[zaloguj się]
[pdf]

GNOJ (271) sb m

gnój (17), gnoj (2); gnój : gnoj Mącz (12 : 2), ◊ gnoj-.

Fleksja
sg pl
N gnój gnoje
G gnoju gnojów
D gnojowi
A gnój gnoje
I gnojem
L gnoju gnojach
V gnoju

sg N gnój (78). ◊ G gnoju (50). ◊ D gnojowi (1). ◊ A gnój (68). ◊ I gnojem (38); -em (3), -(e)m (35). ◊ L gnoju (21). ◊ V gnoju (1). ◊ pl N gnoje (2). ◊ G gnojów (5); -ów (1), -(o)w (4). ◊ A gnoje (5). ◊ L gnojach (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII — XVIII w.

1. Nawóz (najczęściej obornik); laetamen Mącz, Calep, Cn; fimus Cn (77): gdy pry ſzałwij włożyſz do gnoiu/ tedy ſie ſniey vlęże ptaſzek FalZioł I 137a, I 17a, II 15c, 16d, 17b, 18a; LibMal 1544/92v, 1546/112v, 1554/185; Ale ieſliby ſol wywietrzáłá cżymże będzie ſolono? Ani do źiemie/ áni do gnoiu [im sterquilinium] pożytecżna ieſt Leop Luc 14/35; RejFig Dd8v; BielKron 351v; Herbae stercorosae, Ziołá które przi gnoyách/ álbo ná dobrze nágnoyonych rolách roſtą. Mącz 414c, 24d, 182d, 384a; Doſtawſzy gáłęźi winnych/ vkopawſzy dołek/ náſypáwſzy gnoiu drobnego á thrzaſkowiſká/ [...] nadobnie onąż ziemią przyłożyſz RejZwierc 107, 64 [2 r.], 107v [2 r.]; BielSpr 64; A ſą tácy Vrzędnicy co chłopóm gnoiu pożyczáią Strum L4, K, L4, M2; gdzie náſzy dziurę we dnie wybili/ to oni w nocy gnoiem drzewem y kámieniámi zátáráſowáli. StryjKron 673; Laetamen – Gnoi ktori na rolią wiwozą. Calep 578b; á potym ią [słomę] ná oborę przełożyć/ że iey bydło przedepce: á ták ſie rychley gnoy vcżyni GostGosp 82; bo gnoie Ieśienne lepſze ſą y ſporzey ná nich rola rodźi GostGosp 108, 8 [2 r.], 30, 52, 66, 122 (12); WujNT Luc 14/35; KlonWor 15.

W porównaniach nawiązujących do użyć przenośnych (5): RejPs 124; WróbŻołt 82/11; I pádnie trup cżłowiecży iáko gnoy [quasi stercus] na oblicżu kráiny Leop Ier 9/22; BibRadz Ier 25/33; SkarKazSej 706a.

W charakterystycznych połączeniach: gnoj rozrzucić; gnoju nakładać, nasypać; gnojem przetrząsać (2), sprawić; gnoj jesienny (2); widły do gnoju.

Zwroty: »gnojem (p)okładać (a. obłożyć), powozić, obłożony, powożony, powożenie« = stercorare Mącz, Calep; pabulari fimo, stercoratio stercoratus, Mącz; mittere stercom Vulg [szyk zmienny] (3 : 2 : 1 : 1 : 1): Stercoratio, Nágnoyenie/ gnoyem powożenie. Mącz 414c, 272a, 414c [3 r.]; Stercoro ‒ Gnoiem pokładam. Calep 1004b; okopáć ſzcżep/ ieſli był ná źimę obłożony gnoiem GostGosp 98; WujNT Luc 13/8.

»gnoj (wy)wozić (a. (wy)wieźć), gnoju nawozić; woz, wywożenie gnoju« = vehis a. vehes stercoris Murm, BartBydg, Mącz [szyk zmienny] (8 : 1; 3 : 2): Vehis stercoris eyn fudermyſt Woz gnoyu. Murm 196; BartBydg 166b; tám nigdy gnoiow nie wożą ná role bo ich nie potrzebá. BielKron 292v; Mącz 477b; RejZwierc 107v; Strum L4; Scirpea ‒ Koſz pleczioni do wiwozenia gnoiu. Calep 955b, 984b; Gdy gnoy ná rzepę wywożą/ tedy mierzwę z gumná kłáść w oborę GostGosp 108, 8, 34, 98, 164; KlonWor 77.

W przen (5): Leop Ier 16/4; ták że właſni pśi ich łeptáli kreẃ ich/ á gnoiem ſie sſtáły ciáłá ich ná oneyże winnicy RejZwierc 10v, 43v; BudBib Ier 16/4; Kiedy trupy ná pował po rolach leżáły/ A polá gnoiow inſzych niepotrzebowáły. KochPs 125.
a. Nawóz pochodzenia roślinnego, kompost (2): Perz [...] komu nie ieſt potrzebny/ ná gromádách ná roley ma bydź palon. A iáko mowią niektorzy oracże/ áby z niego miał bydź gnoy/ to práktyká niepewna GostGosp 68, 108.
b. Muł użyźniający (1): ábowiem po wylaniu Niluſá máią znáki ieſli żyzność álbo głod wylanie przynieſie/ ieſli iedno dwánaśćie łokći wyleie/ tedy głod/ bo niedonieſie tego gnoiu ktory cżyni płodne role BielKron 270.
2. Kał; fimus Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; merda, oletum, retrimentum Mącz, Cn; editus, egeries, excrementum, fimum, proluvies podicis a. ventris, reliquiae a. retrimenta cibi, saturitas, stercus Cn (125): Cżemu kiedy ludzie wſtáią/ Ná ſwoy ſie gnoy oglądáią. BierEz D3v; Gnoy ſamicze kthora ieſzcże nie rodzi na lekarzſtwo dobry FalZioł IV 4a; Gnoy gdi z gliſti vchorego wychadza [...] dobre znamię ieſt. FalZioł V 14, II 15a, IV 1c, 4a [2 r.], c [3 r.], d (45); Leop Lev 8/17, 4.Esdr 15/36; Támże przed nim krowá oná ma być ſpaloná ſpołu z ſkorą/ z mięſem/ ze krwią y z gnoiem iey. BibRadz Num 19/5, 4.Esdr 15/35, Tob 2/11; vcżyńćie to co on wam roſkaże ku ſwemu pożytku/ byſcie ſwego gnoiu nie iedli á ſwego mocżu nie pili BielKron 89v, 37v, 38v, [852]v; Longano, [...] Ielito przes które żołądek gnoy wyrzuca. Mącz 197a; Merda, Człowieczy gnóy/ Gówno. Mącz 217d, 60c, 107b, 127b [2 r.], 261d, 354c; gnoy koźi vtłukſzy roſtworz mlekiem á vczyniwſzy plaſtr ná łono przyłoż. SienLek 111; gdy kóń z ochffatu/ gnoiu puśćić niemoże/ [...] vczyń mu czopek z mydłá SienLek 168v, 20 [3 r.], 21v [2 r.], 22, 49, 81v (21); Iáko gdy Iáſkołcży gnoy z gory ſpadſzy ocży mu był oſlepił RejZwierc 124v, 198v, 258; Lecż plácek ięcżmienny ieść będzieſz/ ktory w gnoiu łáyná cżłowiecżego [in stercore humano] vpiecżeſz BudBib Ez 4/12, Ez 4/15; CzechRozm 212; SkarŻyw 390; Succerda ‒ Swiny gnoi. Calep 1024a, 134b.

W porównaniach (często nawiązujących do użyć prześnych) (8): ijż nietylko opuſci wſſytek ſwiat ij to tzo miál/ ale nad to wſſytko/ ſobie tzo opuſcil/ wáży iáko gnóy ſmierdzący OpecŻyw 56v; OrzList h; Leniwy może być prżyrownan gnoiowi plugáwemu/ ktorego kto ſię kolwiek dothknie otrząſa rękę ſwoię. BibRadz Eccli 22/2, Iob 20/7, Thren 3/45; BudBib Soph 1/17; PowodPr 54. Cf Szereg.

W charakterystycznych połączeniach: gnoj bociani, bydlęcy, człowieczy (8), drozdowy, gołębi (10), jaskołczy (3), jastrzębi, kokoszy, koński (5), kozi, krowi, kukołczy, ludzki, myszy, osli, owczy, sępi, skotowy (3), świni (2), wieprzowy, wilczy, wołowy (3), wrobli.

Wyrażenie: »jako gnoju« = bardzo dużo (1): Zyie náder wybornie/ pić/ ieść/ iáko gnoiu PaxLiz D.
Szereg: »gnoj i rum« (1): przeto y to muśi być z plácu iáko gnoy y rum ſzkodliwy wyrzucono. CzechEp 151.
W przen (2): A ty ſwoię [sławę] dla kęſá nędznego pożytku dobrowolnie á z dobrym rozmyſłem błotem á ſmierdzącym gnoiem zágrzebaſz RejZwierc 38; iuż tám nie lza iedno on wewnętrzny gnoy/ ládá ktorą ſtroną corychley wyrzućić muśi WerGośc 227.
Przen: Coś godnego pogardy, budzącego obrzydzenie, nic nie znaczącego (20): Ktorą náukę Pan Bog zowie przes ſwoie ſwięte Proroki y Apoſtoły/ ſmrodem/ zużelicą/ plewámi/ ſny/ gnoiem tzłowietzym KrowObr A2v, 58 [2 r.]; boć ſlowá iego/ gnoy á robáctwo ieſth [stercus et vermis est] Leop 1.Mach 2/62, Philipp 3/8; RejPos 220; Cżymże ſie pyſzniſz miły wiecżny gnoiu/ W kárwatce z deſki/ przedſię być w tym ſtroiu. RejZwierc 218v; przegroſkámi twemi gárdzę/ y báłwány twe mam ſobie zá ieden gnoy SkarŻyw 566, 589; CzechEp 138; WujNT 212, Philipp 3/8; PowodPr 69; Doſtátki w gnoy ſię y w dym obracáią. SkarKazSej 666b marg, 666b.

W charakterystycznych połączeniach: mieć za gnoj (5); w gnoj się obracać (obrocić) (3); gnoj człowieczy, smrodliwy (4), szkodliwy.

Szeregi: »rum, (i, abo) gnoj« [szyk 2 : 1] (3): Odrzućiłá ſię iuż tedy ták iáſnymi świádectwy pierwſza záwádá/ odrzućił gnoy/ odrzućił rum ſzkodliwy ku budowániu náſzemu CzechEp 138, 111, 151.

»gnoj, smrod« (2): gdy poźrzy ſam do ſercá á do ſumnienia ſwego/ á rozmyſli co ieſt/ á długoli ma trwáć. Bo tám wnet obacży że ieſt gnoy/ ſmrod á ſproſność/ y nikcżemność wielka. RejPos 228v; CzechEp 143.

3. Nieczystości, odpadki, rzeczy zgniłe, cuchnące, odrażające (w znacznej części pochodzące z odchodów); purgamenta Cn (51): Kędy káka tám bywa gnoy/ á gdźie ſyuſka tam bywa zroy. March1 A3v; Potym gnoiem ſmrodliwym náń pluſkali OpecŻyw 115v; FalZioł IV 26c, V 62; LibMal 1545/108v; Szpak świrkocąc po polu/ iedno tráwkę ſkubye/ Albo łápa motyle/ álbo w gnoiu dłubye. RejZwierz 127, 127; Mącz 127b; áby theż gnoy bliſko niebył/ ſtáynia/ chlewy SienLek 2v; HistRzym 129v; Bo tuż ſtáynie wychody tu też miecą gnoie HistLan C3, F; Vyrzy gnoy pod końmi tho woła ná páchołká/ ieſzcżeż było nie cżás tego dyabłá dawno wymiotáć? RejZwierc 106v, 33v, 66; BudBib 2.Esdr 2/13; Gnoiow ná śćiány nie miotáć w ſtáyniach GostGosp 16, 76; Ták ledá co cżłowieká trapi y bez zbroie/ Iuż mol ſkryty/ iuż lotnych liſzek rodne gnoie. KmitaSpit A3v.

W porównaniach (często nawiązujących do użyć przenośnych) (8): á iż wyrwawſſy grzeſſnego á vpádłego iáko zgnoiu podwyſſa go RejPs 167v; Moáb będźie ſtárt pod nią iáko zgoniny podeptáne w gnoiu. BibRadz Is 25/10, Ier 16/4; RejPos 56v; Piſmo powiáda iż cżłowiek vpſtrzony/ Ieſt kwiatek co ma być w gnoy zárzucony. RejZwierc 219; Alić to z máłym cżáſem iáko gnoy w oborze/ A iáko żebrácży płaſzcż ták ſie wſzytko porze RejZwierc 270, 218v; BudBib 3.Reg 14/10.

W charakterystycznych połączeniach: w gnoju dłubać (3); gnoj (wy)miotać (wymiatać, mieść) (4), wyrzucać (2); gnoj smierdzący (smrodliwy) (2).

Szeregi: »gnoj a (i, albo) błoto« (3): Gdyż wſzyſcy z iego roty tylkoż máią w zyſku/ Co ſie w gnoiu a w błocie by świnie náryią RejWiz 175; SienLek 177v; RejZwierc 24.

»plugawstwa, gnoj« (1): Latrina etiam, Grubá ná którą domowe plugáwſtwá/ gnoy y ſmieći wirzucáyą. Mącz 185c. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»gnoj, (i) śmieci« [szyk 2 : 1] (3): Mącz 185c, 414c; Bo bierzeć też pcżołá y ná ſmiecioch y ná gnoiu y ná błocie RejZwierc 24.

Przen: Poniżenie, pohańbienie, nędza (19): Pan bog ieſt wbudzaiąci ż źiemie cżłowieká niedoſtatecżnego/ á z gnoiu podnioſl vbogiego. WróbŻołt 112/7 [przekład tego samego tekstu RejPs 168, LubPs hh2v, HistRzym 4, KochPs 173, SkarŻyw 398, ArtKanc T19, LatHar 334], mm4; RejPs 168; SeklWyzn Gv; LubPs hh2v; KrowObr 126; oni kthorzy byli wychowáni w odźieniu ſzárłathnem/ przykryli ſię gnoiem. BibRadz Thren 4/5; HistRzym 4; RejZwierc 218v; KochPs 173; wgnoiu zátáiona byłá perłá droga. SkarŻyw 589, 398 [2 r.], 589; potym ſproſnie á mizernie w gnoiu dokońcżył żywotá ſwego. WerGośc 225; ArtKanc T19; LatHar 334; SkarKaz 520b; KlonWor 34.

W charakterystycznych połączeniach: z gnoju (wy)dźwig(ow)ać (wydźwignąć, poddźwigać) (5), podnieść (3); w gnoju leżeć (4); przykryć się gnojem.

4. Wydzielina; egeries Cn (12): Pierſi też cżyſcić ſnadnem wycharkaniem ſlin/ gnoiu z pierſi FalZioł [*7]v; przyłożywſzi do tey wody hałunu/ gnoy z rany wycżiſcia FalZioł I 116d, I 79b, 155d, II 13a, III 18d, V 71 [2 r.]; Dáią też tákiemu w pićiu gnoy z vchá. SienLek 59, 150v, 153; Lema ‒ Gnoi woczach. Calep 590a.
5. Człowiek leniwy, powolny (1): Tepidus Metaphorice, Nieochotny/ leniwy/ nieweſoły/a/e. Gnóy. Mącz 449b.
*** Bez wystarczającego kontekstu (5): Limus, Miſt. Gnoy. Mymer1 6; BartBydg 82b; Stercus, Gnóy/ gówno. Mącz 414c; Fimus ‒ Gnoy. Calep 419a, 1004b [2 r.].

Synonimy: 2. gowno, gowoniec, łajno; 3. brud, kał, nieczystość, plugastwo, plugawość, śmieć; 5. gniećba, gnus, gnuśnik, leniwiec, leń.

Cf GNOJEK

KW