
d. Władza sądownicza, jurysdykcja; iurisdictio BartBydg, Mącz, Cn [w tym: czyje (1)] (3): potestas iurisdicionis, mocz panstwa; potestas ordinis, caplanstwa BartBydg 77b; Iurisdictio, Moc/ páńſtwo. Mącz 179a.

W połączeniu szeregowym (1): Ut in iurisdictione capitanei generalis Posnaniensis, W páná ſtároſty Poznáńskiego ſtároſtwie/ poruczeniu/ mocy/ páńſtwie. Mącz 179a.

e. Urząd stanowisko, godność (18): Senat ná oſtátku wybrał Dyktatorá powtore M. Wáleryuſá. Przyiąwſzy to Páńſtwo Wáleryus/ wybrał ſobie Hetmánem Serwiliuſá. BielKron 107v; INnocencyus ſzoſty [...] kościelne páńſtwá nie proſtym ále co vcżonym dawał. BielKron 186v; RejZwierc 40v.

W połączeniach szeregowych (9): Słończe Miedzy planetami ieſt iako pan. [...] Dawa czelarzſtwa/ kroleſtwa/ kxięſtwa/ woiewodztwa, ſtaroſtwa/ vrzędy, Y inſze pańſtwa, znamienicie przelożone FalZioł V 51; Gdyż wiemy iże v nich nic nie płatne páńſtwá/ Kroleſtwá/ zacne klięſtwá/ y ine hetmáńſtwá. RejWiz 156v; OrzRozm O3v; BielKron 80v; Mącz 463d; RejAp 112v; RejZwierc 40, A5v; Bo ten [Jezus Chrystus]/ ácżkolwiek cżćią y chwałą nád wſzyſtkie páńſtwá/ zwierzchnośći y przełożeńſtwá/ źiemſkie y niebieſkie ieſt vkoronowan od Bogá oycá ſwego: [...] iednák chwały tey oycowſkiey nie ma CzechRozm 194v.

Zwroty: »przełożyć (a. przekładać) [kogo] na państwo« [szyk zmienny] (2): FalZioł V 52; Krol Angielſki dał śćiąć Tomaſzá Kromelá/ ktorego był przełożył ná wielkie páńſtwo BielKron 218, 80v.

»państwo rządzić« (1):á przetoż tem więcey zwierzchnym Pánom [...] przyſtoi [...]/ áby Páńſtwo ábo vrząd ſwoy dobrze rządźić [frena imperii recte moderari ... queant]/ á w ſpráwách ták ſobie pocżynáć mogli iákoby było co chwálić ModrzBaz 18.

Wyrażenie: »państwo wojskie« = urząd trybuna w Rzymie (2): Homo inquietus et ad tribunatum spirans, Człowiek nieſpokoyny á ná páńſtwo woyskie czyháyący Mącz 341d, 463d.
Szeregi: »dostojeństwo i państwo« (1): Potym Grzegorz [...] dobrowolnie ſpuśćił ſwoy ſtolec/ opátrzon inſzym doſtoieńſtwem y páńſtwem. BielKron 187v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»tytuł i państwo« (1): Ieſli ſię im [językiem rzymskim] brzydziſz/ brzydzże ſię tytułem y páńſtwem ſwoim: á nie piſz ſię Ceſarzem Rzymſkim. SkarJedn 216. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»państwo abo urząd« (1): ModrzBaz 18 cf »państwo rządzić«. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

f. Forma rządów, ustrój (1):
Szereg: »państwo abo panowanie« (1): Politią zową/ tę Rzecżpoſpolitą ktorą wiele oſob rządżi [!]/ w ktorey vrzędy y doſtoynośći zá ſpolnemi głoſy y zezwoleniem mnoſtwá ludzi dawáią [...]/ przeto tákowego páńſtwá ábo pánowánia ſpoſob/ ták iáko y wſzytkie inſze zową Rzecżąpoſpolitą. ModrzBaz 3v.
3. praw. Pełne uprawnienie do władania, dysponowania czymś, użytkowania, egzekwowania czegoś; prawo własności; władanie, posiadanie (zwykle w formułach i aktach prawnych); dominium JanStat, Cn (32): A té zapiſy/ któré iednym związkiem w ſobie wſzytko zámykáią/ nic nie wyymuiąc/ áni zoſobná mieniąc/ ále wſzyſtko Páńſtwo ná oſobę przenoſząc/ wſzyſtko w ſobie zámykáią SarnStat 52.

państwo czego [= do czego] (4): Tákże téż mówimy o káżdym poſtánowieniu vczynionym z ſynem oycowſkim/ iż nie ieſt ważné/ gdy [syn] ieſt w mocy oycowſkiéy [...] iż nie ma páńſtwá żadnéy rzeczy/ álbo dánia iákiéy máiętnośći. SarnStat 586, 706, 1088, 1092.

państwo czyje (1) KlonWor 25 cf »prawo, państwo i też właść«.

W formułach aktów prawnych przekazywania majątku (20): Pan.N. zdawa dom/ właſnoſć/ álbo dźiedźictwo ſwoie/ [...] ze wſzytkim práwem/ Páńſtwem/ dochody/ vżytki/ Pánu.N. GroicPorz 12v; ták iż przerzeczony N. dał y zámienił dobrá ſwé dźiedźiczné/ to ieſt/ wieś N. ze wſzyſtkim téy wśi dźiedźictwem/ y ze wſzyſtkim práwem/ páńſtwem/ właſnośćią/ y Tytułem dźiedźicznym/ z przerzeczonym N. SarnStat 1248, 685 [3 r.], 978, 1038, 1058, 1088 (19).

Zwrot: »z państwa zstępować (i) wyrzekać się (a. odrzekać)« = dominio cedere et renuntiare JanStat (4): Z których to źiem Pomorzkich/ Chełmieńſkich y Micháłowſkich/ my Miſtrz Lódwik [...] y z práwá/ z właſnośći/ Tytułu/ Páńſtwá/ któré iákokolwiek [...] Nam y Zakonowi náſzému należáło/ zſtąpieniem y wyrzeczeniem ſie wiecznym [...] zſtępuiemy/ odrzékamy SarnStat 1089, 1091, 1092 [2 r.].
Szeregi: »państwo i prawo« (1): téſz Ziemie/ któréſmy záwżdy zupełnym Páńſtwem y práwem doſtátecznym [cum pleno dominio ac iure mero et mixto JanStat 745] do tego czáſu mieli y mamy [...] króleſtwu polſkiemu powtore wćielamy SarnStat 987. [Ponadto w formułach aktów prawnych 20 r.].

»prawo, państwo i też własność« [w nawiązaniu do formuły aktów prawnych] (1): Lecż gdy ſię láſa dorwie/ z domu ſię wywinie: Iuż twoie práwo/ páńſtwo/ y też właſność ginie. KlonWor 25. [Pow formułach aktów prawnych 17 r.].

»używanie i państwo« (1): My Miſtrz/ Komendorowie/ y Zakon [...] z vżywánia y Páńſtwá [usum et dominium JanStat 870] tych to Zamków/ Miaſt/ miáſteczek/ Ziem/ Powiatów/ wśi/ Rycérztwá/ obywátelów/ Wáſſalów/ y z onych kożdégo práwá/ [...] zſtępuie/ y wyrzéka ſie. SarnStat 1092.

»własność a (i) państwo« = proprietas et dominium JanStat [szyk 1:1] (2): iż ymienie ſwoye [...] przedal sliachetnemv temv a temv y potomkom iego za tę a za tę ſvmmę ze wſſytką wlaſnoſczią a panſtwęm ComCrac 22; SarnStat 1073. [Ponadto w formułach aktów prawnych 17 r.]

4. Posiadanie bogactw, wysokiej pozycji społecznej; dominium Mącz; possessio Vulg (53): BierEz M4 [2 r.]; A wſſakoż ſſcżęſliwoſcz vcżinku ſſlachetnégo znakomitſſá ieſt w pańſtwie/ a w ſſcżęſliwoſći mieniá ſwieczkiégo. ForCnRWiet Av, Av; Tego mi się wyznawać nie chce, Co je kradną ich poborcę [...]. Przetoć, gdz[i]e więcej jest państwa, Tam też więcej jest złodziejstwa. BierRozm 21, 15; RejRozm 396; RejKup g7, z2v; Nie bądź chćiwy imienia y roſkázowánia/ Bo páńſtwá potrzebuią licżby z włodowánia. BielKom C6; Coś [...] ná drugich wyłudził/ ná drugich wylichwił/ Bogżeć pomoż/ boś nie źle s tego páńſtwá vtył. RejWiz 191v, 11 marg, 19v, 157, Cc8v; (arg) láko żadny w bogáctwách nie ma dufáć/ ále ſie Bożey pomſty bać/ [...] (–) NIechćiey bácżyć ná páńſtwá nieſluſzne/ á niemow/ mam doſtátecżny żywot Leop Eccli 5/1; thakież theż ći mili zakonnicy/ kiedy ſie nawięcey wſpomogli á ku pańſtwu przyſzli pocżęli hárdzieć BielKron 346, 157; SkarŻyw 596; KochFr 45; Niech ſye tu nikt z pánſtwem nie ozywa/ Ani z námi powagi vżywa/ Przywileie powieśmy ná kołku/ A ty wedla páná śiądź/ páchołku. KochPieś 23, 3, 36; GrabowSet H4v; PaxLiz B4.

państwo czyje [w tym: G sb i pron (3), pron poss (1)] (4): BielŻyw 58; Niektorym rodzicow Páńſtwá/ y od niemowlęſtwa w roſkoſzach obozowánie zaſzkodziło. KwiatKsiąż Fv; RejPosWstaw [1103]; RAdábym iák nayprędzey/ [...] Abych wżdy ſnádniey mogłá Páńſtwá ſwego vżyć. PaxLiz B3v.

W połączeniach szeregowych (10): RejŁas w. 56; RejJóz C7; KromRozm III P7v; ktorzy w páńſtwách/ w obżerſtwách/ w cudzołoſtwách/ y w gámráctwách leżą/ iáko ieſt wſzyſthka ordá kxiężey Papieſkiey. KrowObr 186v; Mącz 128d; OrzQuin Hv; SkarŻyw 478; Gdyż przy nim [papieżu] ieſt nie iedno/ ále wiele kroleſtw [...]. Przy nim ſkárby: przy nim páńſtwá: przy nim władza y roſkázowánie. CzechEp 383, 369, 379.

W przeciwstawieniach: »państwo ... ubostwo (2), nędza« (3): Vboſtwo y zátáienie y celle nád pańſtwo y pałace y cżći wſzytkiego świátá przełożył. SkarŻyw 473, 596; Bo ćiężſza tá nędzá/ co po pánſtwie náſtáie. GórnTroas 23.

Przysłowia: Gdzye poſłuſzność tám páńſtwo ſzyroko/ A gdzye ſobye káżdy fray hern bywa/ Pokęſu go rad káżdy vrywa BielKom G2v.

Hoyny do cżáſu iáko pan vżywa/ A cżáſem s páńſtwem y pod łáwą bywa. RejZwierc 217.

Wyrażenie: »państwo wszytkiego świata« [szyk 1:1] (2): [Piotr Urseolus] Zá nic ſobie wſzytkiego świátá páńſtwá nieważył/ ná ktorym zbáwienie [...] tracić miał. SkarŻyw 571, 596.
Szeregi: »dostatek a państwo« (1): tymże obycżáiem łákomy cżłowiek [...] mnima áby w onym doſtátku á p[á]ńſtwie iego wſzytko podpomożenie żywotá iego położone było. RejPosWstaw [1103]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»sława, (i) państwo« (2): RejZwierz 109; krol Agátocles [...] Miedzy złote naczynie záwſze glinę ſtáwiał/ [...] A przyczynę powiádał tę przed gośćmi ſwymi: Ia/ ktorego Bog ſławą y páńſtwem ozdobił/ Pomnię iże moy oćiec z gliny gárnce robił. SzarzRyt D3. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»zacność [ = wysokie urodzenie a. wysokie stanowisko] z państwem« (1): Znaydzieſz [w wojewodzie wileńskim] Rubinowy bláſk/ Szmáragdową cnotę/ [...] Ale trzebá klenoty/ cżęſto polorowáć/ Bo gdy prochem przypadną/ wnet ſie pocżną pſowáć. A ten proch zacność s páńſtwem [tj. zacność i państwo, tu przenośnie nazwane prochem] rad więc glánc [klejnotów] odmieni RejZwierz 90v.

»państwo a złoto« (1): Spodłégo ſtanu śćigłeś Orła lotem [tj. szybko]/ Páńſtwy króle/ á Monárchy złotem. ZawJeft 26. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

a. Majestat, wspaniałość, okazałość, chwała; gloria PolAnt [w tym: czyje (3)] (4): a wżdy to powiadám wám że ani Solómon we wſzyſtkięm pańſtwie ſwoięm był tak ſtroiny iako iedna ſtych [tj. lilii polnych] MurzNT Matth 6/29, Luc 12/27.

W połączeniu szeregowym (1): Heſter oná pani mowi [...]: (Ty wieſz Pánie iżem ſię nie kocháłá ſługá twoiá w pańſtwie tym/ y chwale/ y w znákách pychy ná głowie moiey [...].) SkarKaz 350b.

Przen: Majestat boży (1):
Szereg: »państwo i zacność« (1): Niegodne to ieſt ná źiemi mieśce páńſtwá y zacnośći iego [Chrystusa]/ ćiáſne ná ták wielkiego Páná/ v ktorego źiemiá ieſt podnożkiem nog iego SkarKaz 244b.
5. Majątek, bogactwa (56): BierRozm 14, 27; Iuno páni bogáſtwá/ páńſtwá ym dáruie. Pállás páni wſſech náuk/ mądroſćią ſſáfuie. KlerWes A2, A2v; Bo drugych panſtwa tak malo Day za kope drugie ſtalo. RejKup 17; RejFig Cc3; RejZwierz 17v; Tám też wiele klaſztorow [...] przez Kliążętá y Grabie dobrze páńſtwem opátrzone. BielKron 287, 148, 162v, 261v [2 r.], 321; RejZwierc 38; Niepewné ſkárby pośiedli ná źiemi: Bo ſkoro zágrzmi twa pomſtá nád niémi/ Y pan/ y páńſtwo znikną wocemgnięniu KochPs 108; WysKaz 42.

państwo czyje [w tym: pron poss (4), G sb i pron (2)] (6): RejZwierz 46; BielKron 259; Pánſtwo ſwe iáko rozproſzyłá Eufrázya. SkarŻyw 225 marg, 26; CzechEp 336; KołakCath Bv.

W połączeniach szeregowych (6): A ktore dobra ich [bogatych] mnimasz tako barzo ustawiczne Se wszytkiej strony beśpieczne [?]. (-) Czci, rod, wielkie przyjaciele, Moc i państwa, skarbów wiele, Mnogie rozkoszy w dostatku; Nie mająć żadnego smętku. BierRozm 5; RejKup aa4; SkarŻyw 26, 115, 440; ArtKanc 05.

W charakterystycznych połączeniach: dostać państw(a), nabywać, zyskać; darować państwo(-a), da(wa)ć (3), mieć (3), opuścić (opuszczać) (3), oszacować, (po)brać (2), potracić, przywieźć, rozproszyć, wrocić; obdarzyć państwem, opatrzyć (opatrzony) (2), szafować; państwo(-a) hojne, przedniejsze, rozliczne.

Wyrażenia: »państwo świeckie« = dobra doczesne (1): Páńſtwá świeckie opuſzcżáli/ wiele ich w vboſtwie trwáli/ puśćiwſzy cżeśne imienie/ ćierpieli więźienie/ prze Páná Kryſtuſá imię. ArtKanc 015.

»wielkie państwo« [szyk 5:2] (7): RejKup bb4v, bb5v; S tey Moluki Portugálcżycy przywieźli wielkie páńſtwá do Portugáliey BielKron 445v, 165, 288v; SkarŻyw 115 [2 r.].

Szeregi: »dziedzictwa albo państwa« (1): Thym [sukiennikom, szewcom, garbarzom itd.] Sathurnus z ſtrony ſwey dziedziczthwa/ albo pańſthwa dawa: z takowych robot. FalZioł V 50v.

»obfitości, państwa« (1): A gdyż to ieſt náſzá myſl/ ábychmy wiedzyeli/ Co wżdy ieſt nalepſzego/ to wyrozumieli. [...] Iedni ie w obfitoſciach w páńſtwách pokłádáli/ A drudzy wdzyęcżną roſkoſz nád to przekłádáli. RejWiz 19v.

»państwa i skarby« (2): áby ſtąd nie przychodzili ku iákiey zwirzchnośći/ [Julianus cesarz] páńſtwá y ſkárby od ich [chrześcijan] kościołá brał BielKron 157; CzechEp 336. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

Iron: Brak bogactw [czyje] (2): (did) Zephira [...] fuka na hausknechta (–) [...] A Czo tobie trzeba myſlić Ty ſwe pańſtwo w garſc możeſz skrić RejJóz C5v; RejKup g2v.

Przen: Dobra, wartości niematerialne, duchowe [w tym: czyje (1)] (4): iáko P. Bog poſty y inne trudzenia y cnoty pobożnośći wſzelákiey płáćić vmie/ tákim páńſtwem y roſkoſzámi ktore tu vkazał vczniom ſwoim SkarKaz 116b.

W połączeniu szeregowym (1): A oni [książęta bogaci] ſię ná zad obracáć będą/ żeby iáko mogli vyrzeć ono mieyſce/ y rádość od ktorey ie wyganiáią: y vyrzą świátłość onę niewymowną/ rayſkie roſkoſzy/ y wielkie páńſtwá/ y vpominki/ ktore święći od krolá chwały odnieſli. SkarŻyw 121.

Wyrażenie: »wielkie państwo« (2): Niebyliſmy vbodzi byſmy niewiedzieli czo ieſt vboſtwo. Niewiedzieć lepak czo ieſt vboſtwo, ieſt przyſcie ku wielkiemu panſtwu. BielŻyw 128; SkarŻyw 121.
Szereg: »państwo a imienie« (1): áby cżłowyek ten będąc wnim [w stanie kapłańskim] á vżywáyąc onego/ wyernye Bogu ſlużył/ yego páńſtwem á imyenyem rządził y ſſáffował. GliczKsiąż O5.
a. Posiadłość ziemska; dominium Mącz, JanStat [w tym czyje: G pron (3), pron poss (2)] (13): [Frankonia] Ma Kliążętá/ Grábie/ kthorych páńſtwá wielką cżęść źiemie záſtąpiły/ okrom Biſkupow ktorzy tám ſzeroko y długo páńſtwá ſwe rozſzerzyli. BielKron 289v; Mącz 94a; doniosł tę rzecż naprzod do Páná Alekſandra Chodkiewicża [...] (iako do tego wktorego páńſtwie on Monaſtyr) BudNT przedm b7v; SarnStat 668; PaxLiz A3.

W połączeniach szeregowych (5): Páńſtwá żadnego v nich [Turków] wśi áni miaſt nie trzyma żądny ná wiecżność áni w dziedzictwo/ bo wſzytko Ceſarſkie grunty y ludzie BielKron 261; (nagł) Ziemiánin. (–) MArmurowe páłace/ wymurowáne Grody/ Więc włośći/ klucże y páńſtwá [...] zoſtawmy onym ktorzy cudzemi rękoma wſzytko ſpráwowáć zwykli GostGospPon 168; SarnStat 1071, 1091 [2 r.].

α. Dobra królewskie (2): Ták páńſtwá wyciągnęli/ ták poſzácowáli/ Ledwe Wroble od tego iż wolni zoſtáli. Y kazáli cżwartą cżęść dáwáć ná obronę RejZwierc 245; SarnStat 1088.
β. [Majątek pana feudalnego, miejsce pańszczyźnianego przypisania chłopa: Zeznał ślachetny pan Jan Gogoliński [...], iże przydał łaz Bartosikowi do zagrody, [...] który był na pana przypadł po Sroce, który był z państwa uciekł KsięgiSądŁąck 1588 nr 294.]
6. Kasztelania (1):
Zestawienie: »państwo krakowskie« (1): iż Krol IM. Pan náſz vmyſlił W.M. mego Mćiwego Páná ná Páńſtwie Krákowſkim poſádźić ReszList 188; [Przyjechaliśmy potem do gruntu wsi Lagiewniki, która należy na państwo krakowskie. LustrDróg 75; przetoſz dawſzy Pańſtwo Krákowſkie Wálentemu Dębieńſkiemu Kánclerzowi Koronnemu/ dał mu piecżęć mnieyſzą BielKron 1597 733].
7. coll. Ludzie należący do najwyższych warstw społecznych, magnaci, szlachta, ziemiaństwo; dynastia Mącz [w sg (7), w pl (2)] (9): [burgrabia wielki] włożył rękę ná koronę/ wołał głoſem wielkim do wſzytkiego páńſtwá w koronie przełożonego/ áby ſie ktey koronie przyznawali BielKron 329v; Mącz 98b; Ale gdyby ſie páńſtwá pięknie zyednocżyły/ Aſpolnemi porządki nadobnie rádziły/ Mogły by ſie wynáleść tákie obycżáie/ Zeby tu nieprzyiaciel záglądał s przełáie. RejZwierc 251; MycPrz I Bv; Alić práwie ná ſzcżęśćie/ gdy Páńſtwo iecháło/ Iuż tám Pána Młodego/ widźieć ſie doſtáło. PaxLiz D3v.

W połączeniu szeregowym (1): Y vmarł ieſt Alexander we XXXII. leciech [...]. Tedy go krolouie kxiążęta á pańſtwo do Alexandriey nieſli. BielŻyw 163.

Wyrażenie: »radne państwo« = członkowie najwyższej rady, senat (1): Senatorius, Rádne páńſtwo/ ſenatorski. Mącz 382b.
Szereg: »państwo abo pospolici ludzie« (1): A czy zloczinczi kthorzi tho poczinyly bandoly ſznymi kthorich paniſth abo ſznyſchich poſpolythich lyudzy. thakowem lyvdzyam biſczye thego [tj. kary] nyeprzepvſczaly y nyefolgowaly. LibLeg 11/141v.
a. Dynastia (1):

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej (1): ktore [cesarstwo] ieſt przenieśione s Fráncuſkiego do Sáſkiego páńſtwá LeovPrzep D3.

8. Nazwa jednego z dziewięciu chórów anielskich, który wraz z Księstwami i Zwierzchnościami tworzy tzw. drugą hierarchię; dominationes Vulg [w pl (12), w sg (2)] (14): przijęli ią [Pannę Maryję] pańſtwa/ chwalątz ią z wielkie mądroſci/ ſpiéwaiątz ij przed nia vpadaiątz OpecŻyw 183v; Hierarchia, rozdzyal, zgromadzenye, angelorum [...]; hierarchia Trinitatis, panstvo BartBydg 68b.

W połączeniach szeregowych (9): KuczbKat 55; BiałKaz E3v; BOgá ćię chwalemy/ Pánem wyznawamy [...]. Anieli mocnośći/ Archánieli y śiły/ Tronowie y páńſtwo/ Cherubin y kſięſtwo/ y Seraphin tobie/ mowiący ſpiewáią: Święty, święty, święty ArtKanc NI9; (marg) Dziewięć Chorow Anyelſkich. [...] (–) ANyołowie/ Archányołowie/ Thronowie/ ábo Stołecżnicy/ y Páńſtwá/ Kśięſtwá y Mocárſtwá/ Siły niebieſkie/ Cherubinowie/ y Seráphinowie LatHar 473, 94, 425, 654; WujNT Col 1/16; SkarKaz 486a.

Wyrażenie: »państwa niebieskie« (2): ktory [Ojciec Niebieski] możnieyſzy ieſth nad wſzytki mocarſtwá y páńſtwá niebieſkie RejAp 178v, 162.
Szeregi: »państwa i mocarstwa« [szyk 1:1] (2): Co tho ieſt zá huf iuż dobrze wiemy/ bo huf rozlicżnych duchow Anyołow ſwięthych onych pańſtw y mocarſtw niebieſkich RejAp 162, 178v. [Pow połączeniach szeregowych 6 r.]

»tronowie i państwa« (1): Ten ieſt ktory przyſſedl na zbawienijé ludu/ [...] temu tronowie ij pańſtwa ſlużą. OpecŻyw 71v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

*** Bez wystarczającego kontekstu (5): Mącz 91a, 280c; Potentatus – Panſtwo. Calep 825b, 335a, 511a.

Synonimy: 1. carstwo, cesarstwo, krolestwo, księstwo, monarchija, rzeczpospolita, ziemia, ziemica; a. kraina, kraj, prowincyja, wojewodztwo; 2. krolestwo, monarchija, panowanie, zwierzchność; d. jurysdycyja; 5. bogactwo, dobro, majętność, mienie; 6. kasztelanija.

Cf [NIEPAŃSTWO], PANOWANIE

SBu