Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [CZYŚCICA]

Następne hasło: CZYŚCIĆ SIĘ »

CZYŚCIĆ (285) vb impf

W formach 1 sg i 3 pl praes oraz part praes act: czyść- (42) FalZioł (28), Goski, Mącz (9), SienLek (3), WujNT, czyszcz- (12) Leop, Oczko (2), Calep (8), GrabowSet.

Fleksja

indicativus
inf	czyścić
praes
	sg	pl
1	czyszczę, czyścię
3	czyści	czyścią, czyszczą

praet
	sg		pl
1	f	-m czyściła	m an
3	m		m pers	czyścili

fut
	pl
3	m pers	będą czyścić

imperativus
	sg
2	czyść

conditionalis
	pl
3	m pers	by czyścili
3	subst	by czyściły

inf czyścić (34). ◊ praes 1 sg czyszczę Calep (10), czyścię Mącz (8). ◊ 3 sg czyści (187). ◊ 3 pl czyścią (29) FalZioł (23), Goski, Mącz (2), SienLek (3), czyszczą (1) GrabowSet. ◊ praet 1 sg f -m czyściła (1). ◊ 3 pl m pers czyścili (1). ◊ fut 3 pl m pers będą czyścić (1). ◊ con 3 pl m pers by czyścili (1). subst by czyściły (2). ◊ imp 2 sg czyść (1). ◊ part praes act czyściąc (6) FalZioł (5), WujNT, czyszcząc (3) Leop, Oczko (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XIX w.

Znaczenia

1. Usuwać brud, zanieczyszczenie, czynniki zbyteczne lub szkodliwe (271)
- a. Usuwać z organizmu ludzkiego szkodliwe substancje; leczyć, goić (245)
  - α. Powodować wyprożnienie, przeczyszczenie (5)
- b. Usuwać szkodniki z gospodarstwa (1)
2. Kastrować, wałaszyć, trzebić (4)
3. Uwalniać od zła moralnego; rozgrzeszać; oczyszczać z popełnionych win; zadośćuczynić; okupić (winę) (10)
- a. O obrzędach religijnych (2)

1. Usuwać brud, zanieczyszczenie, czynniki zbyteczne lub szkodliwe; purgare, tergere Mącz, Cn; depurgare, diruncinare Calep, Cn; eventilare, mundificare Mącz; consarcire, depolire, eruderare, exarenare Calep; cluare, concinnare, emaculare, emundare, expurgare, extricare (agrum), mundare, munditias facere, perpurgare, purare, putare, repurgare Cn (271): Eventilo, Wywiewam/ czyścię/ chędożę. Mącz 483d, 128b, 236d, 332a, 397d, 449d; Oczko 6; Depolio ‒ Cziſzcze, poleruię. Calep 308a, 244a, 309b, 328a.

czyścić co (9): PowUrb +3v; rownie iako ſłończe gorączoſcią ſwoią/ wilkoſci grube z ziemie pochodzącze y mgły gęſte: roſpuſzcża á od ſiebie odpądza/ á tak powietrze cżyſci FalZioł V 61v, I 142d, II 2b, V 117v; Leop Mal 3/3; HistRzym 25 [2 r.]; WujNT Mar 7/19.

czyścić z czego (2): Exareno ‒ Zpiąsku cziſzczę. Calep 381b, 372b.

W przen (4):

czyścić co (3): Leop Mal 3/3; iſz ſię święći nierodzili z cnotámi/ ále na nie tákże robili: á złe ſkłonnośći ſwe pilnośćią y pracą z śiebie pełli/ y ogrod ſercá ſwego także z Adámá záráżony/ w poćie cżołá ſwego cżyśćili. SkarŻyw 121; Przetoſz Hiſzpáńſka/ y Włoſká ziemiá od tego Luterſkiego kąkolu/ do tąd cżyſta ieſt: bo wcżás nieſpiąc ſtárſzy/ poki ſię z pſzenicą niezplotł/ cżyśćić go vmieli y vmieią. SkarŻyw 374.

czyścić co ku czemu (1): Gdyż pełen cżás tego/ iż twe trwogi Rády ku poćiecham/ cżyſzcżą drogi/ Mam y ią vfánie/ Ze płácż moy vſtánie GrabowSet C2.

Szereg: »spuszczać i czyścić« (1): Powiáda Pan [...] y kthory ſthwarza duchá cżłowiecżego w cżłowiecże. A będzie ſiedział ſpuſzcżáiąc y cżyſcżąc [conflans et emunduns] ſrebro/ y wycźyśći [!] ſyny Lewi á przepłáwi ie by złotbo álbo iáko ſrebro Leop Mal 3/3.

a. Usuwać z organizmu ludzkiego szkodliwe substancje; leczyć, goić; exsaniare Calep (245): Tą maſć barzo dobrze cżyſci FalZioł V 98, I 108d, 113d, 145b, V 106v, 107.

czyścić co (234), kogo (1): Też kopytnik proch, ieſt też dobry na ocży cżiſciącz wzrok. FalZioł I 11c; Theż wodka w ktorey wrzała Kania przędza ſpolną drijakwią á s hannyżem/ [...] cżyſci niecżiſtoſci mulne ielit y maciczę y nyrek FalZioł I 29a; ſirp/ [...] ma mocz ocietać/ cżyſcić/ napraviać rany y ſtłucżenia z zbicia FalZioł I 64c; Też wino w kthorymby była warzona rutha/ [...] dane ku piciu, mdłoſć ocżu oddala y wzrok cżyſci y poſila. FalZioł I 118a; Mirabolani Citrini purguią kolerę/ [...] Telko Indi Melankolią cżyſcią. FalZioł III 4c; Mąka pſzenicżna licze cżiſci y gładzi. FalZioł III 25b; Rzecży poſpolite: ktore cżyſcią y vzdrawiaią. Caſſia fiſtula/ mercurialis/ to ieſt ſzcżyr/ malua FalZioł V 106v, [*7]v, I 46c, 51d, 89a, 100d (137); Biały kámień w kopáninach śrebrnyeh bywa naydowan/ ktorym oczy cziśćią y wychędażáyą Mącz 415b, 82a, 431b; Pomagać też temu páprotká y ielenie ięzyczki/ mátki bożey włoſki: ábowiem czyśćią Melánkolią. SienLek 94v, 12v, 21, 35v, 37, 37v (20); [woda ciepliczna tylko niektórym chorobom pomóc może] [...] czyſzcząc y mocniąc/ wątrobę/ pierśi Oczko 22v, 19v, 20; Exanio ‒ Rope wicziskąm, cziſzczę, wiprozniąm. Calep 381b. Cf czyścić co od czego; co z czego; co komu; co czym, »krew czyścić«.

czyścić co od czego (5): maſz naprzod wiedzieć: iż bańki więczey cżyſcią ciało ode krwie złey która ieſt pod ſkorą/ nizli krew z zyły wypuſzcżona. FalZioł V 60, III [3²]c, IV 45b; Goski *2. Cf »krew czyścić«.

czyścić co z czego (33): Kozłek vwarzony s korzeniem koſaćczowym, z lakriciją/ z dragantem/ ieſt barzo dobre pić/ bowiem cżyſci pierſi z flegmy grubey lipkiey FalZioł I 150c; Dijapenidion, Dijapaſſularum, [...] Ty elektwarze cżyſcią pierſi z zimnych wilkoſci. FalZioł V 105, + +3b, I 30b, 41a, 46c, 57d (31). Cf »krew czyścić«

czyścić co komu (2): MArcza mieſiącza cżęſto ſie myy á do łaznie chodz/ cżyſć ſobie zęby, á trzy ie ſolą FalZioł V 46, III 36d.

czyścić co czym (6): Pierſi też cżyſcić ſnadnem wycharkaniem ſlin/ gnoiu z pierſi FalZioł [*7]v, I 151b; Mącz 415b; SienLek 15, 21, 83.

W charakterystycznych połączeniach: czyścić ciało (5), flegmę (7), głowę (24), jelita (3), kolerę (5), lędźwi (3), lice (ó), macicę (11), melankoliją (4), miechierz (3), mozg (4), nerki (4), nieczystości (4), oczy (11), piersi (22), płuca (11), rany (19), ropę (3), trzewa (3), wątrobę (6), wrzody (3), wzrok (9), zęby (6), żołądek (7), żyły (6).

Zwrot: »krew czyścić« [w tym: z czego (2), od czego (1)] [szyk zmienny] (22): Chmiel pry wywodzi s ciała kolerę zołtą/ á krew cżiſci y zapalenie krwie chłodzi FalZioł I 72c; Przemiennoſć krwie ieſtliby była á to dla zmieſzania ynſzych wilkoſci znią, tedy takówe rzecży za lekarſtwo brać ktoreby cżyſciły krew FalZioł V 61v, [*7]v, I 95d, II 5b, IV 55b, V 62 (18); SienLek 144v [4 r.].

Szeregi: »czyścić i goić« [szyk 4 : 2] (6): VIrzbowa wodkha [...] fiſtuły cżyſci y goij FalZioł II 13a, I 37c, 69c, II 12a, IV 38b, V 112.

»prożnić albo czyścić« (1): Lekárze/ dáli Náukę: iáko ćiáło pełnić/ á iáko ie záſye proźnić/ álbo czyśćić. SienLek 12v.

α. Powodować wyprożnienie, przeczyszczenie; excernere Calep (5): Rzecży poſpolite: ktore lekko cżyſcią. Paprotka, Fijołki/ ſene/ czenturzija/ bez FalZioł V 106v; Rzeczy poſpolite: ktore [...] mocznie cżyſcią. Scamonea/ cżemierzycza biała y cżarna/ romanowo ziele wſzelki rodzay iego/ ſkocżek/ anabula FalZioł V 106v; Calep 383a.

Szereg: »czyścić, (a) purgować« [szyk 1 : 1] (2); Kopytnik ma mocz yſz purugie [!]/ cżiſczi żywoth iako y cżemierzicza FalZioł I 11c; Catbarticum medicamentum, Lekárſtwo ktore cziśći á purguye. Mącz 41b.

b. Usuwać szkodniki z gospodarstwa [co od czego] (1): Wſpomni żem ći też ſłużyłá [łasica mówi do oracza]/ Dom twoy od myſzy cżyśćiłá BierEz N4.

2. Kastrować, wałaszyć, trzebić; castrare Mącz, Cn; emasculare, evirare Mącz; amputare virilitatem, genitalia incidere, privare parte virilitatis (sexu) Cn (4): Emasculo, Wáłáſzę/ Mniſzę/ czyścię. Mącz 210c, 498d.

czyścić co (2): Porculator, [...] Który vmi cziśćić wieprze. Mącz 312d, 40c.

3. Uwalniać od zła moralnego; rozgrzeszać; oczyszczać z popełnionych win; zadośćuczynić; okupić (winę); februare Mącz, Calep, Cn; expiare Calep, Cn; abluere, castificare, diluere, dissolvere, elavare, (e)luere, eximere, expedire, expurgare, exsolvere, lustrare, piare, purificare Cn (10): Expio ‒ Błagąm, cziſczczę. Calep 393b, 412a.

czyścić kogo, co (6): KarnNap B; iż Bog ſwych przez Antychristá cżyśći. CzechEp [403]; ArtKanc K14v. Cf Zwrot.

Zwrot: »czyścić grzechy, złości, ostatki grzechow« [szyk zmienny] (1 : 1 : 1): Iáłmużná wybawia od śmierci: á táć ieſt która cżyśći grzechy KuczbKat 420; SkarŻyw 278; przyydźie nam krwią czyśćić náſzé złośći ZawJeft 43.

Szereg: »czyścić i poświęcać« (1): ábyſmy pátrząc na omywánie ćiał dziećinnych/ śięgáli wiárą oney ſpráwy oſobliwey Ducha S. ktory ie mocą ſwą cżyśći wewnątrz ná duſzy/ y poświąca KarnNap B.

a. O obrzędach religijnych (2): Februo, Cziśćię/ Chędożę/ kádzę. Dicitur autem a Ferueo, quia hoc adolendo et flammis feruentibus fieri solebat apud gentiles Mącz 120b.

czyścić co (1): Śiedm dni będą cżyśćić ołtarz/ a ocżyſzcżą ij [Septem diebus expiabunt altare, et mundabunt illud] Leop Ez 43/26.

Synonimy: 1. chędożyć, polerować; a. goić, prożnić, twierdzić, uzdrawiać; α. purgować; 2. mniszyć, wałaszyć.

Formacje pochodne: oczyścić, przeczyścić, uczyścić, wyczyścić; oczyszczać, ponieczyszczać, ponieczyszczać się, przeczyszczać, wyczyszczać, zanieczyściać.

Cf CZYŚCIĄCY, CZYŚCIENIE, CZYŚCIONY