[zaloguj się]
[pdf]

KĘSAĆ (129) vb impf

W inf kęsać (12), kąsać (11); kęsać RejRozm, GroicPorzRej, SienLek, RejAp, Calep; kąsać LubPs, BibRadz (2), BielSpr, Calag, GórnTroas; kęsać : kąsać BierEz (2 : 1), BielKron (1 : 1), Mącz (2 : 1), RejZwierc (1 : 1), BudBib (1 : 1). W pozostałych formach kąs-.

a jasne.

Fleksja
inf kęsać, kąsać
indicativus
praes
sg pl
1 kąsåm, kąszę
2 kąsåsz kąsåcie
3 kąså, kąsze kąsają
praet
sg pl
2 f -eś kąsała m an
3 m kąsåł m pers kąsali
f kąsała m an kąsali, kąsały
n subst kąsały
fut
sg pl
3 m będzie kąsåł, będzie kęsać m pers kąsać będą
f m an będą kąsać
n subst będą kąsać
conditionalis
sg pl
3 m by kąsåł m pers by kąsali

inf kęsać (11), kąsać (7). ◊ praes 1 sg kąsåm (4) BierEz, Mącz (3), kąszę (1) Calep. ◊ 2 sg kąsåsz (2). ◊ 3 sg kąså (40), kąsze (1) KochOdpr. ◊ 2 pl kąsåcie (1). ◊ 3 pl kąsają (12). ◊ praet 2 sg f -eś kąsała (1). ◊ 3 sg m kąsåł (1). f kąsała (4). n kąsało (1). ◊ 3 pl m pers kąsali (3). m an kąsali [wężowie, psi, wilcy (12), sierszenie (1)] (13), kąsały [węże] (1) RejAp. subst kąsały (7). ◊ fut 3 sg m będzie kąsåł RejZwierc (2), będzie kęsać (1) SienLek. ◊ 3 pl m pers kąsać będą (1). m an będą kąsać (2). subst będą kąsać (1). ◊ con 3 sg m by kąsåł (2). ◊ 3 pl m pers by kąsali (1). subst by kąsały (2). ◊ part praes act kąsając (5) GlabGad, BielKron, Mącz, RejZwierc, SkarŻyw, kąsząc (1) Calep.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIIIw.

1. Gryźć, szarpać zębami; w wypadku owadów ciąć, żądlić; mordere Mącz, Calag, Calep, Cn; commordere Mącz, Calep; admordere Mącz, Cn; arripere morsibus, ligurire Mącz; figere a. illidere dentem, lacerare a. mandere a. petere a. vellere morsu, laniare dentibus, mandere, morsicare Cn (113):
a. Powodując bolesny ucisk lub zranienie ciała (109): by mi miał pies lizáć/ Z lizánia iąłby záś kąſáć BierEz 14; Rzekł wąż/ przetoć ia pokoy mam/ Iż od śiebie ſzkodno kąſam BierEz O3v, M3; Nalepſze lekarzſtwo aby pchły niekąſały/ piołynem na każdy wiecżor ciało pocierać FalZioł IV 16c; Cżemu ięziki wężow y robakow nie ktorich takież y pſow wſciekłych zarażaią cżłonek vkąſzony. (–) Bowiem tam panuią pary á dymy iadowite z melankoliej, ktorich takie zwierzęta ſą pełno á tak kąſaiąc zarażaią. GlabGad C5; RejRozm 403; RejKup bb8v; RejWiz 21y; BielKron 140; Mącz 120d, 232a [3 r.], 238d, 346b; RejAp 78; BielSpr 45; CzechRozm 233v; Biie ten koń/ y kąſze KochOdpr D2; Calag 68a; Morsicatim ‒ Kąſząc. Calep [674]a, 224a, [673] b; GórnTroas 70.

kęsać kogo, co (46): BierEz F2, M3, Nv, N3, O; LubPs S, hh4; RejWiz 21v, 94v; RejZwierz 42v; á zá żywotá ieſzcże Sierſzenie ie kąſáli. BielKron 464, 365, 413, 417v, 419v; Asilus, Graece, AEstrus, vulgo Tabanus, Bąk który konie lecie kąſa. Mącz 17d, 371a; SienLek 154; ták iż kąſáli ięzyki ſwoie przed boleſcią RejAp 134, 59v; RejPos 226, 286; RejZwierc 33, 75, 77v, 152v, 204, 260v [2 r.]; BielSpr 39v, 44v, 45; Ze ácż pcżoły wiedzą Krolá ſwego być bez żądłá/ przećię go niekąſáią BiałKaz M2; KochPs 117; SkarŻyw 480, 508, 527; ReszPrz 61; WerKaz 296. Cf kęsać co na kim, »wargi kęsać«, »wilka kęsać«, »ziemię kęsać«,

kęsać co na kim (1): Ale ſkoro do niey przyſtąpiłá: ſzáty ná niey podárłá/ y powáliwſzy ią/ mięſo ná niey kąſałá SkarŻyw 226.

kęsać w co (2): BierEz N3; Iż/ choćiażby [szatan] w piętę kąſał/ przedśię mu/ y inſze procż Chriſtuſá Iezuſá naśienie niewieśćie/ to ieſt wierni głowę zetrą. CzechEp 295.

kęsać czym (5): Ma ząbki [pczoła] iako inſze zwierzęta/ wſzakoh niemi niekąſa FalZioł IV 27c; RejPos 221 v. Cf »zębami kęsać«.

W połączeniu szeregowym (1): Pátrz ná koniá gdy ſie zápali/ á on z onego ćichucżkiego sſtánie ſie wneth iáko ſzalony/ będzie drżał iáko rybá/ ocży mu ſie zápalą iáko pochodnie/ będzye kwicżał/ rycżał/ kąſał/ wirzgał RejZwierc 75.

W przeciwstawieniu: »kęsać ... szczekać« (4): BierEz Nv; RejWiz 162; Canes timidi vehementius latrant, Prover. Boyáźlywi pśi. Bárziey ſzczekáyą/ yádowici milczkyem kąſayą. Mącz 33c; RejZwierc 216v.

W charakterystycznych polączeniach: kęsać barzo, milczkiem (3), po cichu, szkodno, żywo; bąk kąsa(ją) (2), jaszczorki (3), koń, mrowka, mszyce, mucha (3) pchły (2), pies (5), pczoła (3), robaki, sierszenie, szatan, szkorpijon, wężowie (8), wilcy; kęsać człowieka (ludzi) (3), język, konie (3); kęsać w łysinę, w piętę.

Przysłowie: Nie káżdyć kąſa/ co to pátrza ſrogo. KochFrag 23.
Zwroty: »jadowicie (a. zjadle) kęsać« (3): LubPs hh4; Mordicus, Ziádle kąſáyąc. Mącz 232a; SkarŻyw 527.

»wargi kęsać« (3): Sumnienie ynaczey tuſſy Pilnie tu naklada vſſy. Szpetnie ſtoiąć glową trząſa Prawie zyadu wargy kąſa. RejKup m5v, q8; RejWiz 4v.

»wilka kęsać« = być odważnym (2): Cżyſte to gniazdo było/ y Wilká kąſáło/ A ſzkodá iż ták máło/ iákoś ich zoſtáło. RejZwierz 72v, 55v.

»zębami (a. zębem) kęsać« [szyk zmienny] (3): tám nowe męki nád nimi wymyślał/ muſieli ſwego ſtárſzego Iurká zębámi wſzyſcy kęſáć BielKron 413, 419v; KochPs 98.

»ziemię kęsać« = konać (1): Ten ſwé nieprzyiaćioły ſkruſzył/ á zuchwáli Ziemię plugáwą zębem śmiertelnym kąſáli. KochPs 98.

Szeregi: »kęsać i męczyć« (1): Po trzećie ſkarány ieſt pluſkwámi ſmrodliwymi [...]: ktore im wytchnąć niedáły/ iſż áni śiedzieć/ áni leżeć/ ani ſpáć niemogli/ ták ie bárzo kąſały y męcżyły. SkarŻyw 480.

»kęsać a mordować« (1): że wnet wężowie wylazſzy z zyemie/ kąſáli á mordowáli ie/ zá ono ſzaleńſtwo ich RejPos 226.

W przen (13): Bo ten [Archiloch] kąſa y po śmierći/ wierá gośćiu wárá/ Wnet tám śierſzeni wyleći z grobu co nie miárá. KlonŻal C4.

kęsać kogo, co (12): KrowObr 92v; RejAp 79; RejPos 27, 108v; RejZwierc 49v [3 r.]; Lecż kiedy iąż prąd pogręźnie opiły/ Y bez gáłązek leży iuż ogniły/ Wilkiem to zową/ choć nie kąſa koni KlonFlis F3. Cf kęsać kogo czym.

kęsać kogo czym (4): RejWiz 176; RejPos 326v; A ták dziwnych á dziwnych naidzieſz ſztuk w tym iáſzcżorcżym naſięniu/ ktoremi kąſáią á ſzcżypią nie tylko páná ále y wiele ludzi/ á nákoniecz y ſámi ſiebie. RejZwierc 50v. Cf Zwrot.

W porownaniu (1): Zyẃ pobożnie/ cnotliwie/ bez przypadku złego/ Ták iákoś ſzyrzey widzyał z hetmáná káżdego. Bowięm ći iádowite żądłá wſzyſcy máią/ Ktorym bárzyey niżli wąż nędzniki kąſáią. RejWiz 176.

Zwrot: »kęsać żądłem« (1): A trzech rázem kąſa tym iádowitym żądłem ſwoim tháki wſzetecżny cżłowiek RejZwierc 49 v.
Szeregi: »prześladować a kęsać« (1): iedno iż w tobie buia á pánuie moc onego okrutniká á onego wężá ktory przeſláduie á kąſa ſtopy niewinnego RejPos 27.

»kęsać a psować« (1): bo ie Pan záchowywáć bedzie racżył/ áby ſwiát przeſtrzegáli áby ſie nie dał kęſáć á pſowáć tey márney ſzáráńcży RejAp 79.

»kęsać a szczypać« (2): tedy nie możeſz nic inego rozumieć/ iedno ono iádowite żądło á ono ſmiertelne vkąſzenie wężá onego okrutnego Cżártá ſproſnego/ tho ieſt/ grzech kthorym on vſtáwicżnie kąſa á ſzcżypie cżłowieká nędznego RejPos 326v; RejZwierc 50v.

Przen (18):
a) Przynosić szkodę (5): Ut cave hunc niger est, Streż [!] ſie przed tym rad kąſa/ to yeſt zchitrzicie. Mącz 246d.

kęsać kogo (3): Naydźie kágániec ná gębę trudno będźie plęſáć/ Albo proſte nieboraki po ſwey woley kęſáć. GroicPorzRej C4; BibRadz Hab 2/7; WujNT Gal 5/15.

Przysłowie: Zdiąłeś máſzkárę butnému Tyránnowi Moſkiewſkiému: Okazałeś/ że nie kąſa/ Choćia to porożem wſtrząſa. KochPieś 45.
Szereg: »kęsać i pożyrać« (1): Bo wſzytek zakon w tym iednym ſię ſłowie wypełnia; Miłuy bliźniego twego iáko ſámego śiebie. Lecz ieſli ieden drugiego kąſaćie y pożyraćie [mordetis et comeditis]; pátrćieſz [!] ábyśćie ſię ſámi ſpołem nie poiedli. WujNT Gal 5/15.
b) Prześladować, dręczyć (13): Konfederácia wąż ná ſumnienie/ choć nie iednáko kąſa. PowodPr 45 marg.

kęsać kogo (9): Bo miłoſć domu twego kąſa mie/ á háńby hańbiączych thobie vpadły na mię. TarDuch A6; RejAp 82v; RejPos 221v; RejZwierc 84v, 216v; ReszPrz 61; WujNT 30. Cf kęsać kogo czym.

kęsać kogo czym (2): RejWiz 106; A gdzieſz ieſt páni miła ſmierći oná moc twoiá? á gdzież ieſt ono ſproſne żądło twoie? kthorymeś kąſáłá nędzne przodki náſze. RejZwierc 178.

W porównaniach (8): RejAp 82v; RejPos 221v; Ludzie ná ſwiecie by pcżoły ſie broią/ Bęcżą kąſáiącz gdy ſie kogo boią. RejZwierc 225v, A2v, 84v, 216v; ReszPrz 61; Y ſłowo Boże/ nie ma być opowiedáne tym/ ktorzy go nie przyimuią; owſzem ie depcą iáko świnie: ábo ie bluznią y kąſáią iáko pśi. WujNT 30.

Szeregi: »kęsać a drapać« [szyk 1 : 1] (2): Gdyż iáko lwi nicżym inſzym iedno mocą á ſrogoſcią bronią ſekty ſwoiey/ á drapią á kąſáią niewinny narod ludzki RejAp 82v; RejZwierc 84v.

»kęsać i psować« (1): iáko jáſzcżurki iádowite mátki y rodźice ſwoie kąſáią/ ták oni dáleko ieſzcże oſtrzey/ y dáleko iádowićiey Miſtrze y Miniſtry ſwoie/ niż kiedy Kośćioł chrześćijáńſki/ y Doktory iego kąſáią y pſuią. ReszPrz 61.

»kęsać, szczypać« (1): Rzecż tedy ieſt wielce [...] potrzebna/ áby ſie nienawiśći vſtrzegáło/ [...] ktora kąſa/ ſzcżypie/ y ſmierć zacnym ludziom przynośi. Phil K4.

»kęsać a zarażać« (1): iż miał przyść/ á złomić ono iádowite żądło márney ſmierći/ kthorym kąſáłá á zárażáłá/ iáko iádowita iáſzcżorká/ ten nędzny narod ludzki RejPos 221v.

b. Powodując rozdrobnienie substancji, która ma być połknięta [co] (4):
Zwrot: »kęsać zębami« [szyk zmienny] (2): Ecligma, sive Eclegma, Latine, Linctum, Lekárſtwo nieyákie ápteczne/ którego zębámi nie kąſáyą/ ále ye ták długo w wściech [!] dzierżá/ áſz ſie rozeydzie Vulgo, Electuarium. Mącz 99b; RejAp 17.
W przen (2): Iuż teraz lud kreſciański ktori poſzedł z ludu murzińskiego, to ieſt pogańskiego, kąſa ſmoku piekielnego gdy ſie ſprzeciwia pokuſam iego. WróbŻołt Z5v; BudBib Ps 26/2.
2. Szczypać, piec, drapać, działać drażniąco na skutek posiadanych własności; mordere Mącz (14): á tha maſć nieczo mało kąſa zową ią vngentum Egiptiacum. FalZioł V 107, V 108; Mordere etiam dicitur herba sapore acri, Kąſáć. Mącz 232a; PowodPr 85.

kęsać kogo, co (3):FalZioł I 101c; SienLek 79; Y nie ták bárzo té łzy twarz kąſáią/ któré płáczących towárzyſtwo máią. GórnTroas 66.

kęsać w co (5): BibRadz Tob 11/10; Tedy pocżął mázáć ocży oycá ſwoiego gorzką żołcią/ [...] ále gdy pocżęłá go w ocży kąſáć/ tedy iął ią drápáć BudBib Tob 11/10. Cf Zwrot.

W charakterystycznych połączeniach: łuk kąsa(ją), łzy, maść, plastr; mało kęsać (2); w oczy kęsać (2), żyły.

Zwrot: »kęsać w język« [szyk zmienny] (3): [Kostus] Biały ieſt nalepſzy/ ſwieży/ ktory nie ieſt ſtocżoni albo zdziurkouany, nie ſmierdzączy/ á kthory niekąſa w ięzyk FalZioł I 35b, I 88c, 96d.
Szeregi: »kęsać i palić« (1): OLeſznik [...] korzeń ma roſochowathy zakrzywiany/ [...] woniey przijemney á kąſa w ięzik y pali FalZioł I 88c.

»szczypać albo kęsać« (1): á Potym ten plaſtr/ wprzod námieniony/ przyłoż/ á ták go długo niezeymuy/ áż ćie będźie ſzczypáć albo kęſáć SienLek 79.

a. Uwierać, ocierać (2): Acż thám iuż też pocżęśći y nędze poćirpieć muśi/ nie doieść/ nie dopić/ nie doſpáć/ pod kotárhą ná trawie ſie vkłáść/ áno hárnáſz kąſa/ áno cżáſem zá ſzyię kápie/ ále przetrwawſzy máło tey nędze [...]/ áno wdzięcżna ſławá o nim wſzędy lata RejZwierc 177v.

kęsać kogo w co (1); á przedſię mię kolnierz w ſzyię nie kąſa. RejZwierc 58.

3. Nadżerać, niszczyć [co] (1):
Szereg: »zarażać i kęsać« (1): Zelazo narichley ſię zepſuie/ y rzecż inſzą ktora znim bywa weſpołek zaraża j kąſa FalZioł IV 53b.

Synonimy: głodać, gryźć; 1. szczypać; a. psować; b. jeść, pożyrać; 2. palić, szczypać.

Formacje współrdzenne: kęsać się, nakąsać się, okęsać, pokąsać się, pokąsać, przekąsać, skąsać, ukąsać, zakąsać; okęsić, pokęsić się, przekąsić, rozkąsić, ukąsić, ukąsić się, zakąsić; nakęsować, obkęsować, odkęsować, okęsować, przekęsować, przykęsować, rozkęsować, skęsować, ukęsować, wykęsować, zakęsować.

Cf KĄSAJĄCY, KĄSANIE, KĄSZĄCY

MM