[zaloguj się]
[pdf]

1. NIEGDY (435) pron

niegdy (418), nigdy (17); niegdy : nigdy ZapWar (49:16), SarnStat (28:1 [może błąd]). -e- (33), -é- (16); -e- GórnTroas (2), SarnStat (28); -é- : -e- OpecŻyw (13:3); -é- też SienLek (2), SienLekAndr.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w. (z Cn).

Zaimek przysłówkowy, zastępuje określenie czasu (435):
I. Nieokreślony (423):
1. Kiedyś; olim, quondam Vulg, JanStat, Cn; aliquando Vulg, Cn (337):
a. W bliżej nieokreślonej przeszłości: niegdyś (332):
α. Dawno temu, dawniej, przedtem (271): OpecŻyw 128; HistJóz C2; BielŻyw 165; WróbŻołt 67/8, ff8v, 94/8; LibLeg 11/60; RejPs 195v; Tákże też nyegdy Luter vczył/ yákoś wyſſſſey ſlyſſał. KromRozm I G2v, E3v; KromRozm III B4v, N7; BielKom D, G5v; Leop *B2, Iob 19/19, Is 2/6, Ez 32/23, Gal 1/13, Eph 2/3, 11; A ktore ſą rzecży przyſzłe/ iuż były niegdy BielKron 79v; ktorąſmy [Grecyją] niegdy trzymáli/ y ieſzcżebyſmy trzymáli/ ále ſie nam zdáłá niepożytecżna BielKron 126, 76, 83, 97, 125, 213 (55); nálożyłem naprzód ná to/ iákoby porządnié ſpiſáné béły/ ták choroby/ iáko y lékárſtwá/ [...] czego piérwéy w nich niebéło: bowiém niégdy o chorobie golennéy/ á támże o głównéy: wnet o piérśiách/ álić záś o zębiéch piſano SienLekAndr a3; HistRzym 25, 29v, [89], 99, 127, 129v, 130; BielSat H2v; KuczbKat 125, 260; BielSpr 3v, 44v, 52v, 57v, 59, 65v, 67; owce iedney owcżárnie y iednego páſterzá niewidomego/ pod iednym widomym Piotrem niegdy ſkupione [...]: wroććie ſię do Páná Bogá SkarJedn 332; SkarŻyw 76, 90 [2 r.], 131, 152, 241 (9); BielSenJoach 3; BielSjem 17, 20; Zdobił oycżyznę ſwoię w tey Polſkiey Koronie/ Słynął iák niegdy Parys on w Troiáńſkiey ſtronie. KołakCath B2v; SarnStat 406, 616, 886, 908, 1018; KmitaSpit C3; SkarKaz 118b; KlonFlis C3; SapEpit B; KlonWor **v, 21, 30.

W połączenia z przymiotnikiem (10): BielKron 267, 272v, 273, 278v, 281, 291; SkarŻyw 28; GórnTroas 13, 32; Pátrzćie ná bliſką ſąśiedzką źiemię Węgrow niegdy bogátych y możnych. SkarKazSej 682b.

W połączeniu z rzeczownikiem (11): BielKron 175v, 264v, 266v, 267v, 276, 291, 291v; SkarŻyw 245 [2 r.]; Mozg/ niegdy rozumu ſtolec/ [...] Brzydká żábá opánuie KlonŻal C3v; WysKaz 47.

W połączeniu z rzeczownikiem = były (9): BierEz Q; MetrKor 40/815; LibMal 1548/141; Leop Ios 1/1; przyzwał theż Theodoryk Piotrá z Ráwenny niegdy biſkupá Altyńſkiego BielKron 162, 232v, 253; SkarŻyw 25, 535.

W połączeniu z rzeczownikiem osobowym lub przymiotnikiem od niego [w tym: z rzeczownikiem (92); z przymiotnikiem (10)] = nieboszczyk, już nie żyjący (102): yako Slyachathny Iacub szyn nyegdy Szlyachathnego mykolaya szmoszczyszk prziszeth szamoszoszth doymyenya mego ZapWar 1508 nr 2056; Yako my othem vyemy ysz slachathny Borutha syn nyegdy Iacubow sebrzvmyna Raczybory nyeprzyszethl. ZapWar 1510 nr 2065; yako my tho wyemy ysz slyachethna dorothyą zona nygdy yąnowa zopaczy nyewzyala dw szyekyeru. ZapWar 1512 nr 2107, 1508 nr 2054, 1510 nr 2072, 1512 nr 2083, br. nr 2085, 1512 nr 2105 (52); MetrKor 40/811, 812, 825; LibMal 1554/194; GroicPorz ee5; BielKron 321, 322, 323, 378, 408, 408v; ZapKościer 1585/56v; y vkazáli nam przywiléy Kśiążęćiá Boleſłáwá/ świętéy pámięći niegdy Kśiążęćiá Polſkiégo/ Prádźiádá náſzégo namilſzégo/ ná práwá ſwé SarnStat 249; Potwiérdzenié Státutów o Zupách Solnych, przez świętégo niegdy Kázimiérzá Wielkiégo wydánych. SarnStat 337; ktory to Ian Woiewodá/ chcąc wolą brátá ſwégo Derſlauſá/ niegdy Káſztelaná Krákowſkiégo/ y Stároſty Sędomiérſkiéro [!] wypełnić [..,] SarnStat 978, 59, 177, 205, 368, 406 (21). Cf Wyrażenie.

W przeciwstawieniach: »niegdy ... potem (9), teraz (8), dziś (6)« (23): Potym niekto kruká ſpytał/ Ktorymby śię ptakiem mniemiał: Myślam pry był niegdy orłem/ A teraz śię iuż znam krukiem. BierEz H2v; MetrKor 40/815; acżkolwie niegdy niewſtid v niego za wielką ſławę był, ale potim za więtſzą nienawiſć. BielŻyw 69, 139; KromRozm III E2v, O3; Leop Gal 1/23; Hibernią niegdy zwano Iwernia/ dziś zową Irlándya. BielKron 277, 27, 175v, 283v, 285v, 290v (11); KuczbKat 135; á iego/ iáko niegdy ſtáry/ wludzie Zydowſkim zbor: ták dziś kośćioł Boży/ miedzy Chrześćiány zá Pátroná ſobie ma y waży. SkarŻyw 422; BielRozm 1; GórnTroas 32; KlonWor 51.

Połączenie: »niegdy z przodku« (1): Abowim piſſe Hyeronim/ iż nyegdy z przodku yeden to vrząd był biſkupi á kápłáńſki KromRozm III H7v.

Wyrażenie: »niegdy będący, żywy« = nieboszczyk, już nie żyjący; olim vivens JanStat (16 : 1): Iakom ya nyeszbyl ⟨gvalthem⟩ szlachathney anny szony nyegdy bandączego Iana vyelkovycz szparulow na drodze dobrovolney ZapWar 1508 nr 1974, 1507 nr 1987, 1527 nr 2351, 1529 nr 2387, 1532 nr 2414, 2415 [2 r.], 1549 nr 2662 [3 r.], 1550 nr 2676 [3 r.]; RejŁas w. 2; RejPs 68; BielKron 228v; ieſli żoná po śmierći iego dźierżáłá áż do ſkończenia żywotá ſwégo dobrá przez niegdy żywégo mężá ſwégo opráwioné SarnStat 633.
β. Pewnego razu (61): Owaćiem niegdy igráiąc/ Po pudle ſobie biegáiąc: Z przygody śię wywáłiłá BierEz Ov, L4v, N2v, P, S; BielŻyw 89; HistRzym 66 v; SkarŻyw 571; Oſobliwie niegdy Aryſtoteles gdy go pythano/ coby zá zyſk fáłſzerze odnośili/ odpowiedział Phil F4; KlonWor 70.
αα. Rozpoczyna opowiadanie (51): mnie ſie przygodziło/ Iáko chłopu niegdy było BierEz G4v; Orzeł niegdy lecąc z wyſoká/ Wźiął z ſtádá máłego báránká BierEz H2v, H3v, H4v [2 r.], Iv, I2v, I3 (50); RejFig Ee3v.
b. W bliżej nieokreślonej przyszłości: potem, w końcu, nareszcie (5): OpecŻyw 95v; yam zá ćyę prośił/ áby nyeuſtáłá wyárá twoyá: A ty nyegdy náwroćiwſſy ſye/ potwirdzay bráćyą ſwoyę. KromRozm III M7v; Sprawiedliwość aby wżdy była niegdy dokonana Diar 91; HistRzym 130; áby potym odrzućiwſzj wſzeláką zmázę grzechu/ [...] bylibyſmy godni niegdy zá iego łáſką y miłośierdźim/ sſtáć śie vcżeſtniki chwały y Kroleſtwá niebieſkiego. KuczbKat 45.
2. Kilkakrotnie w nieokreślonych odstępach czasu, od czasu do czasu, nieraz, czasem; quandoque Calep, Cn; interdum, interim, nonnunquam, quando, subinde Cn (86): Będzieć też on dobrze ſłużył/ A nam niegdy krotochwilił. BierEz B2v, R4; ijż kto chce duchowny żywot wieſtz/ nie má ſie dziwowatz/ ijż niegdy na cżas od niego nábożeńſtwo odijdzie OpecŻyw [34], 44, 56, 145v, 191, 191v; Acżkolwiek wżdi niegdi ku niektorim dworzanóm przichodzę a radźi mie widzą á wſzákoż ſnádź inij przeto iim nieprziiaią ForCnR A3v, C2v; A wſzákoż záſye [puszczanie krwi] bárzo ieſt niegdy potrzebno zwyczay máiącym. SienLek 32v, 4v, 92; SkarŻyw 501; Calep 885b.

Połączenia w znaczeniu ‘raz tak, raz tak’: »czasem ... czasem ... niegdy ... niegdy« (1): cżaſem Alexandra vcżył, cżaſem theż z nim po ziemiach iezgził [!], niegdy kxięgi ſkładał, niegdy ſie też vcżył. BielŻyw 87.

»niegdy ... drugdy« (1): dobrotliwie/ miloſciwie ij pokornie ſnimi rozmáwiál/ [...] przywodzątz ié niegdy ku ſwé milé matuchnie/ drugdy ſ nimi chodzątz do ijch domow OpecŻyw 40.

»już ... niegdy« (2): MAiąc baczenié [...] ná ſłużby záwżdy wierné/ którémi Pręłaći/ Pánowie/ Przełożeni/ Szláchtá/ y wſzyſtko Króleſtwá náſzégo Rycérztwo/ iuż rádząc/ niegdy téż [nunc ... nunc JanStat 124] ná woynach/ y innych przypadkách y przygodách vprzéymą cnotą knam przyſtawáiąc/ wdźięczną chęć nam pokázowáli SarnStat 136 [idem] 450.

»niegdy ... niegdy« (1): iż ſye więc niektorym záchćiewa/ niegdy rzeczy godnych niegdy niegodnych ku iedzeniu SienLek 112v.

»niegdy ... niegdy ...« [kilkakrotne] (3) [trzykrotne (1), czterokrotne (1), pięciokrotne (1)]: niégdy mile ij laſkawie ij pokornie/ niégdy bakaiątz ij téż kárząc/ niégdy przez podobieńſtwa/ ij przyklady/ niégdy tzudy ij tznotami kázál OpecŻyw 60v; CZłowiek zdrowy [...] żadnym ſye zakonem niema obwięzowáć: [...] ále mieć beśpieczne żywotá wiedźienie: á rozmáite/ niegdy w domu mieſzkáć/ niegdy ná polu być/ niegdy ná ogrodźie nieco robić/ niegdy iecháć/ á niegdy pokoy mieć. SienLek 9v–10, 10.

»niegdy ... a potym» (1): Bywa tedy naprzod lekkie ograżánie/ kthore niegdy przeſtawa á potym przycbodźi SienLek 91v.

»niegdy też (a. takież)« (6): chodzil do bóżnice trwaiątz tam dlugo na gorącé modlitwie/ na mieſtzu nániſſym ij wzgardzonym/ niegdy też Iozefowi robitz pomogl OpecŻyw [34]v; Cżini ludzi ſmutne á gniewliwe/ ledaczo mowiącze/ á ſpiącze. Niegdy takieſz na cżas cznącze. FalZioł V 54; BielŻyw 87; SienLek 41v; SarnStat 136, 450.

a. Dotyczy wydarzeń dziejących się w różnym miejscu i czasie: zdarza się, że ..., w niektórych wypadkach (48): OpecŻyw 120v; Paſterze niegdi nayduiącz ti iabłka iadaią ie/ á thak w twardy ſen wpadaią FalZioł I 86d, I 70d, 89c, II 1c, III 19b, V 44v, 72; Potrzebá niegdy przypędza tzłowieká ku grzeſſeniu. March3 V8; BielKron 96; O Záchfyceniu/ álbo zátchnieniu do czáſu/ ktore niegdy zá śmierć bywa policzáne. SienLek 60v, 3v, 68v, 74v, 97v, 101 (9); HistRzym 122 [2 r.].

W połączeniu z przymiotnikiem (1): gdy ſzwyąta anna [...] począla panną maryą [...] oktorey byly prorocztwa y ſkryte fygury uydany a nyegdy yawne PatKaz II 65v.

W połączeniu z czasownikiem oznaczającym powtarzalność (5): I niegdyć sie [t]o przygadza, Sługa krola [z] stoła zsadza. BierRozm 15; Ale iż ſye niegdy przydawa/ iż ty mieſyęczne płáwy/ niektorym vſtáć niechcą SienLek 110v; Bywa téż niegdy koniowi pryſzczowa tho ieſt zaſkorna bolączká. SienLek 184, 12v, 143v.

W przeciwstawieniu: »niegdy ... niegdy« (1): Gorſzy ieſt zdraycá domowy/ Niżli nieprzyiaćiel iáwny: Tego śię niegdy wyſtrzeżeſz/ Owego nigdy nie możeſz. BierEz R4.

Połączenia w znaczeniu ‘lub, też’: »a niegdy« (6): potym przychodźi/ częſty káſzel/ plwoćiny z ropą/ á niegdy y ze krwią SienLek 92. Cf »czasem ... a niegdy lepak«, »(a) niegdy ... (a) niegdy«.

»czasem ... a niegdy lepak« (1): Thak też przed oblicżym okrutnika, cżaſem nazwani bywaią wielkimi á cznotliwymi, á niegdi lepak y cżci odſądzeni bywaią. BielŻyw 6.

»(a) niegdy ... (a) niegdy« (5): tha wilkoſć poſpolicie gnije w żyłkach vſtek żołądkowych y theż wątrobnych/ niegdy płucznych/ á niegdy też ſleziony. FalZioł V 5v; SienLek 52, 60v, 102v, Vuu2.

»niegdy ... niegdy ... niegdy« (1): A to bywa rozmagitemi obycżaymi. Niegdy przed ożiciem dziecięcia w żywocie. Niegdy też bywa thaka przygoda: iuż po ożyciu/ ale ieſzcże ono dziecię ruſzania żadnego w żiwocie nie miało [...]. Niegdy ſię też to po piątym mieſiączu przydawa FalZioł V 29–30.

»niegdy też« (8): więtſzy [rojownik] roſcie poſpolicie na mieſtczach na kthorych ieſt wiele czegły/ á niegdy też roſcie na dachoch domowych. FalZioł I 130b, [*7], II 1c, V 5v, 11v, 29 [2 r.]; KuczbKat 370.

II. Uogólniający: kiedykolwiek, obojętnie kiedy; z czasownikiem wskazuje na możliwość zdarzenia: w jakiejkolwiek ewentualnej chwili; aliquando, quondam Vulg (12): BierRaj 20v; Sluſzećiem to ná mądrego/ Dziáłáć wſzyſtko cżáſu ſwego: Płákáć niegdy z płácżącżemi/ Weſelić ſie z ſkácżącymi. BierEz I2, G3; Thákże ine kroleſtwá/ y wyſpy/ kthore ſie im niegdy záſtáwiáły/ wykorzenili Leop 1.Mach 8/11, Iob 30/25; NIewiem iákoby kto mogł thák opátrznym być/ iżby ſye mu niegdy Przygodá nieprzydáłá SienLek 14v; Tentho cżłowiek wiele winien Pánu Bogu/ bo ieſt kraſny á mądry miedzy wſzemi ktorem niegdy widział. HistRzym 52; ktory [...] niechce bogá gniewáć/ przes grzechy. A obráźiłliby niegdy/ tedy ieſt gotow zátho doſyć vcżynić. HistRzym 102; Tá mię teſz niegdy w Iozephie onym ſtátecżność ku zdumieniu przywodzi SkarŻyw 16.

W przeciwstawieniach: »niegdy ... nigdy, teraz« (2): y pytaligo cżemu wſzytci mowią iedno on nic, y rzekł, bo bymi ſie niegdy przygodziło żebych zmowienia żałował, ale zmilcżenia nigdy. BielŻyw 99; Leop 3.Mach 4/4.

Fraza: »kto słyszał niegdy« (1): O kto ſlyſſál niégdy takowé rzecży OpecŻyw 91v.

Synonimy: I., II. niekiedy; I.1. gdy, kiedyś; a. niekiedyś, ongi; b. krotce; 2. »czasem«, drugdy, drugdzie, kiedy, niegdzie, podczas; II. kiedy, kiedykolwiek.

Cf GDY

MM