Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOMORNICZY

Następne hasło: KOMORNY »

KOMORNIK (209) sb m

Pierwsze o jasne; -or- (88), -ór- (2); -or- : -ór- Mącz (8 : 1), SarnStat (80 : 1).

Fleksja

	sg	pl	du
N	komornik	komornicy, Komorniki
G	komornika	komorników, Komornik
D	komornikowi, komorniku	komornikóm
A	komornika	komorniki
I	komornikiem	komorniki, komornikami	komornikoma
L	komorniku	komornikach, komornik(o)ch
V	komorniku

sg N komornik (43). ◊ G komornika (10). ◊ D komornikowi (15), komorniku (1) LibLeg. ◊ A komornika (28). ◊ I komornikiem (9); -em (2), -(e)m (7). ◊ L komorniku (1). ◊ V komorniku (2). ◊ pl N komornicy (32), Komorniki (1) [n-loc]. ◊ G komorników (15), Komornik (1); n-loc Komorników : Komornik ZapWar (2 : 1); ~ -ów (4), -(o)w (11). ◊ D komornikóm (8); -óm (3), -om (1) SarnStat (3 : 1), -(o)m (4). ◊ A komorniki (10), komorników (1); -i : -ów SarnStat (4 : 1). ◊ I komorniki (27), komornikami (2); -i : -ami KrowObr (1 : 1), SarnStat (16 : 1). ◊ L komornikach (1) SarnStat, komornik(o)ch (1) MetrKor. ◊ du I (cum nm) komornikoma (1) BielKron 326.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. Najemca lokalu, lokator (11)
- a. Kupiec handlujący w wynajętym lokalu (2)
2. Chłop bezrolny mieszkający w cudzej izbie (6)
3. Pokojowiec, dworzanin, sługa, członek straży dworskiej (68)
4. Urzędnik na dworze, osoba spełniająca funkcję zastępcy sędziego; wysłaniec do specjalnych zleceń; poseł (117)
5. [Zarządca składu soli]
6. n-loc Miejscowość: »Komorniki« (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (3)

1. Najemca lokalu, lokator; coenacularius Mącz, Cn; inhabitator, inquilinus, proletaneus Cn (11): w yednym domu goſpodarz z goſćyem álbo z komornikyem [...] ſye nyezgadza. KromRozm I Gv; GroicPorz ee2; Leop Iob 19/15; Mącz 58d; Vſtąp komorniku zacnieyſzemu/ bo ieſt potrzebá domu/ że mam mieć gośćiá brátá. BudBib Eccli 29/32[34], Eccli 29/29[31], 31[33]; a Gdy by Karwayk sbudowal tę yſzdebke, a ſzam by nyechczal myeſkacz a myal by Komornyka chowacz, tedy Pán Swechowſky tego nyema dopuſczacz ZapKościer 1584/43.

W przen (1): pámiętáiąc ná tho iż tu ná thym ſwiećie ſą komornikámi y pielgrzymámi/ á wietznego mięſſkánia niemáią. KrowObr 186.

a. Kupiec handlujący w wynajętym lokalu; fornicarius Mącz (2): ConPiotr 30v; Hinc fornicarii, Komornicy przekupnie którzy w náyemnych sklepiech/ y domách przedáyne rzeczy przedáyą. Mącz 134c.

2. Chłop bezrolny mieszkający w cudzej izbie (6): Komornikiem bywa/ niewolnym cżlowiekiem FalZioł V 51v.

W połączeniach szeregowych (5): Villa rustica, Część budowánia kmieciego w ktorym álbo ogrodnik álbo nayemnik/ álbo komornik ſiędzi [!]. Mącz 496c; GostGosp 102, 158 [2 r.]; W Prośbách o Gołotách/ y Inquilinách/ (Komornikách) tułáiących ſie/ poſtánawiamy SarnStat 666.

3. Pokojowiec, dworzanin, sługa, członek straży dworskiej; cubicularius Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Cn; eunuchus BartBydg, Mącz; super somnum servus Mącz, Cn; camerarius, custos camerae regis vel reginae, cusſos lecti vel fabricator aut praeparator, minister, pedisequus, spado BartBydg; diaetarius Mącz; cosmeta Calep; lectistriator Cn (68): Murm 176; Mymer¹ 11; BartBydg 21b, 38, 53; RejWiz 31; Holofernes ſpráwił wiecżerzą ná dworzány ſwoie/ y rzekl do Wagao komorniká ſwego: Idź á námáwiay tę żydowkę/ żeby dobrowolnie ſemną przyzwoliłá mieſſkáć. Leop Iudith 12/10; á oddano do niewieśćiego domu/ pod rękę Egeuſſá komorniká/ ktory ieſt Ochmiſtrzem y ſtrożem niewiaſt Krolewſkich Leop Esth 2/3, 3.Reg 22/9, 4.Reg 20/18, 3.Esdr 3 arg, 4, Iudith 12/6 (11); WyprKr 114 [2 r.]; BibRadz 3.Reg 22/9, 1.Par 28/1, Esth 4/4, Ier 52/25, Dan 1/3, 7; Drugich tarcży było dwie ſcie złotych máłych iáko mieſiąc/ ty nośili komornicy/ ktorzy v drzwi krolewſkich ſtrzegli. BielKron 78; [Wacsław] zawárſzy ſie ze dwiemá komornikomá oſobno/ kazał kilko gárncow nowych przynieść/ ná ktorych ſpiſał pány iáko ktorego zwano BielKron 326, 70v, 114, 115, 115v, 166, 388v; Mącz 109b, 313a; GórnDworz H3v; Y rzekł ku ſwemu komornikowi: Idź rychło á zgothuy mi indzie leżenie/ bo tu nie będę leżał. HistRzym 59v, 59v [2 r.]; BudBib Esth 4/4; CzechRozm 154; PaprPan Hh2v; SkarŻyw 20; ZapKościer 1584/49 [2 r.]; Calep [265]b; SarnStat 323; Y Nábuchodonozor drugi tákże wielki monárchá/ niechce ná pokoiu inákſzych komornikow mieć/ iedno vczone młodźieńce/ ktorzyby mu ná iego pytánie rozumnie odpowiedáć mogli. SkarKaz 80a.

W połączeniach szeregowych (3): ták theż Kxięża Rzymſkiego kośćiołá máią być ochędożeni y przybráni/ Odzienim/ Vrzędniki/ Márſzáłki/ Komorniki y odwiernymi. etc. KrowObr 27; Leop Ier 29/2; potym iáko on był zábił Godoliaſzá ſyná Achikámowego/ ludźi rycerſkie/ y niewiáſty/ y dźiatki/ y komorniki/ ktore był odwiodł z Gabáonu. BibRadz Ier 41/16.

Wyrażenia: »komornik krolewski, krolewskiego domu, w domu krolewskim« = vir eunuchus, qui erat in domo regis Vulg (4 : 1 : 1): Leop Esth 2 arg, Ier 38/7; Y záwołáłá Eſter Atáchá iednego z komornikow Krolewſkich [ex eunuchis regis] BibRadz Esth 4/5; BielKron 114v, 115v; BudBib Esth 4/5.

»komornik starszy« (1): á gdy podroſł/ był Komornikiem ſtárſzym ná dworze Wielkiego Xiędzá Troydená w łożnicy y w komorze StryjKron 365.

»komornik więtszy« (1): Comornikow wietſich 4 Ruſkowſki Siecziminſki Stradomſki Theſzner WyprKr 122v.

Szeregi: »dworzanin, (albo, takież) komornik« (3): I nie to ieſt Biſkup/ co ma wiele Dworzánow/ Komornikow/ Koni/ Wozow/ y co Zbębny y ſthrąbámi ná Seymy iezdzi. KrowObr 126v; BielKron 376; Y rzekł krol Aſzpenazowi podkomorzemu (marg) wł: miſtrzowi dworzan ſwych álbo komornikow. (–) ſwemu BudBib Dan 1/3.

»komornik, (i, to jest) sługa« [szyk 2 : 2] (4): Bogi zwał ſwoie ſługi y komorniki. BielKron 151; Mącz 70a, 84b, 433d.

W przen (2): Komornikow pana Sżcżęſciá ieſtći niemało doſyćz wſpanoſzałych ForCnR B; Ten też w Rzymie vſtáwił ſtroże v grobow s. Piotrá y Páwłá/ á zową ie komorniki ſwiętych BielKron 161.

4. Urzędnik na dworze, osoba spełniająca funkcję zastępcy sędziego; wysłaniec do specjalnych zleceń; poseł; camerarius JanStat (117): A tho nam wſzythko oſznamy pothych komornycoch, czoſz by kolwyek czy gynego. albo thakowego wynſtructiey dano MetrKor 38/503; yeſth ſwyadomo temv komornykv LibLeg 10/124; poſlalyſzmy Comornyka naſchego do polnyego Hethmana chczacz ſzye dowyedzyecz rzeczi pewney. LibLeg 11/135v, 10/122, 123, 124, 124v [2 r.], 151 (14); y Roſkazała mij w.K.M. zażądaniem moiem/ gleitv pomknąć kv ſprawie/ przeſ ſwego właſnego komornika/ Hendrika SeklWyzn 4v; Ieſliże tym doſtátkiem ſwoie komorniki/ Co w poſelſtwiech rozſyła/ ták tám chowa wſzytki. RejWiz 159; BielKron 175v; GórnDworz C3v; ActReg 64, 100, 124, 125; Perſonas. – Sądowé. Sędźiá. Podſędek. Piſarz. Podpiſek. Komornik. SarnStat 552; SKázuiemy/ áby Sędźiowie y Podſędkowie właſnémi oſobámi nie przez Komorniki ná ſądźiéch śiádáć byli powinni SarnStat 719; od Piſárzá w téy mierze do Sędźiégo áppellowano, iáko y od Komorniká do Podkomorzégo, od Podſtárośćiego do Stároſty. SarnStat 1279, 235 [2 r.], 377, 378, 456, 458 (12).

W połączeniach szeregowych (4): VRzędnicy álbo Komornicy álbo Podſędkowie/ którzy ná Rocéch Ziemſkich śiádáią/ nie máią od ſpraw mnieyſzych/ [...] nie więcéy ieno dwá, groſzá bráć SarnStat 817, 716, 954, 957.

W charakterystycznym połączeniu: komornika (po)s(y)łać (wys(y)łać) (10).

Wyrażenia: »komornik krola« (3): Poſſel naſch prziyachawſzi do Camyencza tham poczeka dokand komornyk Krolya ye^go mczi mlodego do nyego nyeprziyedzye. LibLeg 11/172; ZapKościer 1588/81v, 1588/82v.

»komornik książęcy« (1): a thą kopą dalem panv stharosczie panv swemv y thą pan stharostha dal Thalaphvssovy Komornykovy Xyąszaczczemv ZapWar 1524 nr 2163.

»komornik podkomorzego, podkomorzki« (5 : 1): KOMORNIK więtſzą władzą miéwał Podkomorzki, y ná ſądźiéch y ná Rocéch. SarnStat 459; WSzákże ich Komornicy/ to ieſt (Podkomorzów) przyśięgi ná Rocéch źiemſkich cżynić/ y ośiádłémi bydź máią. SarnStat 459, 556, 716, 1161, 1309.

»komornik podsędka« (1): SarnStat 716 cf »komornik sędziego«.

»komornik przysięgły« (2): powinien będźie ſam Sąd wyiácháć/ álbo Komorniki przyśięgłé z Woźnym wyſłáć ná ón grunt SarnStat 847, 1218.

»komornik sędziego« (1): Ná których Rocech Ziemſkich Komornicy Sędźiów y Podſędków [In quibus camerarii iudicum et subiudicum JanStat 453] [...] niech będą wybierani SarnStat 716.

»komornik wojewodzin (a. wojewodzy), wojewod« (4 : 1): KOmornik Woiewodźin przedtym ná ſądźiéch śiadał/ á przez niego ważné nie były. SarnStat 236; KOmornicy Woiewód/ y Podkomorzowie ich/ ácz przy ſądźiéch Ziemſkich przed tym bywáli: wſzákże ſpraw cudzych niech nie prokuruią/ iedno właſné. SarnStat 570, 236, 556, 716.

Zestawienie: »komornik ziemski« (2): Sláchetnemu Pánu Lukaſzowi Włodkowi/ Komornikowi Ziemſkiemu Chełmſkiemu. rć. Iozeph Wereſzcżyńſki z Wereſzcżyná [...] wſzelákich poćiech od Páná Bogá życży. WerGośc 203; SarnStat 1309.

Szeregi: »pisarz i komornicy; pisarz z komorniki« = notarius et camerarii JanStat [szyk 16 : 1] (7; 10): Komorniczy z piſarzęm izeby ſądzili o vykvpno ymienia i zbieglego Kmieczia vedlia ſtatutv ComCrac 16; UstPraw Cv, F2, H; Piſarz y Komornicy będący przy leżeniu kśiąg/ o zbiegłégo kmiećiá będą ſądźić y ſkázowáć. SarnStat 662 [idem 746, 918]; O wykupno dóbr, Piſarz z Komorniki ſądźić może. SarnStat 686 [idem 746] 687, 745, 746 [5 r.], 916, 918, 919 [2 r.].

»(nie) podkomorzy, (a(l)bo, ani, i) komornik; podkomorzy z komornikiem« = succamerarius, camerarius JanStat [szyk 8 : 1] (7; 2): Podkomorzy álbo iego komornik nie ma więcey bráć od ſkończenia gránic iedno trzy grzywny. UstPraw 12; A Kommiſsarze przy Podkomorzym/ álbo Komorniku onéy źiemie/ mogą bydź nietylko z onégo/ ále y z inſzégo blizſzégo Woiewództwá SarnStat 846, 463, 468, 476, 570, 928, 935, 1175. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»komornik i sędzia« (1): ná ktorych poroczkách ći Komornicy y inſzy Sędzyowie nie máią prokurowáć okrom ſwey rzeczy. UstPraw G3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»komornik albo woźny; komornik z woźnym« [szyk 3 : 2] (4; 1): od którégo widzenia ten kto wźiął ſobie ná widzenié/ niema dáć więcéy Komornikowi álbo Woźnému/ ieno trzy groſze obiemá. SarnStat 1163, 847, 1162, 1276, 1284.

5. [Zarządca składu soli: Item podżupek [ma] koni 3, [...] komornik konia 1 LustrKrak II 125.]

6. n-loc Miejscowość: »Komorniki« (1): yako ya othem viem ysz sliachathny (briczczi) ⟨brikczy⟩ [...] nyenaslal mya na hymyenye Comornykj ZapWar 1533 nr 2441, 1527 nr 2383.

Zestawienie w funkcji imienia własnego (2): yako ya tho wyem ysz slachethny mykolay doctorowycz Regvla skomornykow nyepozyczyl sta slothych monethy ZapWar 1527 nr 2382; ktorą then tho doctor huczynyl na pozew hy na zalobą sliachathnego mykolayą [!] regulky skomornyk ZapWar 1528 nr 2458.

*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Mymer¹ 12v; Inquilinus, advena, quasi incolens aliena seu inhabitans terram alienam et non habens propriam, comornyk BartBydg 75; Mącz 60a.

Synonimy: 1. najemnik; 2. inkwilinus; 3. dworzanin, łożniczy, sługa, służebnik; 4. podkomorzy, podsędek.

Cf KOMORNICZY, KOMORNY

ZZa