1. Mówić z niezadowoleniem o czym; skarżyć się, rozpaczać; plangere Mącz, Vulg, Cn; deplorare, eiulare, lamentari Mącz, Cn; flere, ululare Vulg, Cn; plorare HistAl, Vulg; quiritare Mącz, Calep; lugere Mącz, Vulg; conqueri Calep, Cn; queritari Mącz; contristari PolAnt; queri Modrz; commisereri, deplangere, eiulitare Cn (465): Oracż [...] Vźrzawſzy áno wołow niemáſz: Dopiero práwie iął płákáć Włoſy tárgáiąc nárzekáć. BierEz G4v, P2v; OpecŻyw 132, 151, 157; Lud żydowſki po zborzeniu Ieruſálem będąc w więzieniu Babilonſkim nárzeka y grozi przed fię pomſtą RejPs 203v, 58v, 149; RejRozpr F4v; Coſz to ża dzyw [...] iż kto w nędzy nerzeka [!] RejJóz C5v; A coſz ſobie pomożemy iż będziem narzekać RejJóz M2v, C5, G7, M4, O3v; RejKup f5v, g2, V, x6v, ee5v; kiedy by był ten Plátyná náſzych dziſieyſzych tzáſow dotzekał/ izali by ieſztze więcey był nienárzekał? KrowObr 38; Pátrzże w nocy iednemu áno ſkrzynię łupią/ A drugie też odárto co ieździli s kupią. Tu oni ſwowolnicy iáko wilcy tyią/ A oni niebożątká nárzekáiąc wyią. RejWiz 140, 12; RejFig Cc8, Dd7; Bo gdy ſie złe pocżyna/ przez pálce pátrzamy/ Aż niewolá przypádnie/ toż więc nárzekamy. RejZwierz 39v, 42, 107; BibRadz Sap 11/13; [szlachta mazowiecka upiekli piekarkę i Kliczowską] piekły ſie około onego ogniá iáko piecżenie/ ná cżtherzy godźiny niżli pomárły/ biegáiąc około ſłupá/ nárzekáiąc/ kąſáiąc zęboma iedna drugą. BielKron 419v, 16, 16v, 39v marg, 103v, 106v (10); Plango, Nárzekam/ Lámentuyę/ Też biyę/ tłukę. Mącz 302d; Deploro, Opłákawam/ Nárzekam/ Oskarżam ſie. Mącz 306a; Queritor, Vſtáwicznie ſie skárżę/ Styſkuyę/ Nárzekam/ lámentuyę. Mącz 340b, 101a, 183b, 199b, 343a; Bog dobrze wſzytko czyni/ prożno tu nárzekáć/ Bo czegośmy nie godni/ przeczże tego czekáć? Prot Bv; RejAp Eev; RejPos 71, 81, 217v, 265v, 309, 322 [2 r.]; HistLan Bv; Słuchayże tám ieſli co nárzekał [Tobiasz]/ álbo ieſli był názbyth troſkliwy w oney ſlepocie ſwoiey. RejZwierc 198v, 189 [2 r.] 232v, 248, 248v; BudBib 4.Esdr 16/34 [3 r.], 1.Mach 1/28; Iuż więcey nie nárzekay/ áni fráſuy głowy/ Oto twoy ſyn ieſt żywy HistHel B3, B2v; SkarJedn 390; Czemu chodząc nárzekam/ Nieprzyiaćioł ſye lękam? KochPs 64; SkarŻyw 501; Wſzytcy [potomkowie Adama] ſzli do Piekłá tego Y przez kielká lat tyſięcy Nárzekáli w tey ćiemnicy. MWilkHist F2v; KochFr 13, 34; KlonŻal B2; WisznTr 9; ZawJeft 30; Quirito ‒ Narżekam, opomocz proſzę skwierczę. Calep [890]a; GórnTroas 47; BIedna ſtárośći/ wſzyſcy ćię żądamy/ A kiedy prziydźieſz/ to záś nárzékamy. KochFrag 39 [idem KochFr 34], 24; WujNT Matth 24/30, Luc 7/32; WysKaz 11; PowodPr 86; KlonWor **2v.

narzekać czego (1): Poſpolity lud [Trojanie] narzekał vpadku wielkiego z máłey przycżyny. BielKron 57v.

narzekać z czego (1): Nędzneż tho ſą miaſtá kthorym ſłużyli dziatki twoie [Jeruzalem]/ [...] Abowiem iáko ſię rádowáło z vpadku y z zginienia twego/ thák zás będzie narzekáć z ſpuſtoſzenia ſwego. BibRadz Bar 4/32[33].

narzekać k komu (1): A będę vſtáwicznie miał nápieczy pámięć iego [Pana Boga] narzekaiąc kniemu wmyſlach ſwoich ábowiem iuż ſą zemdláły powieki moie dla zmorzenia RejPs 112v.

narzekać przeciwko czemu (1): Przećiwko fáłecznemu ięzykowi prorok nárzeka/ proſi páná áby ſie iemu mnożyć a rozſſerzáć dopuſćić nieraczył. RejPs 11.

narzekać na kogo, na co (178): BierEz I3, K3, Lv, Rv, S3v; RejŁas w, 33; RejPs 30v, 50v, 78, 79, 81 [2 r.] (12); RejRozpr Dv, K2; RejJóz C3v, C8, H5v, H8v; Mniſy ſie teras Liekaia Chodzą pokączie ſtękaia. Narzekaią na nedzni ſwiat Iż ieſt ſroſſy ſnaċ nizły kat. RejKup c8, e6, f4v, G, m3, m3v (8); BielKom D5, D8; GliczKsiąż E6, I3v; KrowObr 38 marg, 73v, C2v, Tt2v; A ták prożno nárzekáć ná ſzcżęſcie ná Bogá/ Z náſzey właſney przypada przycżyny tá trwogá. RejWiz 141, 62 [2 r.], 140v, 141, 144, 162 (10); Leop Iudic 14/16, Ier 9 arg; OrzList d3; KochZuz A3; RejFig Bb4, Dd, Eev; RejZwierz 13, 46, 103, 124v; BibRadz Ex 5/21, Is 1 arg, Ez 30 arg; Co dzyáłaſz Helia? Rzekł/ nárzekam ná lud Izráelſki dla ciebie Pánie/ bowiem ołtarze twoie pokáźili BielKron 85; [Henryk Brunszwicki] Thymi cżáſy przy małżonce chował dziewkę ná ſwą ſtronę/ o kthorey gdy ſie żoná dowiedziáłá/ nárzekáłá nań BielKron 222; ZEmomyſlaw [...] nárzekał ná ſwą żonę niepłodną: ábowiem vrodziłá mu ſyná nie rychło y tho ſlepego. BielKron 343, 31v, 59, 107, 180, 202v (14); Damnare tempora infelicitatis, Nárzekáć ná niepogodę/ ná nieſzczęście. Mącz 77o; Bo náſz Kátholik łáie ludźiem rożney wiáry/ Ci záſię nárzekáią ná Rzymſkie przywáry. Prot D, C3, D, D3v; LeovPrzep H4; RejAp 48v, 135; GórnDworz Z4v; RejPos 71, 81, 153v, 190v, 194 (18); BiałKat 236, 326; BielSat C2; HistLan A3v, Dv, Ev, E3v; miły brácie/ [...] wſzythki przypadki ſwym porządkiem iuż áż do ſkońcżenia ſwiátá ták ſie tocżyć muſzą/ á tybyś thylko miał nárzekáć ná przyrodzenie ſwoie? RejZwierc 172, [28³]v, 69, 156, 158v, [193] (8); BielSpr b3v; MycPrz I [A3], II A3v, C2v; Mam ná śię Páná łáſkáwégo/ nágradza mi pracą moię ták iáko ná mię należy. [...] nie mam o co nań nárzékáć Strum R; BiałKaz B3, Lv; Bo zániechawſzy tego á nieſkarawſzy/ prozno ná ſkáżone á złe niektorych obycżáie nárzekamy. ModrzBaz 53v; SkarJedn 388; Oczko 12, 13v; O niewſtydliwi bluzniercy Zwingliani/ [...] Iako mam ná was nárzekáć y nád wámi/ iáko Bogu vmárłemi/ płákáć? SkarŻyw 168, 108, 152, 183, [237], 293 (10); CzechEp 357, 410; Lecz ia niewiém przécz ná tę ſmierć ták nárzékamy/ Gdyż iednák nic ná źiemi wiecznégo nie znamy KochPieś 77; BielRozm 10; GórnRozm E4v; ZawJeft 48; Princeps niebosczyk Krol nate burzce narzekał y teraz trzeba opatrzyc aby potym ziazdy y Seimy spokoine przed nimi bywały. ActReg 70, 171, 172; LatHar 250, 511; WujNT Luc 10 arg, Iac 5/1; Nárzeka ieſzcże [św, Chryzostom] ná vrzędy práwne/ iż ták poſpolićie (á cżáſem w kośćiołách) dopuſzcżáią przyśięgáć/ ná kśięgi Ewángeliey ś. PowodPr 48, 42, 48 [2 r.], 65; CiekPotr 63; CzahTr B, L2v; SkarKazSej 659b, 667b, 695a; KlonWor 61; SzarzRyt Dv. Cf »narzekać (sam(że)) na się«.

narzekać o co (13): RejJóz C6, N2v; A gdy przyſzedł lud poſpolity nárzekáć o táką zágubę á morderſtwo ogniowe/ [Neron] záprzał by to on kazał vcżynić BielKron 145, 180, 306v; RejAp 152v; á o coż nárzekáć maſz? á prożno gniewáć á fráſowáć maſz Pána ſwego RejPos Ooo4v; BiałKat 326; Strum R; ModrzBaz 32v; PaprUp F4, G4v; ActReg 169.

narzekać nad kim, nad czym (16): Nád gorámi imę ſie płákać y lámentowáć/ y nád ſlicżnemi rzeczámi puſſcżey nárzékáć [et super speciosa deserti planctum]: bo zápalone ſą Leop Ier 9/10; Narzekay nád vmárłym iż ieſt pozbáwion świátłoſći/ nie mniey też żáłuy y ſzalonego iż ſtráćił rozum. BibRadz Eccli 22/10; RejAp BB4v, 7v, 20, 151 [2 r.]; RejPos Ooo3v; RejZwierc 195; SkarJedn 335; SkarŻyw 168; CzechEp 50; LatHar 724; Oto idźie z obłokámi/ y vyźrzy go wſzelkie oko/ y ći ktorzy go zbodli/ y nárzekáć będą nád nim wſzytkie pokolenia źiemie [et plangent se super eum omnes tribus terrae] WujNT Apoc 1/7, Apoc 18/9, 11.

narzekać przed kim (3): RejFig Bb2v, Eev; Muſze ieſce wſpomniec omowe Krola Kazimierza ktori na zalobe Ritwianſkiego powiedział ze ſie to nie ziego przitziny zatzinalo oco oni przed nim narzekali. PaprUp G4v.

narzekać o czym (1): prożno mamy Páná Bogá chwalić wymyſły ludzkiemi. Iáko y Izáiaſz ſzyroko o thym w oſobye Páńſkiey nárzeka RejPos 139v.

narzekać za czym (1): Acż ią będącz wżdy cżłowiekiem/ wżdy roźumnem ſtworzenim Tym ſie cieſzę iż narzekam/ za mem ſzcżęſcia zborzenim RejJóz C5v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: iż(e) (35), że (4), zaimek względny (2), iżeby (1)] (42): OpecŻyw 177v; WróbŻołt R2; RejPs 108; RejJóz G7, K4v, P3; RejKup c6, c8, Fv, g4v, I (8); Ano páni nárzeka iż v drugich wida/ Záwżdy pánná vbráńſza niżli v niey bywa. RejWiz 57v; Názáiutrz chłop nárzeka co go bolą boki RejWiz 66v, 144; RejFig Bb2v; Bległá zá nim niewiáſtá vboga wołáiąc/ Iżeby iey przeſłuchał krzywdy/ nárzekáiąc, RejZwierz 3v; paniętá bárzo nárzekáią/ Iże w woyſce żadnego winá iuż nie máią. RejZwierz 32v; RejAp BB7, 84, 127, 152v; RejPos 194, 280, 309v [2 r.]; BiałKat 113v; RejZwierc 156, 157v, 189v, 235; SkarŻyw 108, 180, 334, 496; O Busk owdzie kłopotu sieła, Szlachta narzeka, ze im nasądowe Starostwo, dano nie osiadłego Starostę Pana Sendomirskiego ActReg 131; KochFrag 17; PowodPr 48; SkarKaz 5b; CzahTr L2v.

Z przytoczeniem [w tym z zapowiednikami: mowiąc (27), (to) mowić (a. rzec) (6), tak(o) (4), w te słowa, słowy] (85): A gdy go pocżął lew drápáć/ Ieleń táko iął nárzekáć. O rogi tośćię mię zdrádziły/ Choćiaśćie v mnie w wadze były BierEz Kv, C4v, Ev, K3, L2, L4, Rv, S3v; [Maryja] z wielkim placżem narzékaiątz rzekła. Ach moy miły ſynu OpecŻyw 110v, 28v, 110v, 111v, 134, 176; chory pocżnie wielmi ſtyſkowaćz/ ij w ſobie wętpićz/ narzékaiątz: Ach toć mi cięſzko a medłem. ForCnR D3; BielŻyw 55; RejRozpr Dv; RejKup p2; HistAl F4v; LubPs hhv; KrowObr 38, 73v; A każdy więc nárzeka/ o by był Bog niechciał/ Nigdyby ten przypadek pewnie ſie był nie sſtał. RejWiz 141, 13, 81v, 83, 107v; Leop Iudic 14/16; KochZuz A3; RejFig Aa8v, Bb4v, Dd; RejZwierz 13, 122; BibRadz Ex 5/21; Nárzekáli Zydowie mowiąc: zginęłá nádzyeiá náſzá/ iuż nie powſtániem. BielKron 96, 3v, 39v, 147v, 238, 306v, 354, 361; RejAp 151v; GórnDworz T2v; HistRzym 45; RejPos 6, 85v, 139v, 153v, 190v (10); HistLan A3v, E3v; Strum K4v; BiałKaz B3; SkarJedn 388; pocżął pierwey ná wſzytki mnichy nárzekáć: boday bych was był nigdy nieznał SkarŻyw 183. 152, 224, [237] [2 r.], 572; KochFrag 24; PowodPr 65.

~ W didaskaliach (16): (did) Iakob żałoſciwie narzeka (–) [...] Ach moy Boże tocies mię/ pokarał nędznego Ze ſnadz w płaczu dokonam/ żywota ſwoiego RejJóz B5v, By, B4v, C8, I5v, K2v, N2; (did) Xiąze vizrzawſy ten ſrogy Saud [lege: sąd] leknawſſy ſię y nárzeka (‒) Ach/ Nieſtotyż tocz mie teſno RejKup y5v, e6, f4v, G, g3, h2v, p2, ſ7; (did) Młodość nárzeka. (‒) O mizerny ſpoſobye ludzkiego narodu/ To rozmáicie trapiſz nas niewinne z młodu BielKom E4. ~

W połączeniach szeregowych (19): RejJóz H2; [starość] Káſzle ſtęka nárzeka zgárbiwfzy ſie chodzi BielKom Ev; RejWiz 15; vtráćiwſzy oſtátek tego/ czegoć Sąśiad niewźiął/ płácząc y nárzékáiąc/ y Bogá nákóniec przeklináiąc/ do domu z Seymu nágo iedźieſz. OrzQuin B4; RejAp 40, 151v [2 r.]; ieden gdy widzi cżłowieká bogátego/ á w bogáctwie ſwym y w onym goſpodárſtwie ſwym rozſzyrzonego/ nárzeka/ lámentuie/ fráſuie ſie vftáwicżnie/ cżemu ſie też ták nie dzyeie v niego RejPos 280, 6, 85, 115, 244, 277 (8); iż iuż ſtráſzne głoſy idą ludzi niewinnych pod niebo/ thoż dopirko wołamy/ toż dopirko narzekamy/ toż go dopirko winuiemy iż Pan niemiłoierny ieſt RejZwierc 261, 152v, 179; SkarŻyw 152.

W przeciwstawieniach: »narzekać ... weselić się (2), milczeć, radować się, śmiać się, używać radości, rozkoszy« (7): BibRadz Bar 4/32[34]; Sálomon thę táiemnicę Páńſką wypiſał/ iáko ći będą ná ten cżás nárzekáć/ á ći záſię wierni iáko máią vżywáć rádośći ſwoich. RejAp 86v; Záprawdę záprawdę powiádam wam/ y wy będzyecie płákáć y nárzekáć/ á w then cżás ſwiát ſie będzye weſelił [quia plorabitis et flebitis vos, mundus autem gaudebit Vulg Ioann 16/20]. RejPos 125v [idem WujNT Ioann 16/20]; RejZwierc 270v; (did) Iezus. (‒) Milcż nie nárzekay Szátánie Krzywdáć ſie żadna nieſtánie. MWilkHist F, Biádá wam ktorzy ſię teraz śmieiećie: bo będźiećie nárzekáć y płákáć [Vae vobis qui ridetis nunc, quia lugebitis et flebitis!]. WujNT Luc 6/25, Ioann 16/20.

W porównaniach (6): Niegdy iedná miłośnicá/ Złupiwſzy ſwego pánicá: Záłowáłá gdy od niey iał/ [...] A gdy ćięſzko nárzekałá/ Iákoby ſyná pogrzebáłá: Towarzyſzki [...] ią ćieſzyły. BierEz O3v; RejAp 135; Abo iż ſie też powietzre [!] iákie ábo inſze przygody okáżą ſwiátá tego/ tho dopirko exaudi exaudi wołamy á nárzekamy nań iákoby ná winnego/ á iáko ná iákiego okrutnego RejPos 252, 244; BiałKat 236; Nárżekay iáko Dziewicá (Betthulá) worem przepáſána dlá mężá młodości ſwey [Vulg Ioel 1/8]. CzechRozm 129v.

W charakterystycznych połączeniach: narzekać począć (jąć) (27); narzekając bić się i policzkować, iść (przyjść, wejść) [gdzie] (3), szukać [kogo], wyć, zginąć; narzekać upadku wielkiego z malej przyczyny; narzekać dla struchlenia ducha; narzekać z spustoszenia; narzekać przeciwko fałecznemu językowi; narzekać na biskupy (2), na Boga (3), na bogacze nielitościwe, na burzce [= burzyciele], na świecką chciwość, na człowieka nadętego, na doktory, na dyjabła, na fortunę (2), na głowę, na grzech(y) (2), na przeklęte języki, na ubogą kaletę, na kłopoty, na swoją własną krew [= własne dzieci], na krześcijany, na lud (buczny) (3), na ludzi (bezpiecznego serca) (2), na męże swe, na zakamiałe miasta (2), na mistrza, na wszystkie mnichy, na długość modlitwy, na ś. nabożeństwo, na nędze [czyje], na niedostatki swoje, na swoję niefortunę, na niegotowość swoję, na niełaskę pańską, na niepogodę, na nieprzyjacioły swoje, na nierząd (2), na nieswobodę, na swoje (swe) nieszczęście (8), na niewczasy (2), na niewolą, na [czyję] nieżyczliwość, na złą nowinę, na głupie obietnice swoje, na obłudność świata, na skażone a złe obyczaje, na opuszczenie pańskie, na papieże (2), na plebana, na płanety, na pobor(y) (2), na odwłoczne prawa, na prokuraty, na przełożone swoje, na przodki, na (mdłe) przyrodzenie (swoje) (3), na przywary, na swoję pychę, na rodzice swe (2), na sądy pańskie [= boże], na skażenie, na szczęście (przeciwne) (3), na śmierć (2), na nędzny świat, na trudności, na duchowne ubostwo, na upadki swoje (3), na urzędy prawne, na złe ustawienie, na występki ludu, na zabawy i trudności świeckie, na złość, na złe zwodniki, na swą żonę niepłodną; narzekać nad nędzami [czyimi], nad umarłym; narzekać przed srogością gniewu pańskiego; narzekać u prawa; narzekać w ciemnicy [= w piekle], w liście swoim [do kogo], w nędzy (2), w marnych a ciemnych omyłkach swoich, w rozpaczy, w rozmaitym ściśnieniu, w udręczeniu, w więzieniu; narzekać bardzo, ciężko (2), co żywo, czasem (2), często(kroć) (3), z daleka (4), drżąc, głupie, jawnie (2), jeszcze, marnie, nędznie, niewczas, okrutnie (3), powoli, prosząc wspomożenia, prożno (6), nie przestając, przykro, rzewno (2), słusznie (2), smutno(-ie) (2), (w)spominając [co] (2), srodze (4), szyroko, z wielkim usiłowaniem, ustawicznie (2), wiecznie, (na)więcej (4), włosy targając; narzekać na ten czas [= wtedy], niegdy, przez kilka lat tysięcy, teraz; sromota narzekać.

Personifikacje (12): BielKron 434v; Tám záwżdy Prawo milczy gdźie brząkáią miecze/ [...] O tym wie Nięmen dobrze/ y częſto nárzeka Prot B4; KochPs 151; Przetoż Lábęćie Strymonu byſtrego Y wychowáńcy złotopiacżyſtego Hebru/ [...] Iuż nárzekayćie /[...] Poległ iuż poległ Słowieńſki Orpheus Y też Muſaeus. KlonŻal A4v, B3v; Obacż me ſerce [...] Co iák ptak śrzod gáłązek Nárzeka vtrapiony/ Gdy towárzyſzá vtráći troſkliwy GrabowSet N2.

narzekać po kim (1): A po Tereneyuśie Nie ták Kártago nárzeka. Iáko my po tobie Kwilemy ná twym grobie. KlonŻal C.

Z przytoczeniem [w tym z zapowiednikiem: słowy (1)] (2): BielSat G4; A Polſká ięłá ſłowy nárzekáć rzewnemi: Niebo/ y płodna źiemio bądź zemną záłoſna/ Iż ieſt táka ślepotá w moich ſynach ſproſna. BielSen 18.

W połączeniu szeregowym (1): A czeſto [księża] duſſe ſlychaią Czo nárzekaią/ ſtekaią/ A vſpomożenia zadaią. RejKup g7v.

W charakterystycznych połączeniach: narzekać często, smutniej.

2. Prosić (2):

narzekać o co do kogo (1): Dawid gdy był ſſukan od Saulá wdomu ſwem nárzeka o obronę do páná ſwego RejPs 86.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A gardian ſziedzaċ mdleie. Drzą mu r[e]cze twars blednieie Mniſy widza iż truchleie. [...] Tu na fránczyſca wolaią By mu pomogl nárzekaią. RejKup c8.

3. Nazywać [czemu; z przytoczeniem] (1):