[zaloguj się]
[pdf]

ROZCIĄGNĄĆ (112) vb pf

rozciągnąć (111), rozściągnąć (1) OrzJan.

roſ- (48), roś- (43), roz- (20).

o jasne.

Fleksja
inf rozciągnąć
praet
sg pl
1 m rozciągnąłem, -m rozciągnął m pers
f -m rozciągnęła m an
2 m rozciągnąłeś, -ś rozciągnął m pers
3 m rozciągnął m pers rozciągnęli
f rozciągnęła m an
n rozciągnęło subst rozciągnęły
imperativus
sg
2 rozciągni, rozcięgni, rozcięgni, rozciągni : rozcięgni
conditionalis
sg
3 m by rozciągnął
impersonalis
praet rozciągni(o)no
participia
part praet act rozciągnąwszy
inne formy
con praet - by rozciągni(o)no

inf rozciągnąć (22). ◊ fut 1 sg rozciągnę (3). ◊ 2 sg rozciągniesz (4). ◊ 3 sg rozciągnie (10). ◊ 2 pl rozciągniecie (1). ◊ 3 pl rozciągną (1). ◊ praet 1 sg m rozciągnąłem, -m rozciągnął (3). f -m rozciągnęła (1). ◊ 2 sg m rozciągnąłeś, -ś rozciągnął (4). ◊ 3 sg m rozciągnął (23). f rozciągnęła (4). n rozciągnęło (1). ◊ 3 pl m pers rozciągnęli (6). subst rozciągnęły (1). ◊ imp 2 sg rozciągni (7),rozcięgni (2); rozcięgni BibRadz; rozciągni : rozcięgni FalZioł (1:1). ◊ [con 3 sg m by rozciągnął.] ◊ impers praet rozciągni(o)no (2). ◊ con by rozciągni(o)no (1). ◊ part praet act rozciągnąwszy (16).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

1. Rozprostować coś zwiniętego, złożonego, skurczonego; expandere Vulg, PolAnt; extendere, tendere Vulg, Calag; pandere, remittere Mącz; distendere Calag [w tym: co (15)] (17): Iezu ienżes iednorękiemu rękę ſuchą rozciągnąć kazał. TarDuch B3; ieſſcże iey rzekł: Rośćiągni płaſſcż twoy w ktorym chodziſz/ trzymayże obiemá rękomá. Ktora gdy rośćiągnęłá płaſſcż y trzymáłá mocno/ námierzył ſześć korcy ięcżmieniá Leop Ruth 3/15; BudBib 4.Reg 19/14; Strum B4; Calag 56a; [po puſzcżániu krwie [trzeba] trzymáć go [konia] ná chłodnym wietrze vwiązawſzy vzdą wzgorę/ ták iżby głowę y ſzyię co nabárźiey rozćiągnął Cresc 1571 535].

W przeciwstawieniach: »skurczyć, stulić ... rozciągnąć« (2): Mącz 88d; Bo ręká [tj. dłoń] ieſli ią ſkurcżyſz/ ieſli ią też roſciągnieſz/ przedſię ręką muśi być zwaná. RejZwierc 146v.

Zwroty:»namioty rozciągnąć« = o wojsku: zatrzymać się (1): Ztądeś pod Chełm ćiągnął/ Y támeś ſwé woienné namioty rozćiągnął KochJez B3v.

»żagle rozciągnąć« (1): Pandere vela, Zagle roſciągnąć. Mącz 275b.

Przen (3):
Zwrot: »rozciągnąć proporce, chorągwie« = rozpanoszyć się, dokonać bezprawia [szyk zmienny] (2:1): bo iuż wnet [czart] roſciągnie ſwe chorągwie/ á okaże rządy ſwoie. RejPos 115, 320v; czym proporców páńſtwá ſwégo [cesarz turecki]/ ták iákoby chćiał/ rozśćiągnąć nie może OrzJan 7.
a. Przeciągnąć w poprzek z jednego boku do drugiego [co] (4): doſyć im [rzemieślnikom] ieſt przed mieyſtcem niebeſpiecznym roſćiągnąć ſznur GroicPorz mm3; Leop Iob 38/5; [Na ulicy jakiej [...] rozściągną żagiel wielki dla słońca i dżdża DiarPeregr 56].

rozciągnąć od czego do czego (1): rośćiągnąwſzy ſznur od Bórty do Bórty idźiſz z miárą podle ſznura Strum F2v.

Przen (1): Et funes extenderunt in laqueum: iuxta iter [...]. Powrozy na ſidło rozciągnęli podle drogi WróbŻołt 139/6.
2. Przygotować do tortur, przywiązując do czegoś unieruchomione, napięte ciało [w tym: kogo (8)] (9): [Dioklecjan] rzekł: áby Wituſa y Modeſtá y Kreſcencyą ná kátowniey rośćiągniono/ y bito/ y żelázmi tárgano. SkarŻyw 553, 328.

rozciągnąć na czym (3): Y kazał ią drugi raz ná palu rośćiągnąć/ y ćiáło ná niey rzezáć SkarŻyw 21, 125, 151.

a. O Chrystusie ukrzyżowanym (4):

rozciągnąć czym (1): gdy ćię okrutnie powrozámi rośćiągnęli/ według długośći y ſzerokośći krzyżá twego LatHar 292.

W porównaniu (1): A tako go rozciągnąwſſy iako ſtrunę na lutni/ wielkim gozdziem ku krzyżu przybili. OpecŻyw 139v.

Zwrot: »na krzyżowym drzewie rozciągnąć« (1): Przy vkrzyżowániu/ ſrodze go na krzyżowym drzewie rośćiągniono/ y okrutnie do niego przybito. LatHar 319.
Przen [co] (1): Iezu [...] ienżes byl ná krzyżu dlá mnie okrutnie rozciągnion [...]. Dáy mi wſſytki cżlonki/ ij ſily cieleſné/ ij duſſe moié ku chwále twé ſwięté rozciągnątz OpecŻyw 140.
3. Rozszerzyć (4):
a. Rozsuwając krawędzie; przen (1):
Zwrot: »rozciągnąć [naprzeciwko komu] paszczekę« (1): ktorzy rozćiągnąwſſy náprzećiwko mnie/ páſſczeki ſwoie rádzi by ią [chwałę bożą] zelżyli RejPs 162v.
b. Rozszerzyć powierzchnię (między innymi ciągnąc a. kując) [w tym: co (2)] (3): Productilis, Co kowal ná nákowálniey roſciągnął. Mącz 324d; KuczbKat 390; A czo z grochu nie doye káwálcá ſłoniny/ [...] Roſciągnąwſzy zá piecem wnet ſkornie ſmáruie. RejZwierc 241v.
4. Rozsmarować (3): Ta [!] maſcią pomazuy cieniuchno na te zmazę/ to ieſt tak roſciegni iakoby plaſtrzyk na mieſtczu zmazanem. FalZioł V 117v.

rozciągnąć co na czym (1): Też galbanum rozciągnąć na chuſtcze iakoby plaſthr á przyłożyć FalZioł V 71v.

rozciągnąć na co (1): á to iuż będzieſz miał plaſtr/ ktorego wziąwſzy tochę [!] roſciągni na zameſz/ á przyłoż na ſtwardziałą ſledzionę FalZioł III 33d.

5. Umieścić gdzieś coś płaskiego i szerokiego, rozpostrzeć, rozesłać; extendere Vulg, PolAnt, Modrz [w tym: co (14)] (15): Wdzień gorący roſćiągnął chłodny obłok nád niemi RejPs 155v; LubPs Yv.

rozciągnąć na czym (3): ſukno zyelone/ Roſciągniono ná ſtole RejWiz 109; [Kambises] kazał z niego [przekupnego sędziego] ſkorę odrzeć á rościągnąć ná ſtolcu gdzye ſędzya ſiadał BielKron 114; ModrzBaz 88v.

a. O Bogu: stworzyć niebo i ziemię (10):

rozciągnąć gdzie (1): niebo ſprawiwſſy zwielką roſtropnoſćyą/ ziemię nád wodámi roſćiągnął RejPs 203.

W porównaniach (5): Ale Dawid prorok ſwiadcży iż rozciągnął prawi pan Bog niebo iako ſkorę. GlabGad L8, X5v; WróbŻołt 103/3; Y poſtáwił to widome niebo/ iáko ſklep wyſoki/ y rośćiągnął ie iáko tablice ábo kxięgi áby wnie przyſzły cżłek pátrzał [...]. rośćiągnął ie iáko piękny kobierzec háftowány drogiemi kámeńmi [!] y perłámi/ tákiemi rozlicżney świátłośći gwiazdámi/ y promieńmi złotemi SkarŻyw 258.

Zwrot: »rozciągnąć niebiosa (a. niebo)« = extendere coelum(-os) Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (7): GlabGad L8; Extendens coelum ſicut pellem [...] A niebos rozciągnął iako skorę WróbŻołt 103/3; LubPs X5v; ktory ſtánowi świát mądrośćią ſwą/ á rozumem ſwym rozćiągnął niebioſá. BudBib Ier 10/12; CzechRozm 5, 9, 9v.
6. Podnieść ramiona lub skrzydła, rozłożyć na boki, też zapewne w górę i do przodu; expandere Vulg, Mącz, PolAnt; spargere Vulg; elevare, extendere PolAnt [co] (25):
Zwroty: »rozciągnąć na krzyżu« (2): RejPos 106; ktoryś od ſzoſtey godźiny áż dodźiewiątey/ rośćiągnąwſzy ná krzyżu ręce/ żywo wiśiáł LatHar 309.

»rozciągnąć ręce« (1): álić oto oná miłośnicá á náłożnicá iego/ leży przede drzwiámi/ rośćiągnąwſſy ręce ná progu [sparsis in limine manibus]. Leop Iudic 19/27.

»rozciągnąć ręce« [w geście modlitewnym] [w tym: k(u) komu (=Bogu) (2), k czemu (1)] = expandere manus Vulg; extendere palmas PolAnt (4): Expandi manus meas ad te: [...] Roſciągnąłem ręce moie ktobie panie boże WróbŻołt 142/6, [tt3]; RejPos 342; Potym ſtánął Solomon przed ołtarzem Iehowy/ [...] y rośćiągnął ręce ſwe kniebu. BudBib 3.Reg 8/22.

»rozciągnąć ręce« [w tym: na krzyżu (2)] [o Chrystusie ukrzyżowanym] (5): Czo vkazáł y ná krzyżu/ roſciągnąwſzy ręce ná wſzytek ſwiát RejPos 130, 106, [136]v; ArtKanc D8v; LatHar 309.

»rozciągnąć rękę [nad czym]« [aby uczynić cud z mocy bożej] (1): rzekł Pan Moiżeſzowi/ [...] A ty podnieś laſkę ſwą/ á rośćięgni rękę ſwą [extende manum tuam] nád morzem/ y rozdwoi ſie BibRadz Ex 14/16.

»rozciągnąć skrzydła (a. skrzydełka)« = elevare alas PolAnt; expandere alas Mącz (3): RejWiz 43; A Cherubinowie rośćiągnąwſzy ſkrzydłá ſwoie podnieſli ſię od źiemie BibRadz Ez 10/19; Mącz 275b.

Przen (11):
Zwroty: »rozciągnąć rękę« [o Bogu: ukarać, zesłać zło] [w tym: na kogo (1), nad kim (1)] (5): TarDuch A5v; RejPs 108v; Nád gniewem nieprzyacioł mych roſciągnieſz rękę twoię LubPs dd6v; RejPos 205v; Rośćiągni rękę ſwoię/ á każ vſtępowáć/ Tym/ co zwykli ná me złe/ ſwe śidłá gotowáć. GrabowSet P2v.

»rozciągnąć rękę« [o Bogu: zesłać łaski] (1): A gdy roſćiągnieſz ſſczodrobliwą rękę ſwoię/ káżde zwierzę będzie vbłogoſláwione wpotrzebach ſwoich RejPs 214.

»rozciągnąć ręce« [w geście rozpaczy] (1): Rozćiągnął Syon ręce ſwoie [Expandit ... manus suas]/ nie máſz ktoby ią poćieſſył Leop Thren 1/17.

»rozciągnąć skrzydła [na co]« = czynić zło (1): lękay ſie á karz ſie niewierniku/ ktoryś roſciągnął ſkrzydłá ſwoie ná vpadek niewinnego RejPos 127v.

»rozciągnąć skrzydła [nad czym]« [o Bogu: ukarać, zsyłając zło] (1): Oto iako orzeł wynidzie/ y przyleći/ á rozćiągnie ſkrzydłá ſwe [expandet alas suas] nád Bocrą/ á ſerce mocarzow Edomſkich będzie dniá onego/ iáko ſerce niewiáſty boleiącey. BudBib Ier 49/22.

»rozciągnąć skrzydła« [w tym: nad kim (1)] [o Bogu: zesłać łaskę] (2): Roſciągnąwſzy ſkrzidłá ſwoiey ſwiętey wſzechmocnośći Nośił ie [przodków Izraela] ná ramionách ſwych w ich káżdey trudnośći LubPs gg4; Rośćiągni nád námi ſkrzydłá twoie/ ábyſmy pod one od ſmoká tego vćiekli LatHar 590.

7. Rozstawić, zająć czymś miejsce; przen; extendere Vulg, PolAnt; [co] (3): Do źiemie Idumeyſkiey rośćiągnę both moy Leop Ps 107/9.
Zwrot: »rozciągnąć sidło, sieć« = extendere rete PolAnt [szyk zmienny] (1:1): WróbŻołt ſſ6v; Abowiem roſćiągnął ſprzećiwnik moy ſieć ſwoię wydawáiąc ná mię przed tobą ſwiádectwo wyſtępkow moich RejPs 57v; [BibRadz Ps 139/6].
8. Rozrosnąć się szeroko w gałęzie; przen; extendere PolAnt [co] (5): Zoná iego będzie podobna ku winney máćicy ktora po domu iego roſćiągnie látoroſly ſwoie RejPs 195v.

W porównaniach (2): RejPos 126v; [Mądrość mówi:] Iam rośćiągnęłá gáłęzi moie iáko Terebint/ á gáłązki moie ſą gáłązki chwały i łáſki. BudBib Eccli 24/18.

Zwrot: »szyroko rozciągnąć« (2): Wdzęcżne [!] gáłąſki ſwe ſſyroko roſciągnęłá [winnica Pańska] LubPs S3v; gdiż ták ſzyroko ná wſzytek ſwiát roſciągnął nád nim [kąkol, tj. czart, nad wiernym] liſcie ſwoie á látoroſli ſwoie. RejPos 54.
9. Sformować wojsko w długi lub szeroki szereg [kogo, co] (4): Poſtáwili co przednieyſzy lud ná práwey ſtronie ſwoiey/ [...] á z lewey ſtrony ſzykowáli lud náprzek y rozćiągnęli iáko rożen BielSpr 21v, 22v.
Zwroty:»rozciągnąć szeroko« (1): pierwſzy vff ieznych [Skanderbeg] rośćiągnął ſzeroko ná cżele BielKron 244v.

»rozciągnąć wszerz i wzdłuż« (1): ROku 1289. woyſko Litewſkie [...] do zięmie Sambiyſkiey w Pruſiech wtárgnęło/ [...] á roſciągnąwſzy wſzerz y wzdłuż zagony ſwoie/ wielkiemi łupámi obćiążeni [...] bez odporu odćiągnęli StryjKron 370.

»rozciągnąć zagony« [szyk zmienny] (1): StryjKron 370; [[Kiejstut] Z Tatarami i z Rusią zagony rozciągnął, A pod Oltellzberg [...] podciągnął. StryjPocząt 286].

10. Nadać czemuś większy zakres, powiększyć, nasilić [w tym: co (7)] (8): Abowiem iáwnie káżdy bácżyć może/ iáko nie ſłuſznie tę władzą Biſkup Rzymſki z ſwoimi náśládowniki rośćiągnął WujJudConf 151, 84v.
a. O terytorium (6):

rozciągnąć dokąd (2): Orchánes wtory Krol Turecki [...] dziwną ſwą fortuną [...] kroleſtwo ku Heleſpontowi áż do brzegow morzá Euxińſkiego rośćiągnął. BielKron 239v. Cf rozciągnąć skąd dokąd, Zwrot.

rozciągnąć dokąd [=jak daleko] (1): Ná kray świátá rośćiągnę z Sionu wielkiégo Władzę kroleſtwá twégo KochPs 170.

rozciągnąć skąd dokąd (1): Bałakłai Soltan Cárz Hordy Zawolſkiey [...] roſciągnął moc ſwoię od Morzá Káſpiyſkiego [...] aż do morzá Czarnego StryjKron 280.

Zwrot: »rozciągnąć szyroko« [w tym: [dokąd]] (1): Tim ći Polſka uroſła/ a granice ſwoie Rozciągnęła ſzyroko miedzy morza dwoie. KochSat A2v; [StryjKron 13].
Przen (2): Od Cżyrkas [...] wyſzſzey rzeki Dniepru/ leży nád tąż rzeką Kaniow zamek ſiedḿ mil/ s Kaniowá do Kiowá oſmnaśćie mil/ wzgorę idąc theyże rzeki/ [...] od Kijowá záſię do Modzyrá wzgorę idąc ieſt mil 30. [...] Potym do Mogilewá dwádźieśćiá y pięć mil/ s thąd do Orſze ſześć mil/ tho ták tá rzeká Dniepr rośćiągnęłá Kſięſtwo Litewſkie [tj. Księstwo Litewskie rozciąga się po Dniepr] BielKron 437.

rozciągnąć kogo [= czyje ziemie] (1): BibRadz I 5d marg cf Szereg.

Szereg: »albo rozwieść albo rozciągnąć« (1): Bog Iáphetá niechay rozmnaża miłośćiwie (marg) Albo rozwiedźie/ álbo rośćiągnie. [...] (–) BibRadz Gen 9/27.
11. Poddać swemu oddziaływaniu [co] (17): RejPos 7v; Wſtań/ á rośćiągni ſwóy ſąd ſpráwiedliwy/ A vznay/ kto z nas praw ieſt/ á kto krzywy KochPs 50, 170.

rozciągnąć na kogo (2): Zaſz ná wyeki nád námi twoy ſrogi gnyew będzye/ Izaſz ná wſſe narody roſcyągnyeſz gi wſſędzye. LubPs T; SiebRozmyśl A3.

rozciągnąć nad kim (12): gdy by nád wſſytkiem chćiał roſćiągnąć ſrogoſć ręki twoiey rázem by ſię wſſytko wniwecz obroćiło. RejPs 153, 193; iż on możnieyſzy Hetman Pan twoy ſtánie mocno przy thobie/ á roſciągnie nád tobą [...] możność Boſtwá ſwoiego. RejPos 79, 7v, 24, 26v, 198v, 315, 341; Pan obawáiąc ſie áby [pustelnik] ſie był tám nie wzgorſzył á iżby nie muſiał był roſciągnąć iákiego ſądu ſwego nád nim/ kazał go ziąć w niewinnośći iego s ſwiátá tego RejZwierc 175v; ArtKanc N18; GrabowSet V4.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): promittere, Rośćiągnąć/ dáleko ſcięgáć. Mącz 226d.
*** Dubium (1): Wierz mi iż y to nie głupiec/ Co go to zową pan kupiec. Przycżyni ten ſobie wagi/ Y łokciem roſciągnie ſzragi [= wieszaki]. RejZwierc 234v.

Synonimy: 1. rozdziergnąć, rozłożyć, rozpiąć, rozpostrzeć, rozpuścić, rozstawić, rozszerzyć, roztoczyć, rozwinąć.

Formacje współrdzenne cf CIĄGNĄĆ.

Cf ROZCIĄGŁY, ROZCIĄGNIENIE, ROZCIĄGNIONY

KW, (LWil)