[zaloguj się]
[pdf]

CZŁONEK (1528) sb m

-nk- (1325), -ńk- (6); -nk-:-ńk- SeklKat (25 : 1), Mącz (37 : 4), SkarŻyw (53 : 1).

człon- (219), człón- (13); człón- OrzQuin (2); człon- : człón- SienLek (32 : 1), BiałKat (29 : 5), Oczko (11 : 2), GórnTroas (5 : 2), SiebRozmyśl (4 : 1); e jasne.

Fleksja
sg pl du
N członek członki, członkowie
G członku, członka członków członku
D członkowi, członku członkóm, członkåm
A członek cżłonki
I członki(e)m członkami, członki
L członku członkach, członkoch, członc(e)ch
V członki

sg N członek (138). ◊ G członku (58), członka (40), skrót: człon. (1); -u BibRadz (2), Goski (2), SarnUzn, RejAp, RejPos (2), BiałKat (3), GrzegŚm (2), KuczbKat, ArtKanc, Calep (2); -a PatKaz III, MurzNT, KromRozm III (2), PaprPan, SkarJedn, NiemObr, LatHar (3), VotSzl, SkarKazSej, KlonWor (2); -u : -a FalZioł (21 : 7), GlabGad (2 : 5), SeklKat (6 : 1), KrowObr (1 : 1), Mącz (1 : 5), SienLek (5 : 2), SkarŻyw (1 : 2), WujNT (1 : 1), SarnStat (3 : 2). ◊ D członkowi (9), członku (1) SeklKat. ◊ A członek (59). ◊ I członki(e)m (45). ◊ L członku (65). ◊ pl N członki (226), członkowie (13); -owie Murm, RejFig (2), SarnUzn, RejAp; -i : -owie BierEz (1 : 1), KrowObr (1 : 1), RejPos (7 : 4), WujJud (1 : 2). ◊ G członków (285); -ów (22), -ow (4), -(o)w (259); -ow OpecŻyw, OpecŻywSandR; -ów : -ow Mącz (3 : 1), SienLek (3 : 1). ◊ D członkóm (59), członkåm (5); -åm SeklKat (2), GliczKsiąż, Goski; -óm : -åm SarnStat (3 : 1); ~ -óm (5),-om (1) OpecŻyw, -(o)m (53). ◊ A cżłonki (273). ◊ I członkami (84), członki (24); -i BierRaj, OpecŻyw, SeklKat, OrzQuin, RejZwierc, GrabowSet, RybGęśli, SarnStat (2), SkarKazSej (2); -ami: -i GlabGad (2 : 1), LubPs (1 : 2), KrowObr (3 : 2), RejPos (1 : 5), RejPosWiecz2 (4 : 1),RejPosWstaw (1 : 1), SkarJedn (4 : 1). ◊ L członkach (107), członkoch (32), członc(e)ch (1) LibLeg, skrót: człon. (1); -och KromRozm III, RejAp, RejZwierc; -ach : -och FalZioł (3 : 18), GlabGad (14 : 1), SienLek (1 : 7), RejPos (1 : 3); ~ -ach (61), -åch (17), -(a)ch (29); -åch Murm, BielKom, KrowObr, BielKron (2), SienLek, GórnDworz (2), RejPos, GrzegŚm, RejPosRozpr, Oczko (2); -ach : -åch BudNT (1 : 1), SkarŻyw (7 : 1), SarnStat (8 : 2). ◊ V członki (1). ◊ du G (cum nm) członku (1) FalZioł I 43c.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Część ciała ludzkiego lub zwierzęcego wyraźnie wyodrębniona i spełniająca określone funkcje; także dusza jako wyodrębniona część osoby ludzkiej; membrum Murm, Mącz, Calep, Vulg, Cn; pars corporis Mącz, Cn; artus Vulg, Cn; viscus Mącz (1081): Ze krolyewa iey myloſcz [...] czerą na wſchitkich czlonczech zdrowa porodzicz ieſt raczila. LibLeg 4/26; BierEz Dv, R2 [2 r.]; OpecŻyw 19, 87v, 88v, 140, 150 (7); PatKaz III 118 [2 r.], 120v [4 r.]; ta riba ktora ieſt ſamiecz ma pod gardłem ieden cżłonek w ktorim ma naſienie męzkie, á ſamicza ma wnątrz dwa cżłonki w ktorich ma pełno iaiecz FalZioł IV 38d; dla mdłoſci macicze y takieſz żył, ktore oboie cżłonki krwie w ſobie zadzierżec nie mogą FalZioł V 27v, I 8c, 10b, 11b, 14b [2 r.], 19c (92); BielŻyw 84 [2 r.]; GlabGad A7, B2v, B3, B3v [2 r.], B6v (78); Siedm też cżłonkow w ktorich żywoth zależy cżłowiecży. Głowa/ płucza/ ſercze/ wątroby/ żołądek z ielity/ á dwie nercze. Śiedm theż cżłonkow cżłowieku ku żywnoſći potrzebnych/ ięzyk przez kthori pokarm bierzemy/ gardło przez kthore wpuſzcżamy/ brzuch w ktori kładziemy. Potim dwie ręcze y dwie nodze ku roboćie. KłosAlg A3v; RejPs 31v, 169v; RejKup c5; HistAl Ev, K [2 r.], Kv, N4v; KromRozm I O3v; MurzNT Matth 5/29, 30, k. 103v; oczy pátrzą/ nye ſobye tylko/ ále y rękąm/ y nogąm/ y vſtom/ y wſfyſtkyemu ćyáłu/ Vſtá yedzą/ yęzyk mowi/ nogi chodzą/ ręce robyą/ bronyą/ y podawáyą nye tylko ſobye/ ále y wſſem inym członkom y wſſyſtkyemu cyáłu KromRozm III F7, D3 [2 r.], D5, F7 [2 r.], F8; BielKom C7v; GliczKsiąż C8, E5; LubPs eev; SeklPieś 31; KrowObr 12v [4 r.], 32v, 61v, 81v, 127 (9); Dał nam rozumną duſzę/ dał ſmyſły obfite/ Dał ſpráwę, y dał cżłonki dziwnie známienite. RejWiz 171, 29v, 60, 61v, 120; Boś roſkazał cżłonkom/ to ieſt pierſiam/ aby dawáły mleko Leop 4.Esdr 8/10, Lev 1/6, 8, 12, 8/20, 4.Esdr 8/8 (10); UstPraw D3v; CZłonkowie wſzyſcy ſercu/ gdy kroleſtwo dáli/ Brzuch dworem/ práwą rękę márſzałkiem obráli. Dupá chciáłá do rády RejFig Dd8v, Dd8v; RejZwierz 5v; BibRadz Iob 40/12, 41/3, Eph 4/16; Goski *v [3 r.], *2; (marg) Przypowieſć Agrypy. (–) Przyſzły cżłonki do żołądká żáłuiąc ſie nań/ iż on ſpokoiem leży trawiąc/ á ony muſzą prácowáć BielKron 108; ryby [...] podobne ludzyem/ głową/ ocżymá/ rękomá/ y inſzymi cżłonkámi BielKron 433v; Krolowa Sabá vſtáwiłá y dźiewcy rodzay obrzázowáć/ ná tym cżłonku ktory Doktorowie zową Nimfá. BielKron 462, 21, 92, 108v, 127v, 158 (10); KwiatKsiąż B3, N3; Membrum, Członek/ yedná cząſtká ciáłá. Mącz 214d, 66b, 139d, 152b, 194b, 211b (13); SienLek a4v, 3, 3v, 16, 17v (34); RejAp 111v; rozum cżłowiecży ma thyle moczy/ iż chocia on w koſciach/ w żyłach/ w cżłonkach nie ſiedzi/ przedſię kiedy ſie ocknie/ [...] wſzytko ciáło cżłowiecże wzruſzyć ſie/ y w ſpráwie ſwey ſtánąć muśi GórnDworz Ff5v, F8v, H5v, V4v, Gg, L1 (9); RejPos 74v, 85, 100v, 113v, 172 (16); RejPosWiecz2 94 [3 r.]; GrzegŚm 20, 30 [2 r.], 31 [4 r.], 47; KuczbKat 55, 275, 335, 435; Ale lepiey wżdy iż ieden cżłonek záboli niżliby wſzytko ciáło miáło boleć. RejZwierc 73; Ale duſzy twoiey/ ták iáko cżłonkowi Bożemu/ ktora záwżdy w opiece Pánſkiey ieſt/ nic záſzkodzic [...] nie może. RejZwierc 179, 140v [3 r.], 141 [2 r.], 215v; żebyſmy powſcięgáć mieli pożądliwośći náſzych/ ktore przez cżłonki ſkutek ſwoy wypełniáią RejPosWstaw [1102]v, [1102], [1102]v; BudBib B2, Lev 1/6, 8, 12, 21/18 (7); HistHel Dv; BiałKaz M4v [2 r.]; BudNT Iac 3/5, 6; CzechRozm 74v; KarnNap D, E4, E4v; ModrzBaz 3 [2 r.], 18v, 19v, 29v [3 r.], 45v [3 r.] (12); SkarJedn 124, 161 [2 r.], 380 [2 r.], 389, 402; Oczko 12v, 13, 18, 22v, 26 (8); SkarŻyw 113, 120, 436, 456, 567, 573 (7); NiemObr 30, 44, 144; KochFr 35, 119; KochPhaen 8, 23 [3 r.]; KochPam 81; PudłFr 69, 72; ArtKanc D12v, D17v; w Człowieczem ćiele ſą rożney doſtoynośći członki/ ieſt tá część człowieká/ ktorą Pan Bog obroćił názad / iżby ná nie oczy nie pátrżáły/ á wżdy y bez tey częśći/ człowiek bydź nie może GórnRozm L3v; ActReg 71; Membrum ‒ Skora y cziało okriwaiącą koſczi, członek. Calep 650a, 576a; Phil G3, I3, L [2 r.]; GórnTroas 71 [2 r.]; Ná ćiele okrutne ná wſzyſtkich cżłonkách ſkátowánie. LatHar 671, 110, 259, 293, 679; RybGęśli C4v; Bo y ćiáło nie ieſt ieden członek/ ále wiele. WujNT 1.Cor 12/14, Matth 5/30, 31, 1.Cor 12/18, 19, 20 (17); SarnStat 203, 617, 618, 620, 1170 (8); SkarKaz 245a; CzahTr I2; martwieią me żyły/ Ciáło y wſzytkié członki ſtráchem ſą obláné: Myśl śćiśniona/ y włosy wſtáły nie głaſkáné. Serce prorok truchleie/ żal mię ćiſnie wſzędźie GosłCast 19; Iednák w tey nierownośći członkow przedſię ieſt zgodá: bo ieſt vſługowánie ſpolne/ y iednego członká pod drugim podlegánie/ y poſłuſzeńſtwo/ y porządek wielki. Nogá ſłucha koláná/ bo ſię z nim związáłá: koláno ſłucha ręki/ ręká oká/ oko głowy. SkarKazSej 676a, 659b, 672b, 676a [2 r.], 676b [2 r.], 677a [2 r.] (12); KlonWor **3v [3 r.].

Jako składnik rozbudowanego porównania (73): KromRozm III B2; nie możeſz rzec/ áby Papieſz miał rządzić wſzyſtki ludzi/ iáko głowá rządzi wſzyſtki tzłonki/ áby ſię ktory o kamień nie obráził. KrowObr 12v; BielKron 108v; oni zbroie iako cżłonki ſwe właśćiwe opatrowali y bronili iey. KwiatKsiąż N2v, N3; SarnUzn E7v; GórnDworz Hh5v; RejPos 281 [2 r.]; RejPosWiecz2 92 [3 r.], 94 [2 r.], 94v [2 r.]; KuczbKat 180, 215, 225; Iáko tedy w iednym ćiele/ nie wſzyſtkie cżłonki iednáką ſpráwę máią: ták też nie iedná ieſt moc kápłáńſka/ Biſkupia y Papieſka WujJud 86; RejPosWstaw 143v; Abowiem Rzecżpoſpolita ieſt/ iákoby iedno zupełne zwierzęćiá ktoregokolwiek ciáło/ ktorego żaden cżłonek ſam tobie niesłuży/ ále y oko/ y ręce/ y nogi/ y wſzytkie inſze cżłonki/ iákoby ſpolnie o ſobie rádzą/ á vrzędu ſwego ták vżywáią/ áby ſię wſzytko ciáło dobrze miáło ModrzBaz 3, 3 [2 r.], 21v, 24v, 40v [2 r.], 57v [2 r.] (13); Bo iáko cżłonki w iednym ćiele odſzcżepieńſtwá mieć nie mogą/ ále ſię ieden drugiego mocnie trzyma/ y ieden drugiego broni: ták też y w iednośći kośćiołá Chryſtuſowego/ narody Chrześćiáńſkie y wſzyſcy wierni być iáko iedno ćiáło winni ſą. SkarJedn 155, A2v [3 r.], 2, 40, 125, 144 (13); SkarŻyw 59, 259; NiemObr 45 [2 r.], 46; ReszPrz 16; WujNT Rom 12/4 [2 r.], 1.Cor 12/12 [2 r.], s. 564, 608; SarnStat 1002; SkarKaz 351a, 606b; VotSzl A2v [2 r.], B3; A iáko w ćiele iedná duſzá/ y iedná głowá wſzytki członki rządźi/ y ożywia: ták w Rzeczypoſp: muśi być ieden ktory wſzytkim władnąć ma SkarKazSej 676a, 671b, 682b, 683b, 689a [2 r.], 692a (8).

Frazy : »członek (wez-, za-)drży, wzdryga się« [szyk 4 : 4] (7 : 1) : dla wielkiego ſmutku wſſytki w nim cżlonki drżaly OpecŻyw 102, 102v, 150v; KochOdpr D; KlonŻal C4; ZawJeft 6; GórnTroas 16; zádrżą członki moie/ Wſpomniawſzy té niepokoie GosłCast 41.
Zwrot: »członki rozebrać« (1): (marg) Rozśiekány żelázmi. (‒) Co gdy ſłudzy cżynili/ wſzytki cżłonki ich rozebráli y w onym wielkim mordowániu oddáli niezwyćiężone duſze ſwe SkarŻyw 553.
Wyrażenia: »członek ciała (człowieczego), cielesny« = membrum corporis Vulg [szyk 18 : 2] (19 : 1): OpecŻyw 102, 181; FalZioł V 7v, 33v; Boć pożytecżniey ći ieſt ſtráćić ieden cżłonek ćiáłá twego/ niżby wſzyſthko ćiáło twe miáło być poſláne do piekłá. Leop Matth 5/29; Mącz 12d; o członkoch ćieleſnych y o ich niedoſtátkoch SienLek 124; RejPos 248, 206v, 262; RejZwierc 148; RejPosWstaw [1102]v; ModrzBaz 29v, 45v, 122; SkarŻyw 321; MWilkHist G2v; WujNT 1.Cor 12/23, 22; VotSzl C2.

»członki człowiecze, ludzkie« [szyk 18 :3] (18 : 3): De hominis partibus et etate. O członkach człowieczych y letnoſczi. Mymer1 21, I7v; FalZioł [*8]; GlabGad A4, D2v, D4, F4, I2v (8); ręce y inſze cżłonki ludzkie y thám y ſam roſćiskáne HistAl B; Mącz 11b, 238b, 479a; ModrzBaz 29v, 30, 37; CzechEp 81; WujNT 547, 849.

»daleki, (naj)dalszy, odległy, ostatni członek« [szyk 6 : 1] (3 : 2 : 1: 1): FalZioł *4e, I 149a [2 r.]; Kiedy nos y páznogćie v rąk y v nog sśinieią/ [...] Znákći tho dobry/ iż Náturá niemoc w oſtátnie członki wypędźiłá SienLek 22v; RybGęśli C4v; Gdyż to iest iákoby lex naturae: że dálſzé członki w ćiele winné brónić ćiáłá y vitalia membra. A vitalia membra (iáko iest ſerce, głowá) winné duchem, porádą, y mocą pośiłkowáć oné odległé członki: iáko ſą ręce, nogi, etć. rámioná którémi ſie człowiek zwykł brónić. SarnStat 131.

»członek martwy, martwieje« [szyk 4 : 1] (3 : 2): FalZioł V 77; cżłonek martwy/ ácz ma kſtałt członká/ále nye yeſt práwym członkyem/ gdyż władzy żadney ku ſpráwąm nye ma. KromRozm III D3, D3v; SkarŻyw 207; KochPhaen 11.

»(ze)mdlenie, mdłość członkow; członki mdleją; członek zemdlony, mdły« (6 : 1; 2; 1 : 1): Otrętwienie á mdłość członkow/ známionuie Páráliż. SienLek 19v, 20v [3 r.], 90, S3, T3; KochFr 129; Miecze im z rąk pádáły/ członki ták mdłé były/ Ze im przy dokończeniu bitwy nie ſłużyły. ZawJeft 14; Iużem nie przy tobie/ iuż człónki zmilkły/ mdleią/ Siły niemáſz/ kreẃ z źiębłá/ á włoſy ſowieią. GórnTroas 45, 33.

»niższy (a. niski), spodni członek« [szyk 5 : 2] (5 : 2): á ta [część uryny] znamionuie ſprawę dobrą albo niedobrą cżłonkow niſſzych, ako [!] krzyża/ nyrek/ nog. FalZioł V 7, IV 22c, V 24; v nich [niewiast] ſpodnie cżłonki, iako ſą biodra nogi etc. mięſſze bywaią poſpolicie niżli v otrokow. GlabGad D6, Hv; SienLek a3v; SienLek Andr a3.

»podlejszy, sprosny, sromotny członek« = inhonestum membrum Vulg [szyk 2 : 1] (1 : 1; 1): y gębę ſwoię (co y wſtyd powiádác) w ſproſny cżłonek obracáią/ leiąc choc przez dźięki w gárdło WerGośc 241; WujNT 1.Cor 12/23; SkarKazSej 677b.

»członek (na)przedni(ejszy), naslachetniejszy, poććiwy (a. uczciwszy), czelny« [szyk 7 : 4] (5 : 3: 2 : 1): GlabGad B4, D5v, E8; A przeto náſzłáchetnieyſſy członek moy duſſá moiá/ będzie wyſlawiáłá [...] wzięte dobrodzieyſtwá RejPs 43; W pierśiachćiem ſą członki naſláchetnieyſze ku żywotu/ Serce/ płucá/ wątrobá. SienLek 16, 33v, 165; WujNT 1.Cor 12/24; SarnStat 1170; W Ćiele ludzkim dwa ſą przednieyſze członki ktoremi ſię ciáło ożywia y vmacnia: ſerce y głowá. SkarKazSej 689a, 677a.

»członki ruchające« (1): Po dworowey potrzebie vmywáią ſie záwżdy/ cżáſem y głowę/ koláná/ thwarz/ y wſzytkie cżłonki rucháiące BielKron 259v.

»członek suchy (a. schnący itp.), schnie; członku(-ow) (u)schnienie (a. uschłość), suchość« [szyk 11 : 12] (13 : 2; 7 : 1): Maſc barzo dobra: gdy kthori członek ſchnie w cżłowiecże. FalZioł V 112, ‡ f, I 19b, 103d, II 12c, V 109 [2 r.] (15); GlabGad G2; Yáko y ćyáło żywe zowyemy/ chocya ſye wnim brodawki/ álbo martwe koſtki/ álbo y vſchłe członki nyektore náyduyą KromRozm III D5v, D5; Sideratio etiam morbi genus, Bárzo prętkie vſchnienie y zmilknienie ktorego członku. Mącz 391d; SienLek 171 [3 r.], 172. Cf »członek wnętrzny«.

»członek wnętrzny, wnątrz« [szyk 13 : 2] (14 : 1): Na ſuchoſc Cżłonkow wnętrznych lekarzſtwo. FalZioł ‡f, I 70c, 94d, 143b, II 2c, 5b (12); Tu ſie godzi wiedzieć iż cżłonki w ciele też wnętrzne, rozne ſprawy maią. Serce cżuie, mozg rozumie, płucza mowią, wątroba grzeie, Zołć ſie gniewa, ſlodzona ſmieie, ſpołem miłuią nyrki. GlabGad F; SienLek 88, 95v.

»wyższe członki« (2): FalZioł V 14; Ieſli w wyzſzych członkoch będźie zápalenie/ á z onego boleść/ Dobre známię. SienLek 21v.

»członek (z)wi(e)r(z)chny, zewnętrzny« [szyk 4 : 2] (5 : 1): bolenie w ciele mathcżynym na wirzchnich cżłonkoch/ Iako około żołądka/ na bokoch/ w pleczoch/ w grzbicie [!]. FalZioł V 18b, IV 22c; GlabGad B2v, D5v, K5; WujNT 546.

»zmilkłe członki; zmilknienie członku« (1 : 1): Membra stupida, Zmilkłe członki/ nie czuyące ſie. Mącz 424a, 391d.

»żyliste członki« (1): [ziele koziełki] poſila żyliſte cżłonki/ to ieſt ſuche żiły. FalZioł I 127c.

Szeregi: »część albo (a) członek« (4): KromRozm III D5; Mącz 12d; Sąć tedy Báńki potrzebne/ kiedy niemoc nie ieſt wſzyſtkiego ćiáłá: álbo [!] ktora część álbo ieden członek niezdrowy. SienLek 33v; Bimembris ‒ Dwie częſzcy albo członki maiący. Calep 131a.

»(tak) członki i (albo, jako i) zmysły« [szyk 3 : 1] (4): KromRozm II p4v; á Páná Bogá [...] rozmáićie gniewał/ ták ſmyſłow/ iáko y cżłonkow ſwoich źle vżywáiąc. KarnNap E4v; SkarŻyw 4 [2 r.].

W przen (13):
Wyrażenia: »członki (ciała) grzechu« (2): Y ktożby mogł złośći wſzytki/ cżłonki mowię onego ciáłá grzechu wyliczyć? RejPosWstaw [1103]v, [212].

»członki ziemskie (ciała)« (11): Vmartwiaycieſz tedy cżłonki wáſze ziemſkie/ grzech niecżyſty/ plugáſtwo/ ſproſną roſkoſz/ złą pożądliwość/ łákomſthwo/ [bibl. Col 3/5] RejPosWstaw [1102], [1102]v [3 r.], [1103] [3 r.], 111 [3 r.]; CzechRozm 187v.

α. części ciała (głowy, ręki, palca itp.) (17): Cżemu wſzytkie palcze maią po trzech cżłonkach, á w palczu wielkim tilko dwa. GlabGad D3v, P3; Mącz 177d, 248d.

członek czego (6): gdi v inſzich źwierząt głowa ieſt podługowata, przeto y iey cżłonki nie ſą okrągłe GlabGad B8v; SienLek 119v, 157v; Mącz 439a. Cf Wyrażenie.

członek u czego (3): BartBydg 33v; Condylus iunctura articulorum. Członky v pálcow Murm 59; Mącz 63a.

członek w czym (3) : PRzecż nos miedzi inſzimi cżłonki w głowie od ciała ſie odnioſł. GlabGad B7, D3; Mącz 296d.

Wyrażenie: »członek ręki« (2): od niego poſlan ieſt cżłonek ręki [articulus manus]/ ktory nápiſał oto to Leop Dan 5/24; A oto ręká dotknęłá mie/ y poſtáwilá mie ná koláná moie/ y ná cżłonki rąk moich [articulos manuum]. Leop Dan 10/10.
Szereg: »część to jest członek« (1): Tkież [!] gdy czała głowa okrągła, godzi ſie aby też cżęſci iey to ieſt, cżłonki ku okrągłoſci ciągnęły. Iako ſą vſzy, ocży etc. GlabGad B8v.
a. W pl ciało (117): Schyl galęzié drzewo ſilné/ ſpuſtz cżlonki rozciągnioné/ [...] aby tak cialo nie pnialo a lżéy na tobie wiſialo. OpecŻyw 161, 19, 161, 161v; FalZioł I 13c, 23c, 29c, V 63v, 96; cżáſu weſſela albo krotochwile iż ſiła przyrodzona rozchodzi ſie po cżłonkach dla tego nie dopuſzcża w głowę wſtępować dymom z ktorich ſpanie pochodzi, ale więczey oddala ſpanie ſwym rozeſcim po ciele GlabGad K5, D3v, E4, K3v, K5, L; HistAl H4, I6v, Kv; KromRozm II mv [2 r.]; BielKom C7v; GliczKsiąż K2; Leop Iac 4/1; yżeby zawżdy w yakiey poććiwey członkow y vmysłowey pracy zatrzimani byli. KwiatKsiąż D, N3v, N4, P2; RejAp 164; GórnDworz D8v [2 r.], Ev, V7v, Ee5, L1 (6); Cyáłá ludzi świętych/ á oſobliwie męczenników reliquię/ ták máią być w vczćiwośći miáné/ iáko członki Chryſtuſowé BiałKat 148v, 281; GrzegŚm 20, 21 marg; RejZwierc 142; WujJud 92v, 101v; RejPosWstaw [1103]v; Ale widzę drugi zákon wcżłonkach moich/ woynę wiodący przećiw zakonu ſmyſłu mego/ y płoniący mię zakonem grzechowym/ ktory ieſt wcżłonkách moich. BudNT Rom 7/23; CzechRozm 240v; ModrzBaz 53; KochPs 90, 140, 169; poſty gęſtymi y wielkimi trapił cżłonki ſwoie SkarŻyw 353, 22, 51, 63, 113 [2 r.], 120 (15); StryjKron A3v, 365; chćiałbym widźieć on grob w ktorym leżą one cżłonki/ w ktorych żył Pan Chryſtus ReszList 182; Skromne vbiory/ [...] Cżłonkow ná wieki nie odzieie wámi Cna wáſzá Páni. WisznTr 17; ArtKanc S3v; ZawJeft 30, 31; GórnTroas 12, 72; Bądź chwalon wiecżnie/ ſmyſł y ćiáło tobie Niech cżeść oddawa: á gdy cżłonki w grobie Złożą ſwe kośći: niech Duch nie vſtawa/ Niechay ćię wielbi GrabowSet I, B3v, E2, E3, F, G3; (12); RybGęśli D; Aza niewiećie iż „członki wáſze” (marg) „ćiáłá wáſze. G. (‒) ſą kośćiołem Duchá świętego WujNT 1.Cor 6/19; Izali nie ná te ktorzy byli zgrzeſzyli; ktorych „trupy’ [cadavera] (marg) „ćiáłá ál. członki. [corpora PolAnt] (‒) poległy ná puſzczy? WujNT Hebr 3/17, Rom 6/13 [2 r.], 19 [2 r.], 7/5, 23 [2 r.], Col 3/5 (14); SiebRozmyśl K; SkarKaz 121b; PaxLiz E3; SapEpit A3v.
Szereg: »ciało a (i) członki« (3): Ciało ych ieſt y czlonki przibytkiem ducha ſwiętego. SeklKat L; Mącz 238b; melánkolia ieſth iákaś lipkość á klijowáthość po ciele á po cżłonkoch cżłowiecżych rozlana RejZwierc 3v.
W przen (3): iż ony [dziatki] w niewinnośći ſwey/ ſą práwi cżłonkowie á wdzięcżne mieſzkánie iego [Ducha świętego]. RejPos 153.
Wyrażenie:»prawo, zakon członkow« [szyk 1 : 1] (1 : 1) : á pocżuł z wielkim dźiwem y zumienim náſzych cżłonkow práwo/ (to ieſt namiętność) KuczbKat 395; CzechRozm 244.
b. Części ciała, których ruchy uzależnione są od woli człowieka, połączone stawami; kończyny; membrum Murm, Mącz, articulus Mącz, Cn (75): ZapWar [1503 – 1505] nr 2023; OpecŻyw 126v; Murm 66; Gdy ſie w chorobie zapamietawa á cżłonki trudno ledwo rucha a podnoſi. FalZioł V 32v, I 7d, 43c, IV 4a, V 34 [2 r.], 35 [2 r.] (12); GlabGad D3v, F4v, I2, L6; ná krzyżu ręce ſwoie/ y nogi ſwoie wyćiągnął/ [...] Iż ćierpiał y tzuł wielką y okrutną mękę w tzłonkach y wſtawiech ćiáłá ſwego naświętſzego. KrowObr 49v; abowiem przez to tańćowanie y ciało cżwicżą/ y wielką członkom ochotność a chypkość przidaią KwiatKsiąż P3v; Mącz 35a, 78c, 249a, 410c; SienLek 142v, 143v; RejZwierc 133v; Lepieyby też y tańcá y poniecháć Lutnie/ Iákoż gráć álbo ſkákáć/ kiedy cżłonek vtnie. BielSpr c2; iáko ptakom ſkrzydłá do latánia/ ták cżłowiekowi dáne ſą cżłonki do roboty/ iáko nacżynie ModrzBaz 37; SkarJedn 58 [3 r.]; Oczko 25v; wſzytki cżłonki iego z ſtáwow wyćiągnąwſzy/ na ſkorupách oſtrych grzbiet iego położyli. SkarŻyw 47; Y długo na łoſzku leżáłá/ práwie żadnym cżłonkiem niewłádnąc. (marg) Páráliżem záráżona Romulá. (‒) SkarŻyw 589, 173, 319, 363, 589, 595; SiebRozmyśl H4; KlonWor 42.
Frazy: »członki drętwieją; strętwienie członkow« (1; 1): SienLek Tv; od krwie źimnéy członki drętwieć ięły Wemnie: ſtrach mię wnetże zdiął GosłCast 73.
Wyrażenia: »drżenie członkow, w członkach; członki drżące; członki drżą, trzęsą się« [szyk 10 : 2] (7 : 1; 2; 1 : 1): Khomu cżłonki drżą/ krew pſia pomaga wypiwſzi FalZioł IV 6d; Lekarzſtwa na drzenie cżłonkow, to ieſt rąk, albo nog v dziecięcia. FalZioł V 44v, I 86b, II 4c, 12b, IV 13a, V 37v (8); Ale gdy wilgośćią ty żyły zmartwieią/ Trzęſáwicá ſye przyda/ iż ſye członek álbo kilá trzęſą. SienLek 142v, 55v, 142v; Oczko 14.

»łamanie (a. łamienie) w członkach« (2): Morbus articularis, Lamienie w członkách. Mącz 17b, 17a.

»niedużość, niesnadność (ku ruszaniu, a. ruszania), niewładza, ociężałość członku« (1 : 1 : 1 : 1): FalZioł II 7b, 9c; Torpor, Gnuſność/ ociężałość człońków. Mącz 459a; o ránie ćiężkiéy/ z któréy pochodźi ochromienié/ álbo niewładza którégokolwiek członku Szlácheckiégo. SarnStat 618.

»rozstąpiony, wyciągniony, wzruszony członek; rozciągnienie członkow; członki się rozstępują« [szyk 4 : 2] (1 : 1 : 1; 2; 1): BierRaj 21v; Na roſciągnienie cżłonkow maſć barzo dobra. FalZioł ‡e, I 19c, V 106; Luxata vel luxa membra dicuntur suis locis mota, Wyrwáne/wyſtąpione/ wytknione z ſwoyich ſtáwów/ roſtąpione członki. Mącz 201c; SiebRozmyśl I4v.

»wywiniony członek; wywinienie członku« [szyk 3 : 2] (3 : 2): Ale członek wywiniony/ náćiągnąwſzy go záſyę wſtaẃ gdźie ma być SienLek 150, 149v, 150, T2v; Chalasis – Wywinienie członku. Calep 185b.

W przen (2): thedy pewnie Pan wpuśći cżłonki miłoſierdzya ſwego przez ſpráwę Duchá ſwego ſwiętego/ do vſzu y do ięzyká twego. RejPos 205; A wielkie to [władca] ieſt ſacroſanctum ná ziemi/ bo ieſt cżłonek Boży/ przeźrzeniec/ powołániec/ y pomázániec iego RejZwierc 41v.
c. Staw; artus Murm, phalanx Mącz (38): Artus quibus colligantur membra. Cżłonkowe Murm 48; odmiękcża wſzythki zathwardziałoſci/ Artetiki w cżłonkoch [zátwárdziáłość ſtáwow SienHerb 288a] FalZioł IV 14a, I 3a, 11c, 46d, 59c, 63a (7); Phalanges [...] Członki álbo śrzodki miedźi członkámi w pálcách Mącz 296d; Bo iáko w ćiele/ cżęść od cżęśći cżłonki dźielą/ ták też w tym Wiáry wyznániu/ ſłuſznie y przyſtoynie cżłonkiem to zowiemy/ cokolwiek o káżdey cżęśći z oſobná wierzyć mamy. KuczbKat 10; SkarŻyw 373.
Wyrażenia: »bolenie, boleść członkow; bolenie, boleść w członkoch« [szyk 17 : 4] (9 : 6; 4:2): Kthorzy maią w cżłonkoch bolenie albo ſcijatikę [dárcie w ſtáwiech SienHerb 318a] FalZioł IV 37d; Znamienuie w cżłonkach bolenie/ to ieſt w ſtawiech ręcżnych albo nożnych. FalZioł V 2v; Znamionuie Artetikę/ to ieſt bolenie cżłonkow. FalZioł V 3; Znamionuie guttę/ to ieſt bolenie cżłonkow. FalZioł V 11, I 63a, 63b, 86b, 111d, III 2d (18); Chirágrá/ pedográ/ ſciátyká/ y bolenié członków/ á gdźie lepſzą pomoc weźmie? Oczko 15v, [40].

»członki nożne, (u) nog, w nogach« (4 : 6 : 1): dobre lekarſtwo tym ktorzy maią bolenie w cżłonkhoch w nogach y w rękach FalZioł I 63a; Iteż bolenie żołądka/ biodr/ ſuchych żył y cżłonkow nożnych [ſtáwow nożnych SienHerb 170a] vſmierza tha maſć FalZioł I 140b; Theż bolenie cżłonkow v nog y v rąk Cżarna Halena [...] vſmierza FalZioł III 2d, + +4b, I 19a, 46a, 63b, V 75 [3 r.] (11).

»członki przegubne« (1): boleść po koſciach/ y w cżłonkoch przegubnych [w ſtáwiech SienHerb 228a] dla naziębnienia ſuchych żył [...] oddala á vſmierza. FalZioł III 31b.

»członki (u) rąk, ręczne, w rękach« (6 : 2 : 1): wino bukwiczowe/ s chebdem a ſtrłiczą vwarzone á pithe boleſć s cżłonkow rąk y nog wypądza FalZioł I 19a; dla boleſci kthora bywa w cżłonkoch nożnych y ręcżnych/ y naprzeciwko paraliżowi to będzie dobra pomocz albo lekarſtwo. FalZioł I 46a; wſzelkie twardoſci/ á zwłaſzcża ſleziony/ y też ktore bywaią na cżłonkoch v nog albo v rąk [na ſtáwiech v nog ábo v rąk SienHerb 202a] FalZioł III 12b, I 63a, 63b, III 2d, V 75 [3 r.].

d. Narząd [w tym: czego (4)] (7): ocży iaſne cżynić/ vſzy ku ſluchu naprawiać/ y ine cżłonki ſmyſlow potwierdzać. FalZioł [*7]v; Cżemu ſie ięzik ſlini gdy kto rzecżi kwaſne pomieni. Odpo.[wiedź] Bowiem mocz duſzna kthorą ona duma á mnima, ieſt wyſſzey w głowie nad cżłonkiem vkuſzenia. GlabGad C5; Czo za cżłonek ieſt płuce. Odpo.[wiedź] Ieſt cżłonek wiatrow albo duchow ktore płucza wciągnąwſzy w ſię zaſię wydychaią GlabGad D8v, C5, D8v.
Szeregi: »członki i naczynia« (1): kiedy święći przez reliquiae ábo ſzáty ſwoie cudá czynią/ łáſká y moc ich pochodzi od Chriſtuſá: gdyż oni ſą iáko członki y naczynia iego. WujNT 143.

»członki a organy« (1): Nie dopuſzcżayże ſprzećiwnikowi twemu y temu ſwiátu márnemu zápſowywáć á zátłumiáć w tobie tych cżłonkow á tych orgánow ſwoich/ kthore on racżył tobie ſpráwić ku ſwięthey cżci á ku chwale ſwoiey. RejPos 206v.

e. Zewnętrzny narząd płciowy, zwłaszcza męski; genitalia, veretrum Mącz, Calep, Cn; interfoemineum, inguen, membrum, mentula, natura, penis, verenda, verpa, virilia Mącz, Cn; pudendum Mącz, Calep; naturalia Calep, Cn; balanus, muto, muliebria, priapus Mącz; cauda, feminal, gurgulio, ithyphallus, peculium, peniculamentum, phallus, res illae, vir, virginal, virilitas Cn (115): A k temu chłopiecżkowi, Przy tym cżęſtho ſie podnoſi cżłonek. FalZioł V 44v, I 35a, II 12d, V 23d, 91v [2 r.]; BielKom B3; BibRadz 2.Mach 8/24; áby był náznácżon y ná cżłonku przez obrzázánie od rodzicow BielKron 165; pudendo praegrandi praeditus, Wielki członek máyący. Mącz 239c, 329a, 485a; PaprPan Z3v, Bb4v; żem obacżył iego cżłonku niedoſtátek/ iſz go nic práwie niemiał. SkarŻyw 99, 3.
Wyrażenia: »członek męski, mężczyński, u mężczyzn« [szyk 36 : 20] (51 : 2 : 3): Murm 61; Proch Tucijey wyſuſza rany ktore bywaią na cżłonku męſkim. FalZioł III 42c, I 34d, 35a, 40a, 65b, 82d (26); Nie obrzeſki/ to ieſt ſkorki ktora okrywa członek mężczyńſki. BibRadz I 9a marg; Eunuchus [...] Wáłach któremu męski członek vrzinión yeſt Mącz 109b, 22d, 67d, 146b, 170b, 214d (19); SienLek 23, 118v [3 r.]; StryjKron 572; Calep 455a, 838a, 1112b.

»niewieści, u niewiast, samiczny członek« (szyk 5 : 2] (5 : 1 : 1): FalZioł I 93d; Muliebria, Niewieści członek. Mącz 235d, 120c, 133a, 155b, 170b; SienLek 108.

»członek przyrodzony, przyrodzenia« (4 : 1): GRzybieniowa wodka [...] naſienie przyrodzone thrawi á tak cżłonki/ przyrodzone nacżynie tego naſienia mdli FalZioł II 6b; Mącz 241c; BiałKat 190v; [choroba] od członków przyrodzónych począwſzy/ y záraz Wątrobę opánowawſzy/ wſzyſtki przednieyſzé częśći/ zápala y záraża Oczko 39v; Naturalia – Członek przyrodzenią. Calep 689b.

»członek rodzący, rodny, rodzajny« [szyk 11 : 2] (6 : 4 : 3): Abráám [...] cżeladź domowá/ y ſyn iego Hizmáel/ wzyęli obrzeſkę ná cżłonkach rodzących. BielKron 12; A gdy widzyał Sáturnus oycá więcey płodzić ſynow niż on ſam ieden [...] vciął mu koſą rodne cżłonki BielKron 20; dźiećiom máłym vrzázawſzy cżłonki rodne [...] tucżą w koycu iáko kury BielKron 441, 12, 37v, 44v, 128, 260 (10); ále iż ſámiczne członki rodzáyne/ też wiele niedoſtátkow ćierpią/ oſobnie przyſzły Rozdźiał o tym gadkę mieć będźie. SienLek 108, 115v, 118v.

»sromotny członek« [szyk 2 : 1] (3): Interfoemineum, Sromotny niewieśći członek. Mącz 133a, 120c, 145d.

»członek tajemny, skryty« [szyk 28 : 7] (34 : 1): Też proch Lebiodcżany [...] przyłoż na cżłonek taiemny vniewiaſth gdy gim opuchnie FalZioł I 93d; Kto ma rany na thaiemnym cżłonku męſkim, zaſipuy prochem Haleny FalZioł III 2c; Ieſtlić niemocny będzie miał cżłonek taiemny tęgi: tedyć będzie zdrow do oſmi dni FalZioł V 114, I 16d, 25c, 28a, 31d, 34d (31); HistAl Kv; Mącz 22d, 67d; Brát ieden młody/ poſtánowił v śiebie nigdy ſię ſwych ſkrytych cżłonkow niedotykáć. SkarŻyw 333.

»członek wstydliwy« [szyk 2 : 2] (4): wſtydliwe cżłońki iego poprzecż rzezáli. SkarŻyw 188, 390, 593; Pudenda – Wſtidliwe członky. Calep 872b.

2. Przen. Człowiek (też grupa ludzi, stan, kraina) przynależny do pewnego organizmu społecznego, w szczególności Kościoła (pojmowanego jako mistyczne ciało Chrystusa) lub państwa; w opozycji do „głowa” w znaczeniu władza zwierzchnia oznacza jednostkę podległą tej władzy [w pl zarówno członki jak i członkowie]; membrum Vulg, Modrz (300) : tu plynye [łaska] zglouy cryſtuſa przeſz ſzyyą panną maryą wnas wczlonky tey glouy a ſzyye PatKaz III 111; KromRozm III D3, D5, G3v; DiarDop 109 [2 r.], KrowObr 12v [3 r.]; Leop YY4v; BibRadz Eph 4/25; á Principes, Barones, Nobiles, ſą członki w Polſzce Krolewſkiego Stanu OrzRozm F; Ia Lántgráw chcę być poſłuſzen poſtánowienia wiáry Koncilium Trydeńſkiego/ ktore ieſli będzie ſłuſzne/ [...] gdzieby nie tylko cżłonki ſámy ále y głowá były opráwione. BielKron 229v; Ty dwie źiemie Szkánia y Iucia gránicżne ſą źiemie Duńſkiego kroleſtwá y cżłonki nawyſzſle BielKron 292; OrzQuin I2v; Prot D; RejAp 166; GórnDworz Hh5v; Thu on iuż thego Koſciołá Kápłanem ieſt/ tu on iuż tych cżłonkow głową ieſt. RejPos 139v, 109v, 172, 240v, 281 [2 r.]; W koſciele Páná Kryſthuſowym/ á w tym ćiele iego/ więcey záwżdy záráźliwych á bolących Krześcian/ niż prawdziwych á zdrowych cżłonkow. RejPosWiecz2 92 marg, 92, 93, 94 [2 r.]; BiałKat 21 [2 r.], 38v; KuczbKat 165; Niemáſz w Kośćiele prawdźiwym miedzy cżłonkámi żadney roznice w náuce: ále iáko w onym pierwſzym Kościele/ co ſie wiáry dotycże/ ieſt iedno ſerce [...] wſzyſtkich wiernych/ wſzyſcy iednák trzymaią y rozumieią. WujJud 118v, 59 [2 r.], 93v, 221; WujJudConf 118v; RejPosRozpr c; RejPosWstaw [1102] [1434]v; CzechRozm 65, 78, 190v; ModrzBaz 77v [2 r.], 101; zbáwienia nie ma/ ktory w iednym ćiele kośćiołá Bożego zroſły z innemi cżłonki nie ieſt. SkarJedn 2; Rzymſki koććioł [!] bedąż [!] głową y mátką kościołow/ ma być bez cżłonkow y bez corek? SkarJedn 249; Rzymſki Kośćioł iáko głowá od Grekow/ to ieſt od cżłonkow ſwoich odſtąpić niemogł. SkarJedn [d9], A5v, 147, 154, 156 [2 r.], 157 [2 r.] (15): iam ieſt Wilhelmus Komes grzeſzny y niezbożny/ ktoregoś ty ſłuſznie od ćiáłá kośćiołá Bożego iáko cżłonek zárażony odćiął SkarŻyw 166, A3, 81 [2 r.], 83, 368; CzechEp 25; NiemObr 29, 43; [św. Chryzostom do Konstantynopolan:] Wy bowiem ieſteśćie moj ſynowie/ moj bráćia/ moie cżłonki/ moie ćiáło ReszPrz 4; WerKaz 286; Abowiem domy Szlacheckie/ członkámi ſą Rzeczypoſp: á gdy te członki vtratámi niſczeią/ tedy ćiálu/ to ieſt Rzeczypoſp: dobrże bydź nie może. GórnRozm L3; gdy się zkupią stany wszytkie zKorony, zWielkiego Xęstwa Litewskiego, zPrus y zinnych Prowincyi, iuz y ta distractia zniesc się będzie mogła y pokaze się ciało zupełne Rptey zewſzytkiemi członkami ActReg 136; LatHar 199, 286; KołakSzczęśl C4v; wiele nas ieſt iednym ćiáłem w Chriſtuśie/ á wſzyścy z oſobná iedni drugich członkámi. WujNT Rom 12/5; ieſt wielkie złączenie y vnia miedzy Chriſtuſem głową/ á káżdym żywym członkiem tegoż ćiáłá/ ktory ieſt kośćioł iego: iż cokolwiek ćierpi ktory członek/ to iákoby też głowá ćierpiáłá. WujNT 625; wſzyścy ſą członkámi ciáłá iednego y bráćia w Chriſtuśie. WujNT 789, 1.Cor 12/27 [2 r.], Eph 4/16, 25, s. 368, 447 (11); SarnStat 1027, 1037, 1057, 1058, 1097, 1187; PowodPr 83; SkarKaz 488b, 636a; proſzę ia máluchny/ ále widźi Pan Bog/ że wierny á życzliwy członek oyczyzny náſzey miłey VotSzl A2v; Oyczyzná też rozdźiałow iáko iedno ćiáło nie ćierpi. Spoiłá ſię z członkow rozlicznych/ z Polakow/ z Litwy/ z Ruśi/ z Pruſow/ Inflantow/ Zmodźinow/ y zroſłá w ciáło iedno SkarKazSej 676a, 657a, 676a, 682a.
Wyrażenia: »członek Antychrysta, szatanskiego kościoła (a. szatański), wszetecznice« [szyk 4 : 2] (2 : 3 : 1): KrowObr A3; RejAp 25; ábo ieſt przy prawdziwey oblubieńcy/ abo przy nie vcżćiwey nierządnicy: ábo ieſt Chryſtuſowym/ ábo ſzátáńſkim cżłonkiem SkarJedn 38; Niewiećie iż ćiáłá wáſze ſą członkámi Chriſtuſowymi? wźiąwſzy tedy członki Chriſtuſowe/ vczynię ie członkámi wſzetecznice [membra meretricis]? WujNT 1.Cor 6/15; Antychriſt/ ſkoro po w niebo wſtąpieniu Páńſkim/ pocżął przychodzic w cżłonkach y vprzedzicielách twoich WujNT 716, 820.

»członek (Pana) Chryst(us)a (a. Chrystusow) (Jezusa), Pana (a. pański), (Pana) Jezusa (a. Jezusow), Adama nowego« [szyk 90 : 11] (75 : 21 : 4 : 1): yzem ſyα czlonkyem Ieſuſowim przes wyarα ſtal BierRaj 23v; WróbŻołt E6, N8v, Z6v; Tegoż koſcioła chrzeſcijańſkiego/ [...] prawdziwy Biſkvp/ y głowa/ ieſt pan Chriſtus Ieſus/ a my ieſteſmy cżłonki iego/ a nie żadne ine ſtworzenie. SeklWyzn c2v; SeklKat M4v, Qv [2 r.]; KromRozm I H2; KromRozm III F6; Bo ieſlichmy my ſą ciáłem á wiernemi cżłonki Páná ſwego/ tedyć też ty boleści á trudności/ kthore głowá ćirpiáłá/ właſnie należy wycierpieć y wiernem cżłonkom iego. LubPs A5; KrowObr B, 12; Leop Hebr 11 arg; BibRadz I 2d marg, II I20d marg; bo muſzą ſię pokázáć ábo Turkámi y Zydámi ábo więc Krześciánmi/ to ieſt/ ſynmi onego iednego Bogá Oycá/ y cżłonkámi Kryſtuſá Syná Bożego GrzegRóżn B2v; HistRzym 113; RejPos 70v, 90 [2 r.], [105], 109, 109v (18); RejPosWiecz2 93, 94 [2 r.]; KuczbKat 435; WujJud 56, 59, 60v, 100 [2 r.], 167v (11); WujJudConf 59v, 124; RejPosRozpr c2v; RejPosWstaw [1102], 143v; BudBibKaw I A2; KarnNap A4v, B3, C, Cv, D3 (6); IEdná ieſt wedle piſmá oblubieńcá Chryſtuſowá: Iedná Hieruzálem mátká ſynow iego: iedná owcżarniá owiec iego: iedno ćiáło cżłonkow iego: ieden Korab nowego Noego SkarJedn 37, 38; SkarŻyw 62, 63, 497; CzechEp 49, 62; NiemObr 21, 46 [2 r.], 157; ReszPrz 23; áby cżłonki P. Chryſtuſowe/ vbogie/ y pielgrzymy/ y przychodnie przyſtoynie vcżcił y vważył. ReszList 173; Pan Chryſtus ieſt głową Kośćiołá/ á ten Kośćioł ieſt zupełnym ćiáłem y cżłonkámi iego. WerKaz 287; GrabowSet O3; Adámá nowego Stawamy ſię cżłonkámi/ y látoroślámi Tey máćice/ iuż łáſki nie gniewu ſynámi. KołakSzczęśl C4v, C4v; Chriſtus ma w ćiele ſwym duchownym niektore członki niepożyteczne. Przetoż y zli Chrześćijánie/ ponieważ ſą członkámi Chriſtuſowemi/ w kośćiele być mogą. WujNT 368; przetoż potrzebá ieſt wſzytkim wierzyć w Chriſtuſá/ y sſtáć ſię członkámi iego/ przyłączywſzy ſię do ćiáłá iego/ ktory ieſt kośćioł powſzechny. WujNT 518, 143, 238, 444, 518 [2 r.], 1.Cor 6/15 (19); SarnStat 1097; SiebRozmyśl A2v; SkarKaz 610b.

»członek (świętego) ciała Chrystusa (a. Chrystusowego), ciała (to jest) kościołá (a. zboru), ciała duchownego« [szyk 28 : 4] (23 : 7 : 2): KromRozm III D3, D5; iż wſzyſcy wierni y wybráni boży/ są tzłonkámi ciáłá Kryſthuſowego KrowObr 12, 12 [2 r.], 12v; GrzegRóżn F4v; RejPos 107v, 113v, 166v, 172, 262; RejPosWiecz2 91v, 94; Człónki wyzſzé ćiáłá Chryſtuſowégo/ to ieſt Kośćiołá iego/ ſą Biſkupi porządnie obráni BiałKat 38v; KuczbKat 255 [2 r.]; WujJud 101, 252; Nád to/ dziwnym obycżáiem bywamy ſpoieni/ wſzytki cżłonki ciáłá koſciołá Krześćiyáńſkiego/ vſługowániem ſłowá Bożego. RejPosRozpr c; Abowiem ſámą wiárą wſzcżepieni bywamy w Páná Kryſtuſá/ ábyſmy byli żywemi cżłonkámi ciáłá iego/ ktore ieſt Koſcioł. RejPosWstaw [1433]; CzechRozm 59; KarnNap D3v [2 r.]; ModrzBaz 100; Bo ná krzćie S. rodząc ſię Chrześćiány záraz ſię z iednośćią rodzim: á cżłonkámi ſię iednego ciáłá Chryſtuſowego y kośćiołá iego ſtáiem. SkarJedn A2v, 15; CzechEp 338; WujNT Eph 5/30, s. 610, 625; SkarKaz 383b.

»członek kościoła (bożego, Chrystusowego, świętego, krześcijańskiego, pańskiego, powszechnego), kościelny, świętego zboru rzymskiego« [szyk 37 : 7] (39 : 4 : 1): SeklWyzn c2v; SeklKat Q3; ktorzy ſą w śmyerthelnym grzechu/ ſą martwe członki koſcyołá KromRozm III D4v, Dv, D2v [2 r.], D3 [2 r.], D4, D4v (16); LubPs A3v, A5 [2 r.]; KrowObr A3 [2 r.], 12v; A ták iáko cżłonek świętego zboru Rzymſkiego powtarzam/ y proſzę dla Páná Bogá/ ábychmy [...] Polakow ná ſie nie iątrzyli BielKron [3323]; z Apoſtoły s. y z onymi wſzytkimi ſtárodawnego koſciołá Páńſkiego cżłonkámi/ trzymáć będzyemy/ s Páwłem s. z Auguſtynem/ y z inymi Doktory ſwiętymi RejPos 88v, 240v; RejPosWiecz2 92; BiałKat 38v; że nas nád włáſne náſze wyznánie poſądzáć niebędą Heretykámi/ ále ták iáko w prawdźie ieſt/ że nas mieć będą zá prawdźiwe Krześćiány/ Kośćiołá Powſzechnego ſpolne cżłonki. WujJudConf 24v, 137; RejPosWstaw 143v, [1432]v, [1434]; Heretykowie chrzeſt máią: ále wiáry nie máią: á odſzczepieńcy y chrzeſt máią y wiáre máią: ále głowy iedney y páſterzá iednego nie máią. przetoſz wſzyſcy ći kośćielnymi cżłonkámi nie ſą SkarJedn 42, 15, 58, 163 [2 r.]; SkarŻyw 81, 337; WujNT 383, Zzzzz3; PowodPr 16.

»członek rzeczypospolitej« [szyk 5 : 2] (7): [krol winien] 3. o wſzytkich cżłonkách Rzecżypoſpolitey [reipublicae membra omnia] mieć pilne ſtáránie á żadnego nieopuśćić. 4. miedzy obywátelmi źiemie ſtánowić rowność [...] 6. żadney cżęśći Rzeczypoſpolitey [nullam Reipublicae partem] nieopuſzcżác. ModrzBaz 15, 20, 125v; Abowiem domy Szlacheckie/ członkámi ſą Rzeczypoſp: á gdy te członki vtratámi niſczeią/ tedy ćiálu/ to ieſt Rzeczypoſp: dobrże bydź nie może. GórnRozm L3, Bv; ActReg 133; VotSzl A2v.

Szeregi: »części (a. cząstki) a (i) członki« (2): yáko zowye Páweł S. koſcyoł Korynthſki/ Láodyceńſki/ Theſſáloniceńſki/ [...] Tym obyczáyem my też zowyemy/ Kámyenyecki/ Chełmſki/ Krákowſki koſcyoł/ zową też drudzy Anyelſki/ Ruſki/ Grecki. rć. Toć ſą álbo myáłyby być częſci á członki onego yednego koſcyołá KromRozm III D8; WujJudConf 129.

»(tak) w głowie (jako) i w członkach« (2): OrzQuin Y2v; [kościoł chełmiński] do tego czáſu w głowie y w członkách [in capite et membris JanStat 876] ſwych był w Zakonnym ſtanie SarnStat 1097.

»obywatel abo rzeczypospolitej członek« (1): Ale o tem trudno rozumieć/ áby miał dobrym obywátelem/ ábo Rzecżypoſpolitey cżłonkiem być/ ktory [...] niechce áni woyny służyć/ áni ſię na poſpolitą potrzebę cżem przykłádáć. ModrzBaz 125v.

»osoby i członki kościelne« [szyk 2 : 1] (3): Ieſliż poddánym króleſtwá náſzégo łáſkę náſzę y opátrzenié Królewſkié w rozmnożeniu pożytków [...] rozſzérzamy: tedy więcéy Kościołóm [...] y oſobam y członkóm Kościelnym [personis et membris Ecclesiasticis JanStat 243] to czynić y vżyczáć ieſt ſłuſzniey. SarnStat 896 [idem] 195, 896.

»członki i stany krolestwa« (1): áby Pánowie Rádni [...] Séym Wálny obiéránia poſtánawiáli/ y ón wſzytkim członkóm y ſtanóm króleſtwá [membris et ordinibus regni JanStat 10] wczás [...] ogłaſzáli SarnStat 10.

3. Część (w ogóle), kawałek, cząstka (8):
Wyrażenie: «członek łańcuchowy« = ogniwo łańcucha (1): Hamus – Członek łancuchowy, wętka, hąk. Calep 471b.
Wyrażenie przyimkowe: »po członku« = kawałkami, po kawałku, rozdzielnie (7): BibRadz I 8b marg; RejPos 143v; pytáiąc go ieſliby chćiał ieść przedtym niſz go po cżłonku vćináć będą. BudBib 2.Mach 7/7; Articulatim ‒ Rozdzielnie poczłonku, poſztuce. Calep 100a; Membratim ‒ Poczłonku. Calep 650a, 288b; Iákuba męcżen: po cżłonku rozbieránego. LatHar ++6.
4. Część wypowiedzi stanowiąca sensowną całość (np. jedno ze zdań współrzędnych w wypowiedzeniu współrzędnie złożonym); colon Mącz, Cn; membrum Cn (124): Colon, Członek á cżęść rzeczy máyąc ſpełna ſentencia [!]/ Wſzakże nie owſzeki wypełnioną. Mącz 61b, 464c; Tricolon, Trzi członki wſobie maiąci. Calep 1085b.
a. Artykuł wiary, jedna z dwunastu części kreda (110): Naprzod wyznawam że trzymam wiarę Chrzeſcijańſką iako ieſt wedwvnaſcie cżłonkach opiſana y rozdzielóna/ od Apoſtołow ſwiętych. SeklWyzn B, B2, N3v, P (2 r.], R, R4v; RejKup z4v; KromRozm III C5v; Bo ieſli ſie thy odwoływaſz do Kredá/ á nowy wykład iego ſobie dziáłaſz/ tedy iuż nie wierzyſz tego cżłonku kthory też tám ſtoi: Wierzę Koſcioł powſzebythny Krześćiáńſki. SarnUzn G3; Wybaczyłem ſtátecznie początek tego wtórégo rozdźiału Kredá: proſzę ćię/ áby káżdy członek zoſobná zá nauką twoią mogł bych wyrozumieć. BiałKat 83v, 68v [2 r.], 93v, 101, 106; A ty cżąſtki Kredá/ nieiákim podobieńſtwem/ ktorego náſzy Oycowie cżęſto vżywáli cżłonkámi zowiemy. KuczbKat 10, 10, 80 [2 r.].

W połączeniu z liczebnikiem porządkowym (23): Pyrwſzy członek oſtworzeniu. Wierze w Bogu oycza wſzechmogączego ſtworziciela nieba y zięmię. SeklKat N3v, Q3v, Rv, R3, S4, T; RejAp 172; Wtóry członek Wiáry Chrześćiáńſkiéy. BiałKat 81, 83v, 88v, 101, 106, 116 (15); KuczbKat 10 marg.

Wyrażenia: »członki kreda, kredowe« (1 : 1): K temu też inſze cżłonki Kredowe/ ktore ku P: Chriſtuſowi należą/ wielkie vniżenie iego y wzgárdę vkázuią KuczbKat 55, 10.

»członki krześcijańskie« (1): KrowObr A4 cf »kredo abo członki krześćijańskie«.

»członek wiary (chrześcijańskiej, świętej)« [szyk 80 : 1] (81): OpecŻyw 176v; Spolek Apoſtolſki/ w ktorym ieſt dwanáſcie cżlonkow wiary krzeſcianſkié OpecŻywSandR nlb 6; MiechGlab 87; SeklWyzn A, a3, a4, b2 [2 r.], Gv; tich ſwiętich rzeczi/ ktores powinien vmieć/ iako ieſt przikazanie Boże/ członki wiary krzeſciańſkiey/ pacierz y ſacramenta SeklKat G2v, A3v, A6, B3v, N3v, N4v (16); RejKup z4v; prawdźiwa náuká/ yáko yeſt modlitwá páńſka/ dźyeſyęćyoro przykazánye/ członki wyáry. KromRozm I 14, G3v, K3; KromRozm II r4; Apoſtołowye [...] zebráli ná krotce nyeyáką ſummę wyáry [...] A tę zowyemy dwánaſcye członkow wyáry/ álbo ſymbolum Apoſtolorum: po náſſemu ſkład Apoſtolſki KromRozm III C3v, F3; KrowObr 23v [2 r.], 241; gdy pocżął w Moſkwi kázáć á rozwodźić y náucżáć cżłonkow Krześćijáńſkiey wiáry BielKron 388; GrzegRóżn B, I3v; Mącz 119c; á my wyznawamy w cżłonkoch wiáry/ náſzey Iż ma ſędzić żywe y vmárłe. RejAp 172v, 172; A wſzákem ſie okrzćił/ wſzák vmiem wſzytki cżłonki wiáry/ wſzák wiem czo káżdemu dobremu Krześćiáninowi należy RejPos 74v; gdyż vmiemy cżłonki wiáry krześćiáńſkiey/ modlitwę Páńſką/ y przykazánie iego RejPos 190v, 78, 88v, 137v [3 r.], 138, 156v (17); BiałKat 81, 83v, 88v, 101, 116 (15); KuczbKat 80, 145; RejPosRozpr b3v; SkarJedn 16; LatHar 490, 513, WujNT 515.

Szeregi: »artykuł a członek wiary« (1): w wyznániu wiáry náſzey wſzyſcy wyznawamy zá ieden ártykuł á zá ieden cżłonek wiáry ſwey iż wierzymy koſcioł ſwięty Krześćiáńſki RejPos 349.

»kredo albo członki krześcijańskie« (1): ktory odſtępuie Kredá/ álbo tzłonkow krześćijáńſkich/ ktore Apoſtolſkimi zowiemy. KrowObr A4.

b. Przykazanie dekalogu (1): Vmieſz [...] dzieſięć cżłonkow woley á przykazánia Páńſkiego RejPos 190.
c. praw. Artykuł, punkt, część ustawy lub aktu prawnego; clausula Mącz, articulus JanStat (10): y té wſzyſtkié y kożdé z oſobná rzeczy/ iáko w przerzeczonéy zgodźie y iéy członkách ieſt opiſano/ tedym to widźiał y ſłyſzał SarnStat 1108.

W połączeniach szeregowych (8): [ustawy] we wſzyſtkich poſtępkách/ rozdźieleniu/ członkach/ puntkćiéch [!]/ klauzułách [in omnibus passibus, capitulis, articulis, punctis et clausulis JanStat 149] [...] áby ná wieki były ważné SarnStat 939; iż wſzytkié przerzeczoné wolnośći/ we wſzytkich zwyczáioch/ wypiſániu/ punktćiéch/ członkách/ konkluzyách/ rozumieniu [in omnibus consuetudinibus, descriptionibus, punctis, articulis, conditionibus, clausulis et sententiis JanStat 48] mocnie y niezgwałcenié dźierżéć [...] roſkażemy. SarnStat 948; liſt wysſzéy opiſánéy zgody/ y wiecznégo pokoiu weſpółek z iego członki rozdźieleniém [cum earum articulis et capitulis JanStat 888] [...] podpiſał SarnStat 1108, 163, 942, 958, 1104, 1105.

Szereg: »artykuł albo członek« (1): Clausula edicti, Artikuł álbo członek Decretu. Mącz 56b.
5. W funkcji rzeczownika ilościowego (1):
Wyrażenie: »wielki członek« = dużo, bardzo wiele (1): Y toć wielki członek cżnoty Gdy kto myſl z prawey ochoty Ku drugiemu wiernie kładzie RejJóz E7.
6. Obrączkowata zgrubiałość na trzcinie lub źdźble, kolanko; miejsce rozwidlenia się gałęzi lub pędów; odcinki, części rośliny zawarte między tymi rozwidłeniami lub kolankami; clavicula, geniculum Calep; internodium Cn (8): FalZioł I 35d; gdy cżás prziydzie mieſiącá Grudniá/ rzeżą przy źiemi on rogoz cukrowy/ porzeżą ná cżłonki y tłuką BielKron 276v, 276v [2 r.]; Ferula, Chróſt/ dębicá/ krzewie álbo pálicá wiele członkow álbo ſeków [!] máyąca Mącz 125a; Clavicula ‒ Członek od ktorego ſzie wiąze zito, latoroſzl winną albo ſzczepową. Calep 205a; Geniculum ‒ Członek w dzblie ſtąw. Calep 450b.
W przen (1): Gradus cognationis, Członki pokolenia. Mącz 147c.
*** Bez wystarczającego kontekstu (6): Membrum. Cżłonek. Murm 48; Mymer1 22v; Membro, Stáwiam weſpołek członki. Mącz 215a, 17a; Artus ‒ Tzłonki. Calep 100a; Articularis ‒ członkom przinalezacy. Calep 100a.

Synonimy: 1. część; c. przegub, staw; e. korzeń, łono, przyrodzenie; 2. krześcijanin, obywatel, stan, wierny; 3. sztuka; 4. artykuł, część, rozdział.

MB