[zaloguj się]
[pdf]

KWIAT (298) sb m

a jasne.

Fleksja
sg pl
N kwiat kwiaty
G kwiatu, kwiata kwiat(o)w
D kwiatu, kwiatowi kwiat(o)m
A kwiat, kwiata kwiaty
I kwiatem kwiaty, kwiatami
L kwiecie
V kwiecie
inne sg N a. A - kwiat

sg N kwiat (119). ◊ G kwiatu (52), kwiata (3); -u : -a SkarŻyw (1 : 2), KochFr (1 : 1). ◊ D kwiatu (4) FalZioł, BielKron, KochPs, CzahTr, kwiatowi (2) Leop, CzechEp. ◊ A kwiat (48), kwiata (1) BielKom [w rymie]. ◊ N a. A kwiat (1) [z tekstu uszkodzonego]. ◊ I kwiatem (32); -em (2), -(e)m (30). ◊ L kwiecie (4). ◊ V kwiecie (1). ◊ pl N kwiaty (11). ◊ G kwiat(o)w (5). ◊ D kwiat(o)m (1). ◊ A kwiaty (3). ◊ I kwiaty (10), kwiatami (1) BibRadz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Roślina ozdobna, kwitnąca; flos Mącz, Cn [często w funkcji coll.] (207): BartBydg 23b; BielŻywGlab nlb 11; Leop Nah 1/4; Mącz 164c, 393a; RejZwierc Aaa4v; BiałKaz B4v; [Bóg] przybrał grubą ziemię/ trawą y zioły [...] kwiáty roſkoſznemi y wonnemi/ rodzáynemi drzewy SkarŻyw 259, 259; KochFr 44; gdy wiátr mocny vderzy/ kwiát ſię nie odźierży ArtKanc Q20, Q20; wſzelka ſkrytość tobie/ Iák kryſztały/ co máią Swiecę álbo kwiát w ſobie GrabowSet Nv, E2v [2 r.], K4, K4v, X, Yv; KochFrag 20 [2 r.].

W porównaniach (6): ſyn boży/ ktory ieſt iako kwiat nad ſlońce iaſnieyſſy/ nad balſám wonnieyſfy OpecŻyw 15; RejWiz 64; náuki ktoremi ſam [św. Grzegorz] ten żywot/ iáko kwiáty wonnemi y pięknemi przeplata/ ſam ſobie ku zbáwienney pomocy zbieray. SkarŻyw 253; Iák łąká w kwiát vpſtrzona/ Ták będźie duſzá w cnoty vſtroiona GrabowSet Fv; Nie ma/ [...] Liśćia/ lás naygęśćieyſzy Ni kwiatow łąká/ ni źioł w ich hoynośći/ Iák ia ſmutkow/ żáłośći GrabowSet. H4v; KlonWor **2.

Przysłowie: Kwiáth bez owocu/ Wiárá bez cnoty. RejZwierc 259v marg.
Wyrażenie: »piękniejszy nad kwiata« (1): Cżyniſz to przećiw wſzemu narodowi ſwiátá/ Iż oſobę opuſżcżaſz pyęknieyſzą nád kwiátá BielKom E5.
Zestawienia: [»św. Jakuba kwiat« = Senecion Jacobaea L.; Ś. Jakubek, bylina lub roślina dwuletnia z rodziny złożonych (Compositae): Iacubá S. kwiát/ ſzukay przymiotowe źiele SienHerb D3#v; Zową też łomignat s. Iákubá kwiátem SienHerb L2#v, E3#v, L4#v.]

»konikowy kwiat« = Melilotus officinalis L. Lam. em. Thuill. et Melilotus albus Med. (Rost); nostrzyk żółty i nostrzyk bialy, rośliny dwuletnie dziko rosnące z rodziny motylkowatych (Papilionaceae); melilotes, sertula Calep (2): Sertula – Otylia, nozdrzek zołti: item, konikowy kwiat. Calep [973]b, 649a.

[»krolewski kwiat« = Narcissus (Tourn.) L.; narcyz, bylina o ozdobnych kwiatach z rodziny amarylkowatych (Amarillidaceae): Szyſzkowy korzeń Krolewſki kwiát/Narciſſus octauus. wald negelenn. SienHerb L4#v.

»marcowy kwiat« = Muscari Mill.; szafirek, bylina cebulkowa z rodziny liliowatych (Liliaceae): HYACINtus, Flos Martii. Márcowy kwiát. Słowo to Hyacintus ieſt poſpolité Kwiátu Koſzáycowému/ Leliiey białéy/ y Kwiátu Márcowému [...] Hyacintus ten Márcowy fiołek podobny Leliiéy w korzeniu UrzędowHerb 168.]

»świętojanski kwiat« = Chrysanthemum leucanthemum L. (Rost); zlocień właściwy, bylina z rodziny złożonych (Compositae); buphthalamum Cn (1): Swiętoiáńſki kwiát/ Wołowé oko/ kśiążki. Buphtalmum. Genſsblum/ kalbs aug: S: Iohansblum. SienLek 208.

[»żabi kwiat« = Leontoden L.; brodawnik, bylina z rodziny złożonych (Compositae): Mlecż świni/ Pyſk świni/ Zábikwiát/ Roſtrum porcinum. Dens Leonis, Caput monachi. Pfalen Rohrlen SienHerb K3#v, E3#v.]

W przen (5): RejZwierc 64; ná Heretykách dziſieyſzjch widziem/ iſz z piſmá zle zrozumiánego/ wſzytki bluznierftwá bierzą. práwi niecżyśći páiący/ zwonnego y zdrowego kwiátu iad zbieráią. SkarŻyw 257; Obłapiaſz [Niobe] źimné groby/ w ktorych (ách niebogo) Skłádłáś dziatéczki ſwoie zágubioné ſrogo. Takie więc kwiáty leża [!] koſą podſieczoné/ Albo deſzczem gwałtownym na źięmię złożoné. KochTr 14; GrabowSet K2v; PAnieńſtwá kwiátek tu leży ſchowány/ Twą ſkwápna śmierći ręką rozerwány/ Wżdy twoy iad prożny: bo ten kwiát ku wiośnie Oney oſtátney y wieczney wyrośnie/ Wonie Liliey pełen y czyſtośći/ Y kwitnąć będźie SzarzRyt Dv.
Przen (3):
a) O Chrystusie (2): OpecŻyw 18; Znamy ćię Mátką bez ſkázy/ [...] ktoraś bez naśienia kwiát świátu wſzytkiemu woniáiący/wypuśćiłá. SkarŻyw 112.
b) O pięknej dziewczynie (1):
Wyrażenie: »kwiat polny« (1): IA kwiát polny/ y Lilia padolna [Ego flos campi et lilium convalium]. Iáko lilia między ćierniem: ták przyiaćiołká moiá między corkámi. Leop Cant 2/1.
a. Częsć rośliny nasiennej, będąca końcowym odcinkiem pędów o gęsto skupionych, silnie przeobrażonych liściach, przeważnie barwnych ‒ organ rozmnażania płciowego rośliny (często w przepisach i receptach jako składnik lekarstw) (136): OpecŻyw 4, 160v; Sin nad oyczem/ ieſt ziele ktore na wioſnę roſcie, kwiathu ieſth podobnego ogrodnemu ſzafranowi FalZioł I 54d; na roſzcżkach [sirpu] trzy albo cżtyrzy głowki s kwiatem brunatnym w głowkach ſiemiącżko FalZioł I 64c; MAtki bożey len [...] kwitnie żołtym kwiatem FalZioł I 79a; niektore [wodki] też s ſamych zioł/ niektore z zioł y s kwiatem/ niekthore z ſamego kwiecia [bywają] FalZioł II 1c, I 62b [2 r.], 64d, 67a, 69c, 71a (49); BibRadz Is 18/5; Calyx, Rożána ſzypułka poki ſie yeſzcze kwiat nie roskwitnie. Mącz 32c, 32a, 76a, 77a, 131b; SienLek Yv; Oczko 4; SkarŻyw 493; Rwi/ pánno/ różą zá nowego kwiátá/ A pomni że ták bieżą twoié 1átá. KochFr 44; Calep 297a, 833a; GrabowSet Fv; bym téż ftánąć miáłá/ Gdźie wiecżny dźień pánuie/ gdźie ſwoie gránice Wdźięcznéy Wioſny rozlicznym kwiatem mięni 1ice GosłCast 55; KlonWor 28.

kwiat od czego (1): Cytinus ‒ Kwiat odgranatowego iabłka. Calep 285b.

kwiat na czym (3): BielKron 446v; piękny kwiát ná drzewie znákiem ieſt dobrego owocu GórnDworz L15; Calep 928a.

kwiat czyj [w tym: ai poss (34), G sb i pron (19), pron poss (1)] (54): kwiat iego [szafranu] ma włoſnoſć wyſuſzaiącą j ocieraiączą/ czknienie cżyny FalZioł I 33c, I 49c [2 r.], 79b [2 r.], 92c, 121d [2 r.], 122a (13); Mącz 455c; KochFr 43. Cf W połączenia z nazwą rośliny.

W połączeniu z nazwą rośliny lub przymiotnikiem od takiej nazwy [kwiat + określenie (28), określenie + kwiat (11); w tym: ai poss (33), G sb (6)] (39): CI chrobaczy [...] na kwiecie pſzenicżnym gdy kwithnie bywaią naidowany FalZioł I 69d, I 107a, 123d, II 4a, 12b, IV 4a (25); Leop Eccli 50/8; BielKron 446v; Mącz 50d, 155d, I59d, 269b; SienLek 72, 128v; BudBib Eccli 50/8; KochEpit A2v; Maſz wdźięczny ſwóy kwiát różány/ To biały/ á to rumiány. KochFr 97; Calep 122a; GrabowSet Ev; KołakCath B2.

W porównaniach (7): RejWiz 80; Leop Eccli 50/8; rozumiem/ iż co muzyká/ bieſiádá/ taniecz/ grá/ ý ine zabáwy krotochwilne ſą iákoby kwiátem/ tho záſię to náwodzenie páná ku dobremu [...] ieſt prawdziwym owocem thego to dworzáńſtwá. GórnDworz Ee3; BudBib Eccli 50/8; CzechRozm 87; GrabowSet Ev; Ktorego to Kxiążęćiá ślicżność y vrodá/ Iáko kwiát Lilijowy w pośrzodku ogrodá. KołakCath B2.

W przen (9): othym pyſſal yſayas rzekącz vynydzye roſczka ſkorzenya yeſſe a na tey roſczcze uynyknye przeſzlyczny kwyat PatKaz II 57, 57; BibRadz Eccli 39/16; RejAp 51v [2 r.]; SkarJedn 370; SkarŻyw 2, 487; Poległo drzewo/ y roſkorzeniony Pień/ z gruntu vſechł: w tym nieprzepłácony Kwiát ſię z gáłąſki obumárłey ziáwił: A ſmutną wdowę poćiechy nábáwił. GrochKal 21.
b. bibl. Symbol nietrwałości i przemijania życia doczesnego (31): Leop Is 28/4; Vſchłá trawá zwiądł kwiát/ bo duch Iehowy wionął nań/ záiſte tráwá (ieſt) lud. BudBib Is 40/7, Is 40/9; CzechEp 122.

W porównaniach (22): BielŻyw 136; LubPs X4v; Leop 4.Esdr 15/50; RejPos 302v; GrzegŚm 2; KuczbKat 430; [człowiek] Iáko kwiát wychodzi y ẃyćináią (iy) á vćieką iáko ćień/ y nie záftánáwia ſię. BudBib lob 14/2, Is 40/6; [człowiek] Podobien kwiátu/ który/ gdy ſye rozwinął Nalepiey/ duſznym wiátrem zmorzony zginął. KochPs 154, 151; SkarŻyw 248; MWilkHist E3v; CzechEp 122,155; Ale nie trwáła roſkoſz ná tym świećie/ Vpádnie iáko kwiát zá koſą lećie. KochFr 37; KochPam 88; ArtKanc O4v; GrabowSet S2v; LatHar 638 WujNT Iac 1/10, 1.Petr 1/24; CzahTr C4.

Wyrażenia: »kwiat polny« = flos agri PolAnt [szyk 3 : 3] (6): LubPs X4v; GrzegŚm 2; BudBib Is 40/6; y przez mię wſzytek świát Dla iábłká/ wiądł iáko polny kwiát. MWilkHist E3v; ArtKanc O4v; vſtániem iáko ćień znikomy/ vſchniem iáko kwiát polny/ y przeminiem iáko vſtna párá LatHar 638.

»kwiat opadający« (1): BIádaſz Koronie pychy/ pijánym Effráimitom/ y kwiatowi opadáiącemu [flori decidenti]/ ſławie rádośći iego Leop Is 28/1.

»kwiat trawy, trawny« = flos faeni PolAnt, Vulg (4 : 1): BudNT Iac 1/10; bogáty [...] przeminie iáko kwiát trawny. WujNT Iac 1/10; wſzelka chwáłá iego [ciała] iáko kwiát trawny. WujNT 1.Petr 1/24, Iac 1/11, 1.Petr 1/24.

»uwiędły, uschły kwiat« [szyk 2 : 1] (2 : 1): Czo ieſt pięknoſć przirodzenia obłuda, krotkie ſzcżęſcie, kwiat rychło vwiędły BielŻyw 136; RejPos 302v; tu ná ziemi będąc gdy ieſzcże świátá vżywáć mogł/ ták im iáko vſchłym kwiátem w zgárdził. SkarŻyw 248.

2. Ozdoba w kształcie kwiatu; flos PolAnt (19) Spráwiſſ y lichtarz vkowány ze złotá nacżyſtſſego [...] y iábłuſzká y kwiáty na kxtałt liliey śniego pochodzące. Leop Ex 25/31, Ex 25/33; WyprKr 48v; A ná tárćicach cedrowych ktorymi był dom obit we wnątrz/ było rzezanie ná kſztałth Iábłek leśnych á kwiátow rozmáitych BibRadz 3.Reg 6/18, 3.Reg 6/32, 2.Par 4/5; BielKron 33 [2 r.], 34, 34v; BudBib Ex 37/19, 20, 3.Reg 6/18; Pałáią złoteni we wzór nátykáné kwiáty V ſtropów GórnTroas 9.
Wyrażenia: »w kwiaty rzezany« (1): Bram ieden v dolu zlotoglowowi, Axamitem czerwonem w kwiati rzezanem powleczoni WyprKr 67.

»kwiaty szczotkowate« = ornament kwiatowy na altembasie tkany z nici metalowej tworzącej pętelki nad powierzchnią tkaniny (3): Szata Altambaſu zlotoglowu, s czerwonim Axamitem Opadla, s kwiati ſcziotkowatemi ſrebrnemi WyprKr 59v, 76, 83.

Wyrażenie przyimkowe: »w kwiat« (1): Noſi kolnierz w kwiat rożany Noſi kaplerz fałdowany LudWieś A3v.
3. Coś najlepszego, wybór, ozdoba (27): obráł ſobie oſobliwy kwiát ſpokolenia iákobowego [Eliget ... excellentiam Iahacob Ps 46/5] RejPs 70v.

kwiat czyj [w tym: G sb i pron (22), ai poss (1)] (23): Miłoſierdzie kwiát wſzytkich vcżynkow dobrych RejPos 172v marg; ſławá wiecżna która ieſt kwiát cnoty/ Piękniey twoy ſtan ozdobi niż złote forboty. RejZwierc B4; KochPs 71; Wy [św. męczennicy] ieſteśćie gwiazdy świátá tego/ kwiáty kośćielne/ was niepokryłá ziemiá/ ále przyięło niebo SkarŻyw 209, 130; Bogiem nátchnionych Pòétow woniący KWIAT mdleie [Jan Kochanowski] KlonŻal Cv; Proczyſta tám ieſt we czći/ kwiát chwálebnych dźiewić. KochJez B4; Widzę przednieyſzy kwiát przy boku iego Wſzyſtkich trzech ſtanow narodú Polſkiego GrochKal 25; Azya [...] byłá iákoby kwiátem wſzego Chrześćiáńſtwá (marg) Azya przednie cżoło krześćiáńſtwá [...] (‒) PowodPr 31. Cf Wyrażenia.

W charakterystycznych połączeniach: kwiat napiękniejszy, osobliwy, przedniejszy, śliczny, woniący.

Wyrażenia: »kwiat czystości« [szyk 2 : 1 ] (3): OpecŻyw 6; vcżćiwość á wielki wſtyd/ y wziętey od mátki cżyſtośći kwiát/ wnim kwitnął. SkarŻyw 459, 241.

»(pierwszy) kwiat młodości« (9): śmierć [...] Płód wewſzytkim AEgypćie piérworodny zbiłá/ Y kwiát rzéźwiéy młodośći nagle poſuſzyłá. KochPs 117; SkarŻyw 14, 206, 580; SiebRozmyśl M2; GosłCast 11, 41 [2 r.]; TV on napięknieyſzy kwiát pánieńſkiey młodośći [...] leży pochowány SzarzRyt D2.

»kwiat niewinności« (1): ſzátan [...] rad bárzo ná pierwſzy owoc y kwiát niewinnośći zmierza LatHar 1.

»pierwszy kwiat urody« (1): Gdźiéż oná twa ozdobá? wdźięczna páni moiá/ Piérwſzy twey kwiát vrody? GosłCast 23.

a. Rozkwit, najlepsza pora, młodość (3): Byś vmiáłá odeprzeć pokuſam ná świecie/ Ktorych młodość nie vydzye gdi kwitnie w ſwym kwiecie BielKom C6; áż do kwiátu tego Dni moich/ ſłużyłáś mi zá wieku moiego. GosłCast 51; TY młodźiuchna niewiáſtko która ſwe iágody/ Kwiátem pierwſzym okrywaſz twoy wiek bárzo młody ZbylPrzyg B2.
4. [Ostatnia niedziela przed Wielkanocą zwana Palmową [pl]: Konyecz tego pyszma [...] dokonany przesz brata Yadama weczwartek przed kwyaty lata Bozego narodzenya 1524 ŻywEufr 224.]
5. Zestawienia w funkcji nazw specjalnych (39): [»kwiat z miedźi, miedziany« = drobne cząstki oczyszczonej miedzi powstające przy oziębieniu miedzi w procesie wypalania: Druga rzecz ieſt Chalcoantos, po łáćinie flos aeris, to ieſt/ kwiát z miedźi/ ktory ieſt ziárnká miedźiáne/ bárzo śliczné/ ktoré z piecá wypárſkáią/ gdy wodą poléwáią/ ktorzy miédź wypráwuią. Ten kwiát miedźiány ma moc też śćiągáiącą UrzędowHerb 401.]

»muszkatowy kwiat« = osnówka (arillus) drzewa muszkatołowego używane jako przyprawa korzenna lub lekarstwo; flores myrystici Murm, Mymer1, BartBydg; flos muscati JanStat; macir, maeer Cn [szyk 23 : 13] (36): Murm 118; Mymer1 18; BartBydg 91; MVſzkatawy kwiat [...] bywa obierany z drzewa y z orzecha muſzkatowego/ Ma mocz potwierdzaiączą dla ſwoiey korzennoſci FalZioł III 10a, I 44d, 57b, 58b, 95d, 99a (27); owoc Miryſtyki rosćie/ podobny żołędźiowi/ bo takież dwie ſkorze ná ſobie miewa/ pierwſzą iákoby ſiatką ſie zákrye/ tę zowiemy kwiát Mufzkatowy BielKron 446v; SienLek 76, 78v, 190; Oczko 32v; SarnStat 274.

»pszeniczny kwiat« = najlepsza część ziarna lub bardzo delikatna, wyborowa mąka pszeniczna (2): BartBydg 119; Pollis [...] flos tritici, Pfzeniczny kwiát/ to yeft naycziſtſza á nayprzednieyſza mąká Mącz 308c.

»kwiat na życie« = bardzo delikatna wyborowa mąka (1): Pollis, flos tritici ‒ Kwiat naziczie, item ſwiatłoſcz mąki. Calep 818a.

*** Bez wystarczającego kontekstu (6): Flos. Eyn blum Kwyát. Murm 116; Mymer1 18; KrowObr A; Flos, Kwiát. Mącz 131a; Calag 94b; Calep 424b.

Synonimy: 1. zest. »św. Jakuba kwiat«: łomignat, »przymiotowe ziele«; »konikowy kwiat«: »nozdrzek żołty«, otylija; »krolewski kwiat«: »szyszkowy korzeń«; »marcowy kwiat«: »marcowy fijołek«; »świętojański kwiat«: »wołowe oko«; »żabi kwiat«: »mlecz świni«, »pysk świni«; 4. »dzień kwietny«, »kwietna niedziela«, kwietnica.

Cf BEZKWIAT, GORZEKWIAT, KWIATOPŁODNY, KWIECIE, ŁŻYKWIAT

AK