[zaloguj się]
[pdf]

MAŁPA (113) sb f

małp- (69), måłp- (21); małp- : måłp- GroicPorz (1 : 2), RejWiz (1 : 5), BielKron (1 : 6), Mącz (11 : 3), SienLek (2 : 1), HistRzym (8 : 1), WierKróc (5 : 1), SkarŻyw (1 : 1), KochFr (1 : 1). ◊ W G pl wahania; końcowe a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N małpa małpy
G małpy måłp
D małpie małpåm
A małpę måłpy
I małpą małp(a)mi
V małpo

sg N małpa (54). ◊ G małpy (10). ◊ D małpie (6). ◊ A małpę (5). ◊ I małpą (12). ◊ V małpo (1). ◊ pl N małpy (13). ◊ G måłp (6); -å- (4), -a- (1) Prot, -(a)- (1). ◊ D małpåm (2). ◊ A måłpy (2). ◊ I małp(a)mi (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. zool. Zwierzę z podrzędu o tej samej nazwie; Cercopithecus sp. (Rost); simia Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; simius Murm, Mymer1, BartBydg, Cn; callithrix, cercolips, cluna (clura), pithecium, simiolus Cn (80): Zwierzętá niegdy Siem miały/ By ſobie Krolá wybráły: Więc máłpá Krolem zoſtáłá BierEz Kv, H4v, Kv [2 r.], M, O3, Q3 (11); Murm 42; Mymer1 27 [2 r.]; BartBydg 143b [2 r.]; GlabGad O7v; tám byłá nie zlicżona wielkoſć małp. HistAl L6; GroicPorz 112v, 113 [2 r.]; BielKron 8, 23v, 36v, 269v, 444v, 462v; Culeus, Skorzány miech/ też Sák álbo wór skorzány/ w który mężoboycá rodźiców ſwoyich/ ze pſem/ yáſzczurką/ kurem y małpą v Rzimiánów był wſádzon y záſzit/ y ták weſpołek s tym był vtopion Mącz 71a, 39c, 41c, 393c, 408a [2 r.]; SienLek 153 [2 r.], S3; GórnDworz P5v, P6 [3 r.]; HistRzym 66v, 67, 68, 68v [3 r.], 69, 69v; BudBib Is 34/14; WierKróc kt, A4 [2 r.]; Z temi złącżone ſą y owe poſtáwy/ do zmyślánia y ochylánia vprzędźione/ podrigánie/ cżapki zeymowánie/ pocżćiwośći wyrządzánie/ ábo tym ktore ſobie lekce ważyſz/ ábo ktorich nierad widźiſz: co wſzytko więcey przyſtoi máłpam niż ludźiom ModrzBaz 60; SkarŻyw 497 [2 r.]; Calep 980b; KmitaSpit B2, B3, C5; KlonWor 65.

W porównaniach (14): Owa dziecię yeſt by małpá/ to co vyrzy to też vcżynić chce. GliczKsiąż Ev; RejWiz 47v [2 r.], 87, Cc6v; RejZwierz 19; HistRzym 69; RejZwierc 232v, 244; Tákże też ſtán Rycerſki Máłpie ieſt podobny/ Ktory ſie rad podawa w ſtan ten to niewolny. WierKróc A4, A2, A4v; SkarJedn 36; Sámá namędrſza miſtrzyni náturá/ Vcży rzemięſłá dowćipnego gburá/ Iey náſláduie/ iáko więc z dáleká/ Máłpá cżłowieká KlonFlis E3.

Przysłowie: Semper simia erit simia etiam si regia gestet insignia. Proverbium, Záwżdy máłpá máłpą będzie/ ácz krolewskiego ſceptrum álbo pálcatá nábędzie. Mącz 393c.
Fraza: »małpa by się wściekła« = bardzo (1): rzekł iey/ tu ogień w rzyći ſrogi. Powiedziáłá/ ieſt pánie/ máłpá by ſie wſciekłá RejFig Aa4v.
Szereg: »małpa i (takież) kot (morski)« [szyk 1 : 1] (2): Wſzako też małpy y kotowie maią ręce. GlabGad D3; BielKron 451v.
W przen (1): O roſkoſzneſz to Małpy tu po ſwiecie chodzą/ Co ná nie ći myſliwcy s tymi śidły godzą. RejWiz 47v.
2. Prostytutka; ambubaia, mercenariae stipis ancilla, proseda, prostibulum, recelliclunia, scortum Mącz (23): Thamze ſama organyſczina y zynnimy malpamy kthorych doſſycz chowa oną oglyądowala LibMal 1547/124v; y przethoſch malpi zzanthuza pobracz kazal. LibMal 1554/194, 1547/124v; A tos ſobie zaſczeſcie mial Zes mie zdomu ſwego wygnal. A znierządnąs malpą [fortuną] mieſkal RejKup g6v; Ták też dźiśieyſzych náſzych miłych Práłatow/ rychley máłpá iáka álbo zwodnicá vżywie z fryierzmi ſwemi/ á niżli iáka vboga małżonká OrzRozm H2, H2v, H3; Prostibulum, Poſpolita máłpá nierządna niewiáſtá. Mącz 413d, 7c, 319a, 327a, 348b, 374a, 411c, 416c; Prot C4v; KochFr 13, 23; ReszList 143; Postánowionego tám poſyłáć potrzebá, Aby od kśiąg, do ſtroiów, do zbytkow, y do małp Nie vdał ſię. CiekPotr 87, 49.

W charakterystycznych połączeniach: nierządna małpa (5), pospolita (3).

Przen: Stolica apostolska z pozycji innowierców (1): A thu káżdemu pocżćiwemu ſumnieniu niech będzie porucżono/ komu więcey wierzyć mamy/ ieſliże pochlebnikom á kochánkom they máłpy wſzetecżney/ ieſliże też prawdziwemu Duchowi ſwiętemu. RejAp 143.
a. Nałożnica królewska (1): który [Salomon] k woli Máłpam ſwym/ Aſtarten Deam Sydoniorum [...] zá Bogá chwalił wiernégo. OrzQuin O4.
3. Pogardliwie o kobiecie zwłaszcza niższego stanu; [małpa etiam dicitur de femina agresti aut nihili Cn] (10): I das ſie they małpie zwodziċ RejKup m8v, m7v, n3v, n4v; RejWiz 23; RejFig Aa2v; Iáko Białobocki gdy mu kiediś niewiáſtá iego zbytnie potráwę oſoliłá [...] znáć bezeczna máłpo [żeś dwakroć soliła] powieda/ bo przed ſolą/ y ieść nie mogę. GórnDworz R3, Bb3; BielSat B4v; GostGosp 124.

W charakterystycznych połączeniach: małpa bezecna, chytra, jadowita, zła.

Synonimy. 1. kot; 2. cudzołożnica, fryjerka, gamratka, kurwa, mercha, nałożnica, nierządnica, przyłożnica, rzegotka, sprośnica, wszetecznica.

Cf MAŁP, MAŁPIEŻ

MM