[zaloguj się]
[pdf]

NADAĆ (132) vb pf

Pierwsze a jasne (w tym 7 r. błędne znakowanie); drugie a w inf jasne, w formach fut z wyjątkiem 3 pl oraz w imp, impers, part -då-; w formach praet, plusq i con -dåł, -dał-, -dal-.

Fleksja
inf nadać
praet
sg pl
2 m nadåłeś m pers
3 m nadåł m pers nadali
f nadała m an
n nadało subst nadały
plusq
sg pl
3 m był nadåł m pers byli nadali
n subst były nadały
imperativus
sg pl
2 nadåj nadåjcie
conditionalis
sg
3 f by nadała
impersonalis
praet nadåno, było nadåno
participia
part praet act nadåwszy

inf nadać (7). ◊ fut 1 sg nadåm (1). ◊ 3 sg nadå (2). ◊ 2 pl nadåcie (1). ◊ 3 pl nadadzą (1). ◊ praet 2 sg m nadåłeś (1). ◊ 3 sg m nadåł (66). f nadała (5). n nadało (2). ◊ 3 pl m pers nadali (22). subst nadały (1). ◊ plusq 3 sg m był nadåł (2). ◊ 3 pl m pers byli nadali (1). subst były nadały (1). ◊ imp 2 sg nadåj (1). ◊ 2 pl nadåjcie (1). ◊ con 3 sg f by nadała (2). ◊ impers praet nadåno (7), było nadåno (1) RejZwierz. ◊ part praet act nadåwszy (7).

Sł stp notuje, Cn s.v. fundator, Linde XVI – XIX w.

1. Dać, darować na mocy aktu prawnego lub aktu łaski (99):

nadać czego komu (1): PowodPr 31 cf Szereg.

nadać co (4): wziął Iechoaſz [...] wſzytki (ſkárby) święte/ co byli nádáli [sanctificaverunt] [...] oycowie iego krolowie Iehudſcy/ y co był ſam nádał BudBib 4.Reg 12/18. Cf nadać co do czego, co komu:

nadać co do czego (1): Pod nogi lecą/ twych kośćiołow hoyne Ozdoby: [...] To/ co ku twey cżći/ poświęcono Pánie/ Co do twey chwały/ lud nádał wybrány GrabowSet V.

nadać co komu (1): Diar 69 cf Zwrot.

Zwrot: »nadać bogactwa« (1): przodkowie naszy nadali takowe bogactwa ecclesiae, to jest zgromadzeniu Rzeczypospolitej Polskiej, czego szafarstwa zwierzeli IchM księżam [...] biskupom i IchM poddanym kapłanom. Diar 69.
Szereg: »ustąpić i nadać« (1): Rzymu y Páńſtwá iego/ ktorych Konſtantinus Ceſarz náwroćiwſzy ſię/ Kośćiołowi wiecżnemi cżáſý vſtąpił/ y nádał/ [...] cżęſte było náiezdzánie y pośiadánie/ [...] od nadálſzych Pogáńſkich Tyrannow PowodPr 31.
α. Z dopełnieniem wskazuje obiekt nadania: obdarzyć [kogo (11), co (1)] (12): Co tam płaczu niewinnego Przed uciskiem sprawce złego. A dru⟨żb⟩y, ktore nadadzą Oniż ⟨sami⟩ potym zdradzą. BierRozm 15.

nadać czym (4): [ta pycha się urodziła] s ſztzodrobliwych Ceſárzow rzymſkich/ ktorzy Papieże páńſtwy tego ſwiátá nádáli KrowObr 30v; Ian Bonecyus Mántuáńſki/ wymyſlił ſobie Wilhelmitową Regułę/ ktorą Puſtelnitzą názwał/ y wielkimi odpuſty od Papieżá kupionymi/y Swiątośćiámi nádał. KrowObr 135; RejAp 77; Antonino vcżyń coć ku dobremu twemu rádzę/ á ia ćiebie w cżyſtośći przy ſłuſzbie Dyány Boginiey zoſtáwię/ y nádam ćię cżcią wſzelką/ y w domu mym będzieſz miáłá wſzytko roſkázowánie. SkarŻyw 443.

W połączeniu szeregowym (1): Iáko namileyſzey mátki ſwey miłowáć y oney czćić nie máćie: która was vrodźiłá y wychowáłá/ nádáłá/ wynioſłá? SkarKazSej 665b.

W przen [kogo] (6):
Zwrot: »szczodrze, bogacie, hojnie nadać« [szyk zmienny] (2:1:1): onym/ ktore przyrodzenie hoynie nádáło/ rowna pracá to dáć może/ że ie nád ludzie wyſádzi GórnDworz D2v; Szczeſliwy RADZIWILE [...] byłeś godźien dobrze/ Któregoby fortuná nádáłá ták ſzczodrze. KochJez A4v; KochEpit A2v; Stradałeś (ách żáłośći) ze wſzech milſzéy żony/ Którą iáko nátura/ ták y cnotá/ z ſtrony Káżda ſwoiey/ ták były bogáćie nádáły/ Ze w téy mierze iuż więcey przydáć nic nie miáły. KochFrag 52.
Szeregi: »ozłocić i nadać« (1): Pátrzćie do iákich doſtátkow/ y bogactw/ y wczáſow tá was mátká [o ojczyźnie] przywiodłá/ á iáko was ozłoćiłá y nádáłá SkarKazSej 666b.

»wznieść i nadać« (1): Im ćie wysſzéy bogowie wznieśli y nádáli/ Tym lżéy depc ludźi/ któré oni pokaráli. GórnTroas 48.

a. O uposażeniu kościołów, kłasztorów itp.: opatrzyć, wyposażyć [w tym: co [= komu] (50), kogo (2)] (51): Ieſt też wtey źiemi [Saskiej] biſkupſtw wiele/ ktore kſiążętá nádáły ſkoro po przyięćiu wiáry Krześćiańſkiey. BielKron 290, 221, 364, 383; Pruſy/ Rzeſza Miemiecka/ ſzpitalem nazwáli/ A wſzák to dobrze wiemy że go nienádáli. MycPrz I Cv; áby dziatki y młodzieńce do wſzelákich cnot y náuk ćwicżono: [...] we wſzytkich Miáſtecżkách/ y w wielu Wśiách ſzkoły nádano [constituti sunt] ModrzBaz 4.

nadać z czego (4): Getká Biſkup Krákowſki záłożył też klaſztor w Siećiechowie nád rzeką Kámień/ y z dzieſięćin biſkupich nádał látá 1179. BielKron 357, 357 [2r.], 359.

nadać komu (3): BielKron 288; klaſztor Fuldę/ [...] Károlomanus/ trzy mile wkoło dzierżáwámi/ Mnichom S. Benedyktá nádał. SkarŻyw 519; KlonKr E3v.

nadać na co (1): Ceſarz on ſzpital/ z łupow Aſſyryyſkich [...] ozdobił: y dochody ná wſzytki potrzeby vbogich/ y lekárze nádał. SkarŻyw 593.

nadać czym (8): SkarŻyw 519; imiony wielkimi ſtolicę onę nádał/ ták iáko wſzytkiego páńſtwá ſwego podporę. SkarKazSej 680a; Biſkupy święte iáko oyce ſwoie [królowie] czćili/ kośćioły imiony/ dźieśięćinámi/ złotem y śrebrem nádáli SkarKazSej 681b. Cf »dochodem nadać«, »nadać dostatkiem«, »nadanim nadać«, »nadać nakładem«, »szczodrobliwością nadać«.

W połączeniach szeregowych (2): KOnſtántyn wielki [...] kośćioł ſwięty y duchowne ozdobił/ nádał/ y opátrzył BielKron 156, 167.

W charakterystycznych połączeniach: akademiją nadać, biskupstwo, domy, duchowne, klasztor (8), kolleijatę, kolleijum, kościoł (11), probostwo, psałterzysty, slużbę bożą, stolicę, szkoły, szpitale (4); kościołowi nadać, mnichom, zgromadzeniu; z dziesięcin [czyich] nadać (3), z parochijej, ze wsi (2); dzierżawami nadać, dziesięcinami, imiony (2), kościoły, śrebrem, złotem.

Zwroty: »dochody (A), dochodem nadać« [szyk zmienny] (2:1): [Semowit] Henrykowi młodſzemu dał proboſtwo Lęcżyckie/ nádawſzy ie y opátrzywſzy wielkim dochodem. BielKron 378; SkarŻyw 593; Dziękuiąc zá to wiecznemu Krolowi, Wielkie dochody nádał kościołowi. KlonKr E3v.

»nadać wielkim dostatkiem« (1): Spitalow też bárzo wiele dla vboſtwá y kalekow nábudował y nádał hoynie wielkim doſtatkiem. StryjKron 165.

»nadać hojnie, kosztownie, znamienicie« [szyk zmienny] (6:1:1): Wiele innych kośćiołow [Bolesław] pobudował y nádał známienićie BielKron 344, 231v, 238v; Ceſarz Otto/ zbudowáć klaſztor kazał y hoynie ſłuſzbę Bożą wnim nádał. SkarŻyw 573, 231, 528; StryjKron 165, 512.

»nadanim nadać« (1): świátcżąm to Polſkie kośćioły/ klaſztory/ y ſzpitale [...] ktore wielkim nádánim/ ochędoſtwem kośćielnym/ wielkimi dobrodźieyſtwy ozdobili/ y nádáli. BiałKaz 13.

»nadać swym nakładem« (1): Fokárowie ludziem niedoſtátnim [...] więcey niżli ſto domow by iákie miáſtecżko zbudowáli/ nádáli/ ſwym nakłádem ná przedmieśćiu świętego Iákubá. BielKron 288.

»szczodrobliwością nadać« (1): on [...] hoynie krolewſką ſzcżodrobliwośćią w kośćiele onym ſłuſzbę Bożą opátrzył y nádał/ y godnymi kápłany oſadził. SkarŻyw 528.

Szeregi: »fundować i nadać« (3): Woiewodſtwo Reńskie/ ieſt imię doſtoieńſtwá y vrzędu/ kthore Ceſárzowie niegdy fundowáli y nádáli BielKron 288, 357; StryjKron 512.

»opatrzyć i nádać« [szyk 2:1] (3): BielKron 378; kośćioł świętego Piotrá [św. Rupert] zbudował y poświęćił: [...] kśiążę hoynie opátrzyło y nádáło. SkarŻyw 231, 528. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»ozdobić i nadać« (1): BiałKaz I3 cf »nadanim nadać«. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1r.].

»założyć (a. pozakładać) i nadać« [szyk 13:1] (14): Szpytal w Káliſzu záłożył y nádał Przemyſław wtory Kſiążę wielkiey Polſki. BielKron 366; pſálterzyſthy/ kthorzy żołtarz w Kośćiele śpiewáią ná zamku Krákowſkim/ [król] záłożył y nádał. BielKron 383, 171v, 176, 186, 347, 357 (14).

»zbudować (a. pobudować, a. nabudować) i nadać« (10): kſyązą oney zyemye y lud poſpolyty [...] dwa klaſtory panyenſkye zbudoualy ku czczy panny maryey y nadaly PatKaz III 154; BielKron 161, 189, 288, 344; kośćioł ná onym mieyſcu w Sálámi nie wielki y zklaſztorem zbudował/ y nádał SkarŻyw 538, 192 marg, 193; StryjKron 165; PowodPr 19.

»zmurować i nadać« (1): Krol Káźimierz z biſkupem Krákowſkim Getką dáli kośćioł doſtáthecżny S. Floryánowi zmurowáć y nádáć. BielKron 357.

b. O przywilejach [w tym: co (11)] (14):

nadać komu (6): RejWiz 160v; Phil E4; ktory [Ital] Włochy oráć y vpráwowáć rolą náuczył, y práwá im nádał JanNKar B4v; ktoré [prawa i przywileje] im ini Królowie [...] od dawnych czáſow nádáli [comesserunt] SarnStat 890, 296; SkarKazSej 692a.

nadać na kogo (1): podawcy vrzędow kośćielnych odpowiedáć mieli ſwym powinnym: Nie moiá rzecz dáć wam/ ále godnym/ ná ktorych to nádano. WujNT 84.

Zwroty: »dostojeństwa nadać« (1): Zaden mię záiſte ná to nienámowi/ áby przodkowie náſzi/ ktorzi to doſtoieńſtwá nádáli [qui haec collegia in ecclesiis instituerunt]/ á ktorzi ten ſtan/ y zapłátą y cżćią wielką ozdobili/ ták chćieli mieć/ żeby ći/ ktorziby ná te doſtoieńſtwá byli wźięći/ mieli proznowáć ModrzBaz 132.

»moc nadać« (1): Ktoremu [papieżowi] tám táką moc/ ták ſłyſzę nádano/ Iż co tu on rozwiąże/ będzye rozwiązano. RejWiz 160v.

»prawa nadać« (3): Dyokles Syrákuzánom práwá nádał Phil E4; JanNKar B4v; SarnStat *3.

»nadać wolności« (3): PaprPan Cc2v; záłożyć officinas artificum, y nádáć im nieiákié wolnośći, iáko iest rzecz potrzebna, ztąd ſie pokázuie SarnStat 296; nádáli ludźiom rycerſkim/ prze męſtwo ich y życzliwość wolnośći od podátkow SkarKazSej 692a.

Szereg: »nadać albo ordynować« (1): ktorży [ludzie] ſą Rzeczypoſp: potrżebni/ wielekroć wiárę dáną łamią [...] y ordinacije domow zacnych odmieniáią y wſzyſtko ináczey podług ſwey/ á nie onych ktorży nádáli/ álbo ordynowáli woley/ ſtánowią GórnRozm M3.
W przen [komu] (1):
Zwrot: »wolności nadać« (1): PLyńże ma miłá Wiſło/ do portu morſkiego/ A rátuy wżdy cżym możeſz/ Kroleſtwá Polſkiego. Acżći było wolności/ ſnadź iákieś nádano/ Ale więcey ná ſuſzy/ Iázow nádzyáłano. RejZwierz 112.
α. O herbach i tytułach [co] (2):

nadać komu (1): Bo to ſiedḿ piór iák widziſz przeto im [mniszkom] nádano/ Ze y możne y mężne záwſze Mniſzki znano. PaprPan S.

Zwrot: »herb na szlachectwo nadać« (1): StryjKron 220 cf Szereg.
Szereg: »nadać i potwierdzić« (1): Herb Nowinę kotłowe vcho z krzyżem ná Sláchectwo nádał/ y potomkom potwierdził. StryjKron 220.
c. O Bogu jako dawcy (14): Ia pokoy wolę/ w nim ſię wſzyſtko śmieie. Nád to wiernego ták záżyć cżłowieká/ Iák BOG zdawnego nádał wieká RybGęśli C2.

nadać co komu (2): A dla cżegoż to Pan ſtworzyć álbo ſwiátu [o bogactwach] nádáć racżył/ iedno iżby tego ludzie vżywáli? RejZwierc [193]v. Cf Zwrot.

Zwrot: »szczodrze nadać« (1): Abowiem on ſam ieſt Bog á Pan wiecżney mądrośći/ mocy/ y dobroći [...] ktory wſzytko tho co ku dobrey ſpráwie Krolewſkiey należy/ iáko záwſze miłuiącym ſiebie dawáć zwykł/ ſzcżodrze W.K.M. nádáć będźie racżył. BibRadz *3.
α. Z dopełnieniem wskazuje obiekt nadania: obdarzyć [kogo (7), co (3)] (10):

nadać czym (7): SkarJedn 80; Bogactwem cię bóg twóy nádał/ Strzeż byś ſercá nie przykłádał. KochPs 89; dobroć/ moc/ mądrość iego znáć ná każdem ziołku/ drzewie/ robacżku/ rybie/ ptaku/ zwierzęćiu/ ktore nádał oſobną wonnośćią/ pięknośćią/ owocem/ vrodą/ mocą/ biegiem/ ſkorą/ dowcipem SkarŻyw A3; Pan ſam weyrzy ná nas/ y pierwey nas vyźrzy/ y pierwey dobry ſwemi náda: niżli my ſię do niego obroćim. SkarKaz 457b. Cf »darami nadać«, »pełną ręką nadać«.

W połączeniu szeregowym (1): ziśći nám/ zpuśći nam/ [,,.] twego ſyná ktory nas ſam odkupił/ nádáł/ j zbáwił SkarŻyw 358.

Zwroty: »darami nadać« (2): SkarŻyw A3; chcąc pokázáć iáko mu [św. Janowi] wielki y należyty vrządzlecał: oſobliwemi go dárámi y przywileymi [Chrystus] nádáć chćiał SkarŻyw 577a.

»pełną ręką nadać« (1): Wiedząc Pan IEZVS iż mu Oćiec dał wſzytko w ręce/ [...] mogł pełną práwie ręką nádáć tych/ ktore miłował y tu ná źiemi zoſtáwował. SkarKaz 154b.

Szeregi: »okrasić i nadać« (1): ieśli ná niebie y ná ziemi y ná morzu ktore dziwną robotą ſwoią okraśił/ y rozlicżnemi á bogátemi dárámi ſwemi nadał/ znácżny ieſt ten rzemięśnik SkarŻyw A3.

»nadać i ozdobić« (1): Ieśli ták przyśionek ſwoy/ to ieſt niebá/ ſłońce/ gwiazdy/ morze/ ziemię/ nádał y ozdobił: dáleko więcey ſwoy pokoy y páłac wktorym ſam mieſzka vbogáćił SkarŻyw A3.

W przen [kogo czym] (1):
Szereg: »nadać i opatrzyć« (1): iáko ſię ſpráwię Chryſtuſowi Panu y Bogu memu/ ktory mię ná tę ſwoię robotę poſłał: y tálenty ſwemi/ wedle máłey śiłeczki moiey/ nádał y opátrzył SkarKaz )( 2.
β. Udzielić [co] (1): PRzez thwe święte Duchá zeſłánie/ Boży Synu rácżyſz nádáć grzechow vznánie/ Abyſmy ich przeſtáli ArtKanc H16v.
d. Przyznać, przydzielić [co] (2): czo ſzyę tyczyę o then ogroth na kyedi stodolka leſzy Tam Rada wſzytka nadala kv vkrziwdzyęnyą pyerzinky 5 przętoff ZapKościer 1535/68v.

nadać z czego (1): przodkowie náſzy [...] ty nam ták wſpániáłe y wielkie páłace chwały Bożey zoſtáwili: y kápłanámi do pomocy zbáwienia ludzkiego opátrzyli: y z twoiey ḿáiętnośći/ żywność ich nádáli. SkarKaz 453a.

2. Dać, darować wiele (z subiektywnym podkreśleniem wielości); dare Vulg, PolAnt [komu (a. ad aliquid)] (32):

nadać czego (pl) a. wiele czego (17): Athila [...] ią puſcił wolno, nadawſzy iey ſzat y pieniędzi MiechGlab 55; RejWiz 26v; Leop Num 16/14; BibRadz Gen 24/35; [ludzie izraelscy] nádáli mu [Gedeonowi] kołtkow złotych do vſzu BielKron 50v; ná tym mieyſcu ten kośćioł ochędożnie poſtáwion/ nádawſzy do niego kielichow ornatow/ y inych rzecży doſyć BielKron 376, 252v, 353v; RejPos 330v; (nagł) Ian/ Piotr Pieniąſzkowie Sędz. Krá. [...](‒) ONá Iuno bogini ſnadź ich ták názwáłá/ Bo im ſkárbow doſtátek y wioſek nádáłá PaprPan M4; SkarŻyw 324, 517; CzechEp 64. Cf nadać wiele czego na co; czego z czego; czego za co; »nadać wiele dobra«.

nadać wiele czego na co (1): Krol ná kláſztory wiele mu imion nádał. SkarŻyw 508 marg.

nadać czego (pl) z czego (1): [Gedeon] rzekł/ [...] proſzę nádaycie mi klenotow złotych z łupu wáſzego. BielKron 50v.

nadać czego za co (1): Kárwatkę ſzátę moię/ drogo ią przedaćie/ Ad Aram coeli zá nię kielichów nádaćie. PudłFr 77.

W charakterystycznych połączeniach: nadać (dosyć, wiele) bydła, dziatek, imion [= majętności], jarzyn, kielichow (2), klenotow, kołtkow, koni, kości, naczynia, ornatow, osłow, owiec, pieniędzy, rol, skarbow, sług, służebnic, statkow, szat, śrebra, wielbłądow, winnic, wołow, złota.

Zwroty: »nadać wiele dobra i wiele bogactwa« (1): nádawſzy mu ták wiele dobrá y ták wiele bogáctwá/ otocżyłeś go ieſzcże k temu táką ſtrażą/ iż ſie go nikt dotknąć nie śmie áni może. RejPos 330v.

»dosyć, wiele nadać« [szyk zmienny] (3): onę pannę nie ſkażoną im dał, á im miaſto poſagu doſić nadał. BielŻyw 116; ręká cie nie minie/ á o ſkarb powieday/ Iżeć wiele nádano/ káżdemu ták znáć day. RejZwierz 24, 23.

»nadać w dzierżawę« (1): w wiodłeś nas do źiemie opływáiącey práwie rzekámi mleká y miodu/ y nadałeś nam wdzierżáwę rol y winnic [et dedisti nobis possesiones agrorum et vinearum]. Leop Num 16/14.

W przen (2):
Zwrot: »nadać (barzo) wiele upominkow« [szyk zmienny] (2): A on wieniec niezwiędły/ pánieńſtwá ſwoiégo/ Nieśćie zá vpominki/ przed królá wáſzégo. A ón was imięniem ſwym/ przeznáczy ná czele/ A drogich vpominków náda/ bárzo wiele SiebRozmyśl M2; SkarKaz 242a.
a. O przywilejachi ustanowić wiele [czego (pl) a. wiele czego komu (4)] (7):
Zwroty: »nadać odpustow« [szyk zmienny] (2): Wſędy odpustow nadano By iemi grzechy zgkarzano [!] RejKup Kv; Papież im [naszym prostakom] nádał doſyć odpuſtow do kośćiołá pánny Máriey w Sędomierzu BielKron 361v.

»nadać wolności« [szyk zmienny] (3): Leſtko cżarny [...] Krákowſkim mieſzcżánom/ [...] wielkich wolnośći nádał BielKron 365v, 360v, 382v.

α. O herbach i tytułach [czego (pl)] (2):

nadać komu (1): BielKron 325 cf »herbow nadać«.

Zwroty: »herbow nadać« (1): Włádziſław ktory Ceſárzowi ku potrzebie bywał z ſwoim ludem y gárdło ważył/ herbow mu zá tho nádał á Kroleſtwo wźiął BielKron 325.

»tytułow nadać« (1): Krol Hiſzpáńſki y krolowa [...] wdźięcżnie go [Kolumbusa] przyięli/ y Tytułow inſzych nádali BielKron 441v.

b. O Bogu jako dawcy [komu czego (pl)] (1):
Zwroty: »hojnie nadać« (1): Cżymże wżdy mam oddáć Pánu thy dobroći yego/ Ktorych mnye on hoynie nádał z miłoſyerdzia ſwego LubPs aa2.

»nadać z miłosierdzia« (1): LubPs aa2 cf »hojnie nadać«.

c. Zadać wiele razów (1):
Zwrot: »nadać ran« (1): Cżłowiek niekthory [...] wpadł miedzy łotry/ kthorzy go obłupiwſzy z odzyenia iego/ á nádawſzy mu ran/ odeſzli go nápoły żywego. RejPos 208.
d. Powiedzieć wiele (2):
Zwrot: »złych (a. nieuczciwych) słow nadać« = nawymyślać (2): ZapMaz II G 78/380v; A co złych ſłow poćichu zewſząd mu nádano/ Gdy ná to budowánie iemu ſie ſkłádano. RejZwierz 25.
3. Nadstawić (1):
Zwrot: »nadać policzka« (1): A toć ieſt czego ty ſłowa vczą/ któré mowią nadái policzka drugiégo [praebe illi alteram Matth 5/39]/ dái żupicę i ſuknią/ idź poniewoléi (marg) policzka iako mámy naſtawowáć (–) MurzNT 21.

Synonimy: 1. darować, ofiarować; b. postanowić, ustanowić; 3. nadstawić, nastawić.

Formacje współrdzenne cf DAĆ.

Cf NADANIE, NADANY

KCh