Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [MOWNOŚĆ]

Następne hasło: MOWODWORNA »

MOWNY (32) ai

o jasne (tak też Cn).

Fleksja

sg
m	N	mowny	f	N		n	N
	A	mowny		A	mowną		A
	I	mownym		I	mowną		I
	L	mownym		L			L	mown(e)m

pl
N	m pers	mowni
N	subst	mowné
G		mownych
I	m	mown(e)mi
I	f	mownymi

sg m N mowny (5). ◊ A mowny (1). ◊ I mownym (1). ◊ L mownym (1). ◊ f A mowną (1). ◊ I mowną (2). ◊ n L mown(e)m (1). ◊ pl N m pers mowni (4). subst mowné (3); -é (2), -(e) (1). ◊ G mownych (1). ◊ I m mown(e)mi (1). f mownymi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Mający zdolność mówienia, przemawiania; mówiący, przemawiający (20)
- a. Wymowny, łatwo i chętnie wysławiający się (1)
- b. Wielomowny, gadatliwy (10)
  - α. W funkcji rzeczownika (1)
- c. Obdarzony talentem krasomówczym, przemawiający pięknie i przekonywająco (3)
- d. O organie mowy (1)
2. Przekazywany ustnie, wygłaszany (2)
3. [Mający fizyczną zdolność mówienia, mogący mówić (w przeciwieństwie do niemego)]

1. Mający zdolność mówienia, przemawiania; mówiący, przemawiający (20):

W przen (5):

Wyrażenia: »mowne gęśli« [szyk 2 : 1] (3): KochPs 215; KochFr 65; Złączaćie [muzy] ſwóy wdźięczny głos z gęślámi mownymi KochMuza 26.

»lasy mowne« (1): Nie ták nam iáko tobie Echo odpowiáda. Gdy pod láſy mownemi śpiewáć ſię kuśiemy KlonŻal Bv.

»mowna lutnia« (1): Cżylim ia tobie ná to mowną Lutnią dáłá/ Żeby tylko v ćiebie w kąćie proznowáłá. WitosłLut A2v.

a. Wymowny, łatwo i chętnie wysławiający się (1):

W przen (1):

Wyrażenie: »Helikon [jako zgromadzenie muz] mowny« (1): NYe wzywam tu Apollo ciebie z lutnią ſtroyną/ Ni Muze z Helikonu was z wymową hoyną. Piſzę s proſtá/ proſtośći prawdá potrzebuie/ A w Helikonie mownym cżęſto vchrámuie. StryjWjaz A3.

b. Wielomowny, gadatliwy; loquax, verbosus Calep, Cn; garrulus, loquendo importunus Calep; dicax BartBydg; linguax Cn (10): BierEz O3; ForCnR A4; Niechayże tedy knam [ku rycerstwu tureckiemu] przyiádą mowni Krześćiánie/ wyſwarzą ná nas kroleſtwo Greckie BielKron 255; Calep 613a; Z świetckich ludźi ſtáli ſie mowni káznodźieie WyprPl A4; Dźiś młodźi náſtáli bárzo mowni/ y wſtydu á czći ku ſtárſzym máło pokázuiący SkarKaz 42b; iuż ow kupiec nie bárzo wárowny/ Co názbyt mowny. KlonFlis H2; KlonWor 67.

[Szereg: »mowny a żwawy«: Acżkowiek niektorzy/ to chwalili/ ktorzy byli więcey mowni/ á żwáwi/ niſſli wymowni/ iż to vmieli wielkie rzeczy/ y ſkroćić/ y ſćieſnić/ y też/ máłe rzeczy/ wyſoko/ ſſerokimi ſłowy podnieſć ErazmJęzyk E2.]

W przen (1): Iáko z myſzámi mowne gdy przegráły żáby. KmitaSpit C2v.

α. W funkcji rzeczownika (1): Mownićiem obycżay máią/ Nie w ſobie nie záchowáią BierEz O3.

c. Obdarzony talentem krasomówczym, przemawiający pięknie i przekonywająco; facetus BartBydg, Calep; dicax, urbanus BartBydg; affabilis Calep; disertus, a natura solutus ad dicendum, celeriter verba volvens a. volubilis orator Cn (3): Dicax, facetus, urbanus, qui verbis bene loqaitur, mowny BartBydg 42; Calep 40a, 403a.

d. O organie mowy (1):

Wyrażenie: »mowny język« (1): Ale gdy by oyczyzná mowny ięzyk miałá/ Tákby ſię ná ty ſwoie ſyny vſkarżáłá. Prot Dv.

2. Przekazywany ustnie, wygłaszany (2): Tám go [Henryka Walezego] Myſzkowſki Biſkup mowną orácyą/ przywitał wyſławiáiąc Sármácką nácyą. StryjWjaz B4.

Wyrażenie: »mowne podanie« (1): Ta Páńſka ſkáźń [...] nie o piſánym ſłowie/ ále o Trádycyach muśi być rozumianá. bo ſie Trádycye ná ſámym mownem podániu gruntuią WujJud 30.

3. [Mający fizyczną zdolność mówienia, mogący mówić (w przeciwieństwie do niemego): y ták rzekł do onego głuchá/ W Imię Iezuſá puść mię/ á niemego duchá Iuż opuść/ á bądź mownym: ktory wnet przemowił ProtJałm 21.]

Synonimy: 1.b. gadliwy; α. plapacz; 2. ustny.

Cf CHYTROMOWNY, CUDOMOWNY, DARMOMOWNY, DŁUGOMOWNY, DOBROMOWNY, DUFNOMOWNY, GŁUPIOMOWNY, KRASOMOWNY, LEDWOMOWNY, LENIWOMOWNY, LEŚNOMOWNY, ŁAGODNIEMOWNY, MAŁOMOWNY, MĄDRZEMOWNY, [MNOGOMOWNY], MOWCA, NIEMOWNY, NIEWIELOMOWNY, PLUGAWOMOWNY, PRAWDOMOWNY, PRĘDKOMOWNY, PROŻNOMOWNY, PRZYMOWNY, PYSZNOMOWNY, SŁODKOMOWNY, STRASZNOMOWNY, WDZIĘCZNOMOWNY, WIELEMOWNY, WIELMOWNY, WIELOMOWNY, WYSOKOMOWNY, ZGODNOMOWNY