[zaloguj się]
[pdf]

BŁĄD (1303) sb m

błęd- (883), błąd- (18); błąd- BierRozm, KlonFlis; błęd- : błąd- OpecŻyw (1 : 1), RejKup (20 : 8), KromRozm I (31 : 1), BielKom (4 : 1), LubPs (9 : 1), RejWiz (22 : 1), OrzRozm (4 : 1), OrzQuin (1 : 2). ◊ błąd (399), błąnd (9).
Fleksja
sg pl
N błąd błędy
G błędu błędów
D błędowi, błędu błęd(o)m, błędum
A błąd błędy
I błęd(e)m błędy, błędami, błędmi
L błędzie błędziéch, błędåch
V błędzie

sg N błąd (201). ◊ G błędu (172). ◊ D błędowi (15), błędu (6); -owi KromRozm III, OrzQuin, KuczbKat, BudNT (2), CzechRozm (2), NiemObr, ReszHoz, BielSjem, WujNT, SarnStat (2), KlonWor; -u BielŻyw, BiałKat, WujJud, BudBib; -owi : -u BielKron (1 : 2). ◊ A błąd (202). ◊ I błęd(e)m (33); -(e)m (32), -ęm (1) MurzHist. ◊ L błędzie (84). ◊ V błędzie (3). ◊ pl N błędy (75). ◊ G błędów (243); -ów (21), -ow (4), -(o)w (218); -ow MurzHist (2); -ów : -ow MurzNT (2 : 1), Mącz (3 : 1). ◊ D błęd(o)m (35), błędum (1) MurzOrt. ◊ A błędy (197). ◊ I błędy (13) RejKup, GrzegRóżn, GórnDworz, WujJud (5), SkarŻyw, NiemObr, LatHar (2), SkarKaz, błędami (5) CzechRozm (2), CzechEp, WujNT, SkarKazSej, błędmi (1) RejPs. ◊ L błędziéch (16), błędåch (3); -åch SkarŻyw, PowodPr; -ech : -åch WujJud (2 : 1); -éch (1), (e)ch (15).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Bezdroża, manowce (19): KromRozm II b; BielSpr 27; Przeklęty záwodzący wbłąd ſlepego ná drodze BudBib Deut 27/18; MWilkHist E4; KochSz Bv; W okrutnych puſzcżách/ w leśiech ledá kędy/ Gdźie Lwow/ Pánter przechodźi/ Płomiennych Smokow błędy GrabowSet Vv.

W porównaniu (1): ktoryby gi przywiodł do zyemie obiecáney/ áby nie byli w błędzye/ iáko owce bez páſterzá ſwoiego. BielKron 43v.

Wyrażenie: »labiryntowy błąd«: Y wyſzedł z wielką ſławą po nići rozwitéy/ Z Lábirintowych błędów/ y zdrády zákrytéy KochPam 82.
W przen (8): Myſl ludzſka od przyrodzenia z żądzi ſwey kudobremu ſie zchyla, ale błąd ſzcżeſcia onę omyla y żądzą też zwodzi. BielŻyw 170; RejFig Dd6; KochMuza 26; WisznTr 23; Aby w błąd nocy ćiemnéy nie były wiedźioné. Od tego/ ieśli czuieſz żeś ieſt odwiedźiony/ Y ná niepewnéy dródze w błędźie poſtáwiony: Wróć ſye. ZawJeft 34, 35; GrabowSet L.
Szereg: »labirynt i błąd«: Bo ſię w dźiwny Lábyrint/ y błąd wda tákowy/ Zkąd żadna Ariádná/ żadné kłębki tylné Wywiéść go móc nie będą/ ták tám sćiéſzki mylné. KochFr 107.
Przen: Wieczne potępienie (2): Y tam y ſam winienes dać Niechczes ly ſie wblądzie tulać. RejKup 17; Z onych go powinnośći pocżćiwych vwiedli/ A w wiecżny błąd poſpołu y s ſobą przywiedli. Ze ſtráćił niebożątko łáſkę Páná ſwego/ Kiedy w Ráiu przeſtąpił przykazánie iego. RejWiz 86.
2. Odstępstwo od prawidłowości, chybienie, fałszywe mniemanie, omyłka, pomyłka; error Mymer1, Mącz, Cn; menda Mącz; erratum, erratio, vitium Cn (126): BierEz Dv, E2v, K2v, N4v; Przeto proſimy cie/ każ ſtrzédz grobn/ [...] Botz by byl bląd poſledni/ gorſſy niż pirwſſy. OpecŻyw [162]; Mymer1 12; BielŻyw 88, 97, 103, 144; BierRozm 4, 5, 23; RejJóz C8, Q3v; aby śię [...] zabieżeć mogło roznęmu wyrozumięniu rzeczy/ i błędum ktoré ſtąt poſpolicie pochodzą. MurzOrt B; muſyáłáby ſpráwyedliwoſć krzywdźye/ á prawdá błędowi vſtęmpowáć KromRozm III N4v; DiarDop 102; BielKom F3v; GliczKsiąż H8, I7, K7v, P7; Ku zábieżeniu tedy tákich y innych wiele błędow/ ktore ſye w Miáſteczkách zá nieznáiomoſćią Práwá [...] dźieią: Nápiſałem then Porządek Sądow. GroicPorz B4, A4, v3v; BibRadz Matth 27/64; BielKron 26v, 46, 121v; KwiatKsiąż D4, K4; Liber scatet mendis, Ty xięgi pełne ſą błędów. Mącz 371a, 127d, 140a, 166a, 215d [2 r.], 339b, 346a; Gromádá błądowi wiáry nie dáie. OrzQuin F2v marg, F3, O3v marg; GórnDworz D4v, N, Nv, Ee3v, Ee5v [2 r.]; GrzepGeom K3; HistLan D; KuczbKat 395; BielSpr 14v; BudBib b4; tedy tákowe wyklády albo znaczenia oni to piſarze/ nierozumieiąc iych/ do tekſtu wpiſowali. ktorym ſwoim głupſtwem ták wiele ſzkodliwych błędow námnożyli/ że ie trudno y wylicżyć. BudNT b5; Wiem że świeże á mnieyſze błędy oni to drukarze (iako mi ſámi powiedáli) ſtárych kśiąg napráwili BudNT c6, a6, b4; CzechRozm 51, 235, *4v; PaprPan M3, Sv; ModrzBaz 47v, 56 [2 r.], 135v; SkarŻyw 243; Zywem? czy mię ſen obłudny fráſuie? Który kośćiánym oknem wylátuie/ A ludzkié myśli tym y owym báwi/ Co błąd ná iáwi. O błędźie ludzki/ o ſzałoné dumy: Iáko to łácno/ piſáć ſye z rozumy KochTr 15; MWilkHist Bv, B2v; tám obaczyſz wielki błąd Hiſtorikow y Poetow Greckich StryjKron 16, A [2 r.], 146, 380; CzechEp 171, [401]; BielSjem 19; ZawJeft 26; KochFrag 52; LatHar 703; WujNT przedm 10, s. 98, Matth 27/64; Dla tego chcąc poſtánowić/ áby ná przyſzłé czáſy o płacéy Złotégo Czérwonégo błędy niebyły/ vſtáwiamy SarnStat 926, 352, 368, 381, 463, 541 (11); SkarKaz Oooo2b; A ieſli ieden nád wſzytkimi kántor táktu im nie dáie: błędow wiele y omierzłe wrzaſki/ wſzytkę wdźięczność śpiewánia popſuią. SkarKazSej 676b, 700a; Y owſzem práwo ſtáre á nieſpráwiedliwe/ Ieſt ſtáry błąd/ y iakmiarz báłámuctwo żywe. KlonWor 66, 22, 63, 68, 80.
Fraza: »w błądzie prawdy nie szukaj«: Przeto téż w błądźie/ iáko prawdy/ ták téż áni zgody nigdy nieſzukay. OrzQuin F3.
Zwroty: »być w błędzie« [szyk zmienny] (6): BierRozm 5; Toto caelo errare, Być w wielkiem błędzie/ Nierozumieć nic. Mącz 108a; GórnDworz H5v, X5; Naprzod tu ná ſie wyznawam/ żem długo wtem błędzie był/ mnimaiąc żeby Greckie kśięgi były ze wſzech na prawdziwſze BudNT c3v; BielSjem 3.

»błędu uchronić się«: piſmá piſmem wyłożyć nyemoże/ álbo wykłádáyąc trudno ſye błędu vchronić KromRozm II r4.

»w błąd wdać się«: Tu dopiero gdi obaczil Yſz ſie wten bląd tak wdacz raczil RejRozm 403.

»w błąd wprawić, wwieść«: Mącz 346c; Coć potym, o bogini, że mie w błąd chcesz wprawić KochMon 33.

»wywieść z błędu« [szyk zmienny] (3): RejJóz Iv; Mącz 191b; Páui [!] [...] Wyzwáłá Narew chcąc ią wywieść z błądu/ Pozwem do ſądu. KlonFlis G4.

Szereg: »omyłka i błąd; błąd i omyłka« (2 : 1): Mącz 215d; Wiele tym obyczáiem/ to ieſt zkráiu/ omyłek y błędow do piſmá ś. wlázło. BudNT b6, b5.
W przen (2): RejJóz I; A ieſliże ſie iakowycb błędow nápiją/ tedy takowym potrzeba będzie dwoiakiego cżaſu KwiatKsiąż K4.
a. Błąd drukarski (2): Castigare librum, Polepſzić xiąg/ błędy wyrzućić. Mącz 415c; Błędy ták popráwuy. ZawJeft 48.
3. Odstępstwo od wiary, odszczepieństwo, herezja, kacerstwo; falsz, złe, mylne, niezgodne z prawdą rozumienie spraw (dotyczy religii) (886): niedopuſcil vcżniow ſwych trwatz dlugo w blądzie OpecŻyw 168v, 168v; RejRozpr B4v; A wſzelke blędy przeciwne prawdzie bożei y piſmv ſwiętemv (by naſtarſze były) precż odrzuczali SeklWyzn 2v, 2v [2 r.]; SeklKat F3v, O4 [4 r.], O4v [3 r.]; Tam zgyneło nabożenſtwo [...] A tego ſyę namnożiło Ktore łudzy wbłąd włożiło RejKup y2v, b6v, G, i4, i6, 12v [2 r.] (22); RejKupSekl a3v; iż od tyſyącá lat y dáley poczęły ſye błędy wkoſćyele krzeſćiyáńſkim. KromRozm I E4v; yákoż łácnyey błędu początek niż konyec náleſćKromRozm I F2, D4v, E3v, E4v, Fv [2 r.], F2 (30); MurzHist C, H2v, K2v [2 r.], M4, M4v [2 r.], Rv [2 r.]; MurzNT 43v, 91 [2 r.], 108v; Ták że y o duſſy człowyeczey rozumyał/ iż yeſt ćyeleſtna/ Co oboye wyelki błąd. KromRozm II q, a3v, b4 [2 r.], e3, e3v (19); y na puſſczy/ to yeſt wſpuſtoſſáłych błędźyech [... ] Żydow y ſtárych kácyrzow [...] Kryſtuſá y náukę yego nąm pokáżuią. KromRozm III E4v, A4, C2, C6v, C7 [2 r.], D3 (21); DiarDop 103; LubPs C2v; Heretykowie [...] ieſli by ſye chćieli błędu ſwego odprzyſyądz/ vchodzą karánia. GroicPorz ii4v; To piſmo Mniſzy podpieráiąc błędu ſwego przywodzą/ y ludzmi proſtymi mamią KrowObr 140, B2, 1v, 50, 70, 112v (15); RejWiz 161v, 164, 183; OrzList b2v, e4, fv, g4v, h, i3; OrzRozm G2, I4v; BibRadz I 2v [2 r.], Is 30/10, Apoc 2/24; BielKron 83, 83v [2 r.], 84 [3 r.], 96v, 98 (37); GrzegRóżn Gv, M3v [2 r.], N, O2; Początek tedy wſzyſtkich błędów y roſtyrków kácérſkich/ inſzy nie ieſt/ iedno wzgárdá Kápłaná naywyżſzégo OrzQuin L4, O3v; Prot A4, E2; SarnUzn Bv, F2, H2v, H4; RejAp 11v, 66, 75, 89, 168; Pirwſze mniemánie ábo błąd/ wſzcżął ſie ieſzcże zá cżáſu Páná Kryſtuſá/przy kázániu iego. RejPos 97, 50v, 97, 97v, 99, 121 (11); BiałKat 36, 136 [2 r.], 181, 248v, 298v [2 r.]; KuczbKat a2 [2 r.], 365, 405; RejZwierc A4v, 266, Aaav; ábychmy iáwnego przećiw Pánu Bogu bluźnierſtwá/ á vpornych błędow ludzkich nie ſłucháli WujJud A5v, A6 [2 r.], A6v, A7 [2 r.], A8, A8v (39); WujJudConf 10, 221v, 243v [2 r.], 246v; BiałKaz H; BudNT a4, a6, c2v, c4v, Bb3; Otoż tu iuż maſz błąd gruby/ ktory ſie y Kálwinowi ſámemu/ chociaż Troycżakowi wielkiemu/ namniey nieſpodobał CzechRozm 15; Vkazałeś iuż błąd/ y złe wyrozumienie żydowſkie o koło Moyżeſzá y iego zacnośći CzechRozm 107, A3v, A6v, A8 [3 r.], 1v, 6v (77); PaprPan Eev; Artykuły błędow tych/ ktore ſię w Ruſkim nabożeńſtwie náyduią. SkarJedn A*v, 44, 105, 108, 134, 141 (30); Oczko 30; KochPs 144; SkarŻyw 74, 126, 277, 278, 299 (20); MWilkHist B; Sproſny błąd żeby po cżątek stárego y nowego Testámentu wćielenie miał opiſowáć. CzechEp 158 marg, 11, 6, 9 [2 r.], 10 [3 r.], 26 (75); CzechEpPOrz 2v, 3; Nákoniec iáwny błąd/ y rozmáite omylnośći Papieżow Rzymſkich/ zſtąd ſię pokázáć muſzą/ gdy iedni drugich dekretá pſowáli NiemObr 178, 4, 7 [2 r.], 44, 48, 58 (31); ReszPrz 37, 41, 57, 65, 68, 92; ReszList 142; WisznTr 32; ArtKanc I16v, K14v, K17v, K18v, K20, M18v, Q3; Kocháli ſye w fałſzywych Bogów próznéy chwale/ Y poznawſzy iáſny błąd/ trzymáli go ſtále. ZawJeft 5, 26, 33; LatHar 420, 620, 621 [2 r.]; ſtąd znamy duchá prawdy/ y duchá błędu. WujNT 1.Ioann 4/6, ktv, przedm 5, 8 [2 r.], s. 5, 11 (27); PowodPr 26, 37, 38, 55, 56; SkarKaz 43a [2 r.], 210b, 382a [2 r.], 549a, b, 578a [3 r.], 635b; Niemcy błędámi ſwoich doktorow giną SkarKazSej 663b, 681b, 684b, 686b, 698a; SzarzRyt A3.

Połączenia z nazwą sekty lub jej twórcy [cum G] (18): Tákże Eutychianow/ tákże y Aryanow błędu przed thym bárzo ſye ony ſtrony imowáły KromRozm III L7, Ov; BielKron 7v; RejPos 99; BiałKat 93v; Wyznánie o ſynu Bożym Jezuſie Chriſtuſie/ z okázánim błędow/ troiákich Troycżakow. CzechRozm Av, 150v marg, 157v, *v; SkarJedn 134; CzechEp 10v, 181, 195. Błędy Nowowiernikow około krztu S. WujNT 13 marg, 27, 541 marg, 603 [2 r.].

Połączenia z przymiotnikiem oznaczającym sektę [w tym: z przymiotnikiem dzierżawczym od imienia czy nazwiska twórcy (28); z przymiotnikiem oznaczającym nazwę kraju,miasta lub narodu (9)] (37): KromRozm I E; KromRozm III P4v; LubPs M4; OrzRozm Cv; BibRadz II 2b marg; wyele tych ieſth/ ták duchownych iáko ſwieckich/ ktorzy ſie ſkárżą ná Rzymſkye błędy w wierze krześćiáńſkiey BielKron 199, 205; GrzegRóżn N3v; RejPos 294v; BiałKat 178v; GrzegŚm 33; Ktora to Confeſsia [...] wielkie á záráźliwe iády/ y ſproſtne Luterſkie y Hugonotſkie Szwáycárſkie błędy w ſobie záwiera. WujJud A6v, 113v [2 r.]; BudNT c2v; żem iuż z onego głębokiego morzá błędow Antychriſtowych wyſzedł ná brzeg beſpiecżny zbáwienia CzechRozm 20v, A4, 15v, 42v, 157 marg, 222v, ++; był Synod w Hieruzálem/ [...] gdzie Ormiáńſkie błędy zgánione ſą SkarJedn 252, 251, 306, 316, 342; SkarŻyw 337, 455; CzechEp 10, 11, 11v, 95, [406]; WujNT 21, Aaaaaa2v; Stáry to błąd potępiony Wigiláncyuſzow/ y niektorych nowych Grekow SkarKaz 635b.

błąd czego (5): BiałKat 248v marg; Heretyk ten ieſt; ktory poięty nowego błędu niewiáry vpornie broni. WujJud 20, 1; SkarŻyw 337; CzechEp 6.

błąd około czego (9): KromRozm II c4v; KromRozm III C4 [2 r.]; BielKron 205v; CzechRozm 223; v Ruśi iákie ſą błędy około wiáry. SkarJedn [d9], 144; StryjKron 457; WujNT 288.

błąd o czym (10): RejPosWiecz2 94v; RejPosWiecz3 97; A then błąd o ſámey wierze vſpráwiedliwiáiącey nie dopiro/ ále ieſzcże zá Apoſtołow náſtał WujJud 103v; CzechRozm 223, *, **2v: CzechEp 254 marg, 322; WujNT 783, Zzzzz3v.

błąd w czym: daleko więtſzy vnich pocżynał ſie błąd w wierze krześćiáńſkiey niż w Niemcech BielKron 213.

W charakterystycznych połączeniach: błąd gruby (12), jawny (7), nieznośny (5), rozliczny (9), sprosny (16), stary (zastarzały) (15), wielki (25).

Zwroty: »w błędzie być, przebywać« [szyk zmienny] (11): RejKup Q; KromRozm I F2, L; KromRozm II o3v; TAkli Bráćie miły/ w Bábyloniey/ wbłędźie/ bez Krztu/ bez Wieczerzey/ y bez Pogrzebu/ ſą ludźie? OrzList a4; BielKron 160v, 188; SarnUzn F2; RejPosWiecz3 97; CzechRozm 39.

»błędy (na-,roz-)siać, rozsiewać« (12): KromRozm I M4; KromRozm II v4; OrzRozm F3v; iákoby Luter [.,.] ſwoich błędow przeſthał rozſiewáć/ á odwołał ie BielKron 193v, 83, 196 [2 r.], 218; Heretykowie [...] Prżeto błędy śieią/ ludzie zwodzą do roznych wiar SkarJedn 35, 306; MWilkHist D2; NiemObr 147.

»w błąd (przy)wieść itp., w błąd uwiedziony, zawiedziony, ku (od) błędu odwieść, przywieść« [szyk zmienny] (21): OpecŻyw 52; KromRozm II a2; KromRozm III B5v, G4, L6v; To máią Obrázy/ iż ludzi przywodzą w błędi KrowObr 116v; BielKron 11, 83v, 218; O nędzni ludkowey W ten błąd ták záwiedźieni GrzegRóżn Ov; RejPos 78v, 115v [2 r.]; KuczbKat 65; CzechRozm 48v, 69, 146, 204v; CzechEp 323; GrabowSet N3; WLádyſław będąc Chrztem przyozdobiony [...] Odwiodł poddáne od błędu pierwſzego KlonKr E3v.

»być wolen (od) błędu« [szyk zmienny] (4): Ktorego błędu ći wolni mogą być/ ktorzy wzywáiąc Bogá ſámego/ wzywáią też Iezuſá CzechRozm 199, A6v, 157v; áby kośćioł powſzechny záwſze miał Duchá prawdy/ á był wolen od wſzego błędu WujNT 375.

»w błąd wpaść, upadać, wypadać« [szyk zmienny] (9): KromRozm II r4; KromRozm III A2; Kſiążętá iż mogą Lutera zwyćiężyć [...] ieſli tego nieucżynią iż w padną w błąd wielki iáko Cżechowie BielKron 198v; RejPosWiecz3 96v; SkarJedn 145, 207; SkarŻyw 299; A ći ſzátáńſcy Hetmánowie [...] z błędu w błąd iáko mowią/ ze dżdżá pod rynnę wypadáią/ z Lutrowego woyſká do Kálwinowey roty ReszList 183.

Wyrażenia: »błąd nad błędy«: powyáda/ iż to błąd nádewſſyſtkye błędy. KromRozm I I2.

»błąd heretycki, heretykow; heretykow błąd« (5 : 3): SkarJedn 53; SkarŻyw 31; CzechEp 262; Błędámi haeretykow/ iákoby ćierniem iákim/ ſynowie kośćiołá Kátholickiego ze ſnu ſię obudzáią. WujNT 607, 164, 310; Dźiśieyſzy Kálwiniſtowie ſtáre błędy heretyckie około tego wznawiáią. SkarKaz 607a, 276b.

»kacerski, kacerza błąd; błąd kacerski« (9 : 9): KromRozm I [H3]v; KromRozm II ſ4, v4v; OrzList fv; BiałKat 363v; WujJud 51, 199v; SkarJedn 198, 209; SkarŻyw 58; ále wedlá kácerſkich błędow/ żydowſkich vporow/ wedle Tureckiego zuchwálſtwá/ y wedla ſámego Lucyperá dekretow rozumieią. ReszPrz 53; gdyż w niey [w konfesji] nie máſz nic inſzego iedno ſtárych kácerzow błędy ReszPrz 70, 39, 41, 107; SarnStat 119, 218, 220.

Szeregi: »błąd albo abuzus«: Yeſli błąd yáki/ álbo abuſus wkoſćyele. KromRozm I N3v marg.

»błąd i bałwochwalstwo; bałwochwalstwo i błąd« (3 : 3): KrowObr 194, 220; WujJudConf 243; Bo Rzym ze wſzytkiego świátá błędow y báłwochwálſtwá wśię był názbierał SkarŻyw 600; CzechEp 80; SkarKazSej 679a.

»błąd i bluźnierstwo; bluźnierstwo i błąd« (5 : 1): gdyż tho o pánu Bogu mówić hániebny błąd y bluźniérſtwo ieſt. BiałKat 216; WujJud A6; CzechEp 145, 173; WujNT 167, 602.

»błąd a (i) fałsz (fałszerstwo); fałsz a (i) błąd« (9 : 4): Boć prawdá prawdźye nye yeſt przećiwna/ále błąd á fáłſz prawdźye. KromRozm I Fv, K2v; MurzHist C4v; KromRozm II ſ3; KrowObr 148v; OrzRozm K3v; RejAp 77v; IVDICIVM Albo. Rozſądek niektorych Kátholikow o Confeſſiey Sędomierski[ey] Roku 1570 wydáney. W ktorym ſie fáłſze y błędy tey to Confeſsiey poproſtu pokázuią WujJud kt; CzechRozm 17v, 265; WujNT przedm 5, 9, s. 748.

»błąd i fałeszna chwała«: waſzą mową abo obecnością błędy i fałeſzné boże chfáły/ pocwierdźácie MurzHist H3v.

»błąd ani (i) heretyctwo« (2): iż odſzcżepieńſtwo od kośćielney iednośći/ bez wielkich błędow/ y heretyctwá y zbáwieniu ſzkodliwych zabobonow/ być nie może. SkarJedn 342, 394.

»błąd i (a, abo) kacerstwo; kacerstwo i błąd« (22 : 7): SeklWyzn c3v, O4, O4v; KromRozm I G2, L4v; Abowim Philip/ Ozyánder/ Elácius Lutherowey náuki ſye dźyerżąc/ przedſye yeden drugyemu błąd y kácyrſtwo przypiſuye KromRozm III C2; KrowObr A2v, 36, 41, 112v; GrzegRóżn G3v; OrzQuin T2v; SarnUzn A2v; WujJud A5, A7v, Bv, 2v, 16v, 19, 170v; SkarJedn 308, 342, 343; SkarŻyw A2; ReszPrz 27; która [Biblia Brzeska] iáko gładkośćią Polſkiey mowy przechodźi Krákowſką/ ták ieſt błędow y kácerftwá pełná WujNT przedm 1, s. 762, 859; SkarKaz 40a.

»błąd i matactwo« (2): A ták ſyn więtſzy ieſt y zacnieyſzy niż Bog: [...] Ale to błąd y pewne mátáctwo CzechRozm 64v; SkarŻyw 545.

»błąd i nieprawda«: Ale błąd y nyeprawdá ſlowki pyęknemi á lubyeżnemi przyſmáki ozdobyona y ocukrowána/ niż ſye obaczyſz/ w ſerce ſye wkráda. KromRozm I N2v.

»nieumiejętność i błąd«:Stąd nieumieiętność y błędy bez końcá powſtáią/ gdy ſlepi ſlepe wodzą. SkarJedn 361.

»niewiara i błąd«: tylko ſam ieden był y ieſt Kośćioł Rzymſki/ do ktorego niewiárá y błędy (iáko ś. Cypryan piſze) nigdy przyſtępu mieć niemogły WujJud 121.

»błąd i (a) odszczepieństwo (odszczepienie); odszczepieństwo i (albo) błąd« (3 : 2): KromRozm III E3; GliczKsiąż L5v; WujJud 27, 242v; á vpominał ich/ áby vpor burzliwych á nie poſłuſznych Grekow vznawſzy/ odſzcżepieńſtwá y błędow ich nie náſládowáli SkarJedn A4v.

»błąd i omyłka« (3): KromRozm II c4v; niechże ſobie/ chceli obácżyć błąd y omyłkę ſwoię/ cżyta ſwe Patreſy CzechEp 291, 103.

»błąd, (i) prawda; prawda a błąd« (2 : 1): Nie ieſtći rzecż áni powinność żadna Krolá Iego M. te wáſze Confeſſie rozbieráć/ y ſędźić o wierze co błąd co prawdá WujJud 3v; WujJudConf 38v; CzechEp 94.

»błąd i sekta; sekta i błąd« (3 : 3): WujJud A4, 2; Przetoż brzydźimy ſie wſzyſtkiemi Sektámi y błędy Artemoná/ Mánicheuſzow/ Wálentinianow/ Cerdoná/ y Márcyánitow: WujJudConf 31, 29v, 73v, 129.

»błąd i ślepota«: oprocż ktorego by nie miáło być inſzego Bogá będąc. Co ieſt wielki błąd y gruba ślepotá. CzechEp 286.

»błąd a (i) wątpliwość; wątpliwość i błąd« (2 :1): KromRozm II e; Tym wątpliwoſći y błędy około wyáry/ ktore przez wſſeteczne ludźye á kácyrze z poduſſczenya czártowſkyego wnoſſone bywáły zrażáło/ y zraża. KromRozm III C4, C4.

»błąd i wymysły; wymysły i; błąd« (2 : 1): Aby krzeſciyánye wtym báśni żydowſkich/ álbo blędow y wymyſlow kácerſkich [...] nyenáſládowáli. KromRozm II dv; CzechEp 44, 131.

»zła wiara i błąd«: cżemuſz dla iednego Artykułu zgodnego/ złą wiárę y błędy cudze prziymuiećie? WujJud 216v.

W przen (9): przetomi ſię niechce/ ſurdos et mortuos frustra alloqui, y z głuchymi y iuż w błędźie pomárłymi [zatwardziałymi] bez pożytku mowić. CzechEp 319, 183, 236; Przez tę gwiazdę ktora ſpádłá z niebá/ ácz ſię może rozumieé y dyabeł/ ktory ſpadſzy z niebá/ zá dopuſzczeniem Bożym dymy błędow z ſtudnie/ y roie ſzáráńczy [...] wypuſzcza. WujNT 859.
Zwrot: »(na)pi(ja)ć się błędu, z błędem« (5): Bos ſie był ſnacz barzo napił Luczkych błędow/ a Cżart kwapił Aby ćzię był tak wnich zaſtał RejKup ſ3, q7; KromRozm I M2v; tu ná tem ſwyecye nápiwſſy ſie odſſcżepyeńſtwá álbo błędu zá inſſemi Heretykámi isć myał GliczKsiąż L5v; CzechEp 65.
α. O innych religiach lub wierzeniach (34): Rzymiánie [...] Piſáli rzecży vcżone y mądre/ [...] á ſámi w wielkim błędzye mieſzkáli BielKron 25; to ieſt gdyby ſwoich błędow ktore wam vſtáwił fáłſzywy prorok Machomet przeſtał BielKron 254v, 24v, 25v, 46v, 139v, 254v, 459; á zá poraſzką pogáńſką wyſzło by ták wiele tyſięcy Turkow/ Sárácenow/ z błędu/ á s ciemnośći Máchometowey GórnDworz Ii4v, ReszPrz 44; KlonKr B4v; SkarKaz 518b.
Zwroty: »w błędźie być«: Látá 1387. Włádźisław Iágiełło Krol Polski/ nie chcąc áby Litwá dáley w błędzye byłá/ wezbráł ſię do Litwy z młodą krolową/ wzyąwſzy s ſobą Arcybiſkupá BielKron 381v.

»wpaść w błąd«: wſzákże z nawodu pogan wpadł był w błąd/ to ieſt/ w ſektę Mánicheow BielKron 160v.

Wyrażenia: »błąd pogański, poganow; pogański błąd« (16 : 1): BielŻyw nlb 13; á chcząc błąd poganſki iawny vkażać y wykorzenić/ przeto na onym mieſtczu gdzie ogien vſtawno goraiąci chwalon był, dał poſtawić wielki ołtarz na cżeſć Panu Bogu. MiechGlab 87; WróbŻołt kk4v, kk5v, Kk6; BielKron 20; SkarŻyw 30, 208, 273, 398; CzechEp 79, 80; Przećiwko błędowi pogánow y Sáduceuſzow [...] tu Páweł diſputuie. WujNT 616 marg, 17; Naiáſnieyſzé Kśiążę Páná Włádyſłáwá Królá Polſkiégo [...] z pogánſkich błędów wywiódſzy/ zá Królá y Páná ſobie wźięli. SarnStat 993, 8, 195.

»błąd stary« = pogaństwo (2): Nábyłám inſzych ſynow Kryſtuſowey wiáry/ Co Krzeſt święty przyięli/ zrzućiwſzy błąd ſtáry. BielSat G4v; wzywáiąc nas do towárzyſtwá ſpólnégo z ćięmnośći błędu ſtárégo przez przyięćié świętéy wiáry prawdźiwéy nas przyięli SarnStat 993.

»błąd turecki« = mahometanizm: Gdy tedy wierzyſz vmárłego/ przećiwiaſz śie błędu Tureckiemu á náuce Máchometowéy BiałKat 88v.

4. Świadomie niewłaściwe postępowanie, oszustwo; vitium Modrz (36): Przedſie nam grzywny ſmákuią Tenże dziś błąd co y łoni Káżdy ná ſwe ſkrzydło goni A prze nász właſny pożytek Ginie poſpolity vżytek RejRozpr F4, C2v, D2, K3v; RejJóz G, G5, N5v, N6v; RejKup e5; KromRozm I D3; Diar 34; BielKom Dv, D6v, F3v; RejWiz 69, 74v, 77v, 102, 161v; BielKron 187; KochZg A3; GórnDworz E4v; BielSat D, H2; RejZwierc B4v, 245; MycPrz I B3v; StryjWjaz C4; KochPs 108; ODpuść prze Bóg Márſzałku: á ſwégo vrzędu Nie rośćiągay nádemną/ dla moiégo błędu. KochMarsz 153; KochMRot A3v, B4v; ReszHoz 128; Cżwarći Ambitioſi kupuią vrzędy/ Skąd roſtą w rzecżách ludzkich niepobożne błędy KlonWor 9.
Szeregi: »błąd i nierząd«: á przetoż też w Práwiech wiele przewrotnośći/ á w rzecżáchpoſpolitych wiele ſię błędow y nierządu náyduie. ModrzBaz 17.

»błąd i swawola«: oni oſobnymi ſwymi namowámi wiele błędu y ſwey woley przez niekárność miedzy poſpolitym ludem náśiali. BielKron 204.

5. Grzech; świadome przekraczanie nakazów i przepisów religijnych; error Mącz, Cn; delictum Calep; erratum Cn (152): A potym wołali ku bogu gdi byli w zaſmuceniu Czuſz vznawſzy ſwoy błąd. WróbŻołt kk5; RejPs 85v, 121, 141, 158, 215v; Bo jeſli mie wtim nierządzie Tak zaſtanieś/ a wtem błądzie Strach mie twey ſprawiedliwoſczij RejKup p3v, b7, d3, d7v, F, N (14); KromRozm I D2v; MurzHist D2v; Kto nie dufa miłoſierdzyu iego/ Ten ſie z błędu nie wyplecie tego. BielKom G5; GliczKsiąż D7; Y dla tego ći złoſnicy prze ſwoy vporny błąd/ Nie powſtáną miedzy wierne ná ſpráwiedliwy ſąd LubPs Bv, B4v, G, I4, P5v, Z4v, bb, ccv; BibRadz 1.Reg 26 arg; s. 183d marg, Eccli 51/25; Albo tákież wzywáć Bogá ná pomoc á wątpić w nim/ też to błąd BielKron 98, 98 [2 r.], 132v, 216v, 474; Errorem expiare, Błąd ſwóy odpokutowáć. Mącz 301d, 176d; SienLek T4v; RejPos C4v, 143v; y duſze ſwé ſzátánowi zá obiátę dáią/ w błędźiéch rozlicznych mieſzkáiąc BiałKat 168v, 76; BudBib I 254a marg, Prov 19/27, Eccli 15/12; MycPrz I [D]v; BudNT Iac 5/20; CzechRozm 188v [2 r.], 267v; PaprPan R4; áby ſię znał być cżłowiekiem: to ieſt źwierzęćiem poddánym błędom. ModrzBaz 101, 2 [2 r.]; SkarJedn 358; Wtymże cnotá zgáſłá błędźie/ A nierządu pełno wſzędźie. KochPs 79, 18, 73, 146, 180, 181; SkarŻyw 369; CzechEp 50, 78, 85, 139, 207, 233, 354; ReszPrz 35; WerGośc 220 [2 r.]; ArtKanc B3v, K13, N14v, Q3v; GrabowSet Q [2 r.], S2, Tv, T4, X3, V3v; LatHar 601, 673; zápalili ſię w ſwey pożądliwośći ieden ku drugiemu/ mężczyzná z mężczyzną ſromotę płodząc/ á zapłátę (ſłuſzną) błędu ſwego ná ſobie odnoſząc. WujNT Rom 1/27, s. 576, 655, Eph 4/14, 2.Petr 2/18; Iam grzeſzny y błędom podległy SkarKaz 515a, 382a; CiekPotr 48, 52; SzarzRyt A3v, C2v.
Zwroty: »w błędźie chodzić«: Zrządzenie [...] Dáło ludziem tu dwie drodze: Ktorzy ich nie dobrze wiedzą/ W błędzie wielkim záwżdy chodzą. BierEz F.

»w błędzie umrzeć«: Tak wtym blądzie vmrzecz muſſe. RejKup g3.

»w błąd wpaść, wpadać« (2): SkarJedn 309; A źli ludźie y zwodźce pomnożą ſię w gorſze: w błąd wpadáiąc/ y drugie w błąd wwodząc. WujNT 2.Tim 3/13.

»w błąd (przy-, w-, za-)wieść; w błąd (za)wiedziony« [szyk zmienny] (10): RejKup b8v, ee4v; MurzNT Matth 24/4, 5, 11; Leop 2.Tim 3/13; ábowiem duch cudzołoſthwá w wiodł gi w błąd BibRadz Os 4/13; Szczęśliwi ludźie/ którzy głos páńſkich trąb znáią: [...] W żadny błąd niemogą być nigdy záwiedźieni KochPs 133; ZawJeft 35; WujNT 2.Tim 3/13. Cf »w błąd wpadać«.

»z błędu wywieść« [szyk zmienny] (3): ktory nas wywiodſſy z błędu przywiodł ná roſkoſſne páſtwiſká vznánia y zbáwienia náſſego. RejPs 183; RejKup n7; ArtKanc D20.

Wyrażenia: »sprosny błąd; błąd sprostny« (2 : 1): RejKup O; LubPs P5; w ktorego [urzędu] poſłuſzeńſtwie byś był trwał/ nigdyby był w ták ſproſny błąd nieprzyſzedł: kthory ták wielki ieſt/ iżeś śmiał ná koniec ná przybythek Páná [...] twego/ ięzyk ſwoy [...] podnieſć. OrzList c3. Cf »błąd świata tego«.

»błąd świata tego« (3):ſwięći mieli ozdobić kroleſtwo Páná Kriſtuſowe s. ſłowem iego/ á iák zátłocżyli ciemne błędi ſwiátá tego. LubPs P5 marg; A ony cyemne ſproſſne ſwyátá tego błędy/ Muſſą vſtępić wáſſey tu iáſnośći wſſędy. LubPs P5; RejAp 186.

»błędem uwikłany«: Pokaż miłoſierdźie nam y wſzelkim ludźiom w grzechách ponurzonym/ błędy rozlicżnemi vwikłánym LatHar 30.

»wielki błąd« (2): Tento zakon zły grzechow/ duſſy zawydzy przeciwy/ we wſſech ſię członkach nayduie/ dobroć wnych każdą pſuie. [...] pſuie w nas każdy dobry rząd czynić wtym wielky bląd. SeklPieś 31v; SkarJedn 357.

Szeregi: »błąd, (a, albo, i) grzech; grzech, (a, i) błąd« (8 : 4): Gdyż s krewkośći káżdy cżlek żywie w grzechu á w błędzye. LubPs cc3v; BielKron 176v; RejAp 186; BiałKat 363v; ArtKanc K3v, O16v, S4v; LatHar 567, 663, 674; WujNT 527; W czym potrzebá ná ſię pierwey weyźrzeć/ ieſli ty ſam w tákim błędźie y grzechu nie leżyſz. SkarKaz 279a. Cf »błąd świata tego«.

»błąd i nierząd«: Dość miedzy chrześćiány błędow y nierządow. BielSen 10.

»błąd a upadek«: kto ſie kolwiek obroći do Páná tego/ vznawſzy ſie z omylnego błędu á vpadku ſwego/ iż ſie Pan ſnádnie też obroći do niego RejAp 14.

»błąd, (i) występ(ek); występek a błąd« (4 : 1): GliczKsiąż I2v; ále przedśię białe głowy były/ to ieſt/ źwierzętá słábe/ á ktore do błędu y do wyſtępku (iáko Páweł świádcży) ſkłonnieyſze ſą. ModrzBaz 49; SkarŻyw 457; Calep 301b; WujNT 529.

»błędy i zabobony; zabobony i błędy« (2 : 1): KromRozm II a2; ktorzy w ćiemnośćiách zrodzeni/ [...] lubuią y ſmákuią ſobie/ w zwierzchownym pełnym błędow/ y zabobonow nabożeńſtwie NiemObr 16, 72.

W przen (4): RejKup g4v; Nędzniku/ z twémi obietnicámi. Czarna mgłá błedu [!] ćię záślepiłá. ZawJeft 37, 37; A ia co dáley/ lepiey ćień głęboki Błędow mych widzę: ktore gęſto iędzą Strwożone ſerce vſtáwiczną nędzą SzarzRyt A.
6. Utrata panowania nad rozumem; głupie, nierozsądne postępowanie; deliramentum BartBydg, Mącz; error Mącz, Cn; furor Mącz (44): MurzHist E3; GliczKsiąż P2; Iż widziſz iż ſwiát mieſza rozmáite błędy/ A przed iego ſzaleńſtwem/ do niebá nie kędy. RejWiz 177v, 3v, 11, 29, 41, 46 (13); Deliramentum, Błąd/ błądzenie rzeczą/ Szaleńſtwo/ Głupſtwo. Mącz 195c; Cum lacte nutricis errorem suxisse videtur. Zda ſie że ſie weſpołek s mlekiem błędu tego nápił. Mącz 428a; SienLek 14v; RejAp 200; A iż ſámi ći pánowie ſmyſłowie ſą fáłſzywi/ one theż fáłſzem á błędy nápełnią. GórnDworz Ll2; Gdzie przyſpiáłe látá/ y tákowa miłość ſámey cudnośći/ nigdy ná ten błąd/ á zámieſzánie głowy nie podwiedzie GórnDworz Mm4; RejZwierc 28v; BudBib Ier 10/15; KochPs 20; KochFr 109; KochPieś 27; BielRozm 23; Którému ſrogi błąd ſwé okowy Ná nogi włożył. A rozum zdrowy Odiąwſzy: rádźi ZawJeft 29; GrabowSet X; RybGęśli Dv; WitosłLut A6.
Wyrażenia: »błąd głupich«: Przebiegłem wiele rzecży rozumem/ chcąc náleść mądrość y rozum/ ábych poznał nielitość/ błazná/ błędy głupich BielKron 81.

»Wenusowy błąd« = szaleństwo miłosne: Bo co ieſt iż kto piſał Wenuſowe błędy/ Kupidowe zaſtrzały Paryſowe ſądy. RejWiz 5v.

Szeregi: »błąd i błazeństwo«: Obroćiłem ſie ábych ſpátrzył mądrośći/ błędow/ y błázeńſtwá/ y rzekłem w ſobie: Coż ieſt cżłowiek? BielKron 79v.

»szaleństwo i błąd« (2): Rozmyſlałem w ſercu ſwym/ [...] ábych theż wiedźiał złość ſzaleńſtwá y głupſtwo błędu. BibRadz Eccli 7/26; BielKron 79.

a. Obłęd, niepoczytalność; delirium, Murm, Mymer1, BartBydg; dementia, fatuitas BartBydg (8): Murm 75; Mymer1 38v; BartBydg 40 [2 r.]; Liſcie Bielonowe iedzone od ludzi/ błąd á nieiakhie odeſzcie od rozumu cżyni. FalZioł 65c; BielKron 192v; Captus furore est, qui furit, Błąd się go yął szalenie. Mącz 35a.
Szereg: »błąd albo szaleństwo«: vcżynił ſie ſzalonym/ orał á ſol ſiał/ gdy vſłyſzał o zbierániu Grekow do Troiey. Poſłáli do niego Pálámedá áby go námawiał ku tey potrzebie/ a wywiedzyał ſie przycżyny iego błędu álbo ſzaleńſtwá. BielKron 56.
7. Marność, ułomność, nieszczęście, los, wada; menda Mącz; error, vitium Cn (28): Iezu ienżes przez proſte ich wiary przepowiadanie/ z błędu ſmierci Rodzay ludzki wyzwolił. TarDuch B2v; RejJóz G7, M4v; RejKup d6, e7v, f5; GliczKsiąż F4; RejWiz 92v, 123v, 124v; Mącz 215d; Ano ſię nam dáły znáć nie raz tákie rządy/ A wiele kroć Koronę záwodziły w błądy. RejZwierc 249v, 236v, 237; PaprPan Ff4v; Wſzytko prozno: mácamy gdźie miękcéy w rzeczy/ A ono wſzędy ćiśnie: błąd wiek człowieczy. KochTr 3; O nieſzcżęſny ludzki błędźie/ ktoż kiedy śmierci zbędźie? ArtKanc R20; BielRozm 4; Phil S3; GrabowSet F4; (Puśćił miedzy nie P. Bog Duchá wártogłowá/ y byli przyczyną błędow Egiptu/ w wſzytkich ſpráwách iáko pijáni.) SkarKazSej 675b; KlonWor 42; SzarzRyt C3v, D4v.
W przen (4): Błąd (mogę rzéc ſpráwiedliwie) Błąd ieſt cżłowiek: á co żywie/ Podobno to ku márnemu Snu nocnemu/ nieznácznemu. KochPs 57, 58 [2 r.].
8. [Błądzący w sprawach wiary: Heretykiem go uczynią i rzeką mu: ten błąd nie wie, co czyni MurzNT 61 (Linde).]
*** Bez wystarczającego kontekstu (12): Erratum, idem quod error, Chybá/ Błąd Grzech. Mącz 108b; Soloecismus per translationem, pro errore, Miaſto błędu. Mącz 400a, 108a, 139d, 167b, 310c, 505c [2 r.]; Mendosus ‒ Błedov pełen. Calep 651b, 372a, b, 651b.

Synonimy: 1. manowiec; 2. chyba, chybienie, fałsz, myłka, omyłka, uchybienie; 3. abuzus, bałwochwalstwo, myłka, omyłka, heretyctwo, herezyja, kacerstwo, odszczepieństwo; 4. uchybienie; 5. grzech, występek; 6. obłąd, szaleństwo.

Cf BŁĄDZENIE, BŁĘDLIWOŚĆ, BŁĘDNOŚĆ

DM