[zaloguj się]
[pdf]

ROZPUŚCIĆ (278) vb pf

roſ- (215), roz- (63).

o jasne.

Fleksja
inf rozpuścić
praet
sg pl
2 m -ś rozpuścił m pers -ście rozpuścili
f rozpuściłaś m an
3 m rozpuścił m pers rozpuścili
f rozpuściła m an
n rozpuściło subst rozpuściły
plusq
sg
3 m rozpuścił był, był rozpuścił
imperativus
sg pl
2 rozpuść rozpuśćcie
3 niech rozpuści
conditionalis
sg
3 m by rozpuścił
n by rozpuściło
impersonalis
praet rozpuszcz(o)no
participia
part praet act rozpuściwszy

inf rozpuścić (31). ◊ fut 1 sg rozpuszczę (2). ◊ 2 sg rozpuścisz (10). ◊ 3 sg rozpuści (14). ◊ 3 pl rozpuszczą (3). ◊ praet 2 sg m -ś rozpuścił (2). f rozpuściłaś (1). ◊ 3 sg m rozpuścił (40). f rozpuściła (4). n rozpuściło (3). ◊ [2 pl m pers -ście rozpuścili.] ◊ 3 pl m pers rozpuścili (11). subst rozpuściły (1). ◊ plusq 3 sg m rozpuścił był (1) BibRadz, był rozpuścił (1) LatHar. ◊ imp 2 sg rozpuść (92). ◊ 3 sg niech rozpuści (1). ◊ 2 pl rozpuśćcie (1). ◊ con 3 sg m by rozpuścił (7). n by rozpuściło (1). ◊ impers praet rozpuszcz(o)no (1). ◊ part praet act rozpuściwszy (51).

Sł stp notuje, Cn s.v. rozmrozić, Linde XVI (cztery z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia
1. Pozwolić a. kazać iść, biec, udać się w różne strony (o wielu); dimittere Vulg, PolAnt, JanStat; solvere Miech; absolvere, remittere PolAnt [w tym: kogo, co (żywotne), co (75)] (78):
[Przen:
Zwrot: »[co] na wiatry rozpuścić« = nie wziąć pod uwagę, zlekceważyć: Vſłyſzał/ á część prośby k ſkutku przyśdź dopuśćił Apollo/ á część drugą ná wiátry roſpuśćił [partem volucris dispersit in auras XI 795]. VergKoch 335 (Linde).]
a. Pozwolić a. kazać odejść, uwolnić (o ludziach); absolvere, remittere PolAnt (49): MurzNT 68v marg; Potym [Jezus] rozpuſćiwſſy tłuſſcże przyſſedł do domu Leop Matth 13/36; A roſpuſćił był Iozue lud/ y rozeſzli ſie ſynowie Izráelſcy káżdy do dźiedźictwá ſwego/ áby poſiedli źiemię. BibRadz Iudic 2/6, Matth 13/36, Mar 8/9, Act 19/40; BielKron 400; Strum I; y potym [Samson Rzymianin] do ſkromnego ſię żyćia przypráwuiąc/ sługi rozpuśćił/ y ná iednym przeſtáiąc/ niepokoiow ſię żywotá poſpolitego [...] wiárował. SkarŻyw 592, 503 marg; Y przyſtąpiwſzy dwánaśćie/ rzekli mu [Jezusowi]: Roſpuść rzeſze/ áby odſzedſzy do miáſteczek y wśi okolicznych/ goſpodámi ſtali/ y żywnośći doſtáli WujNT Luc 9/12, Matth 13/36, 14/15, 22, 23, 15/39 (10).

rozpuścić dokąd [zawsze: do czego] (6): I roſpućił [!] [Jozue] lud/ káżdego do dzierżáwy ſwoiey. Leop Ios 24/28; BielKron 48v; BudBib Ios 24/28. Cf »rozpuścić do domow«.

rozpuścić skąd [w tym: od czego (1), z czego (1), „stamtąd” (1)] (3): A kiedy iuż będźieſz miał od Stáwu ludźi roſpuśćić/ zwołayże do śiebie wſzyſtkich/ á wytrzęś od każdégo Ryby ná iednę kupę Strum Iv; A potym ſię [książę Olgierd Giedyminowic] z weſelim ná Witebſk do żony Vliany [...] wroćił/ á ſtamtąd woyſko roſpuśćił StryjKron 421; Trafiáło ſię niekiedy [...] że gdy ſzpitálni ſtárſzy dla niedoſtátku pieniędzy/ vboſtwá cżęść niktorą roſpuśćić z ſzpitalá vmyſlili/ názáiutrz záraz tyſiąc y dwá tyſiącá złotych w ſzpitálney ſkrzynce [...] ználázły ſię ReszHoz 124.

W charakterystycznych połączeniach: rozpuścić lud (ludzi) (10), rzesze (6), sługi, ślachtę, tłuszcze, zgromadzenie (ludu) (3); rozpuścić do dziedzictwa [czyjego], do dzierżaw(y) [czyich(-jej)] (2).

Zwroty: »rozpuścić do domow(-u)« = dimittere ad tabernacula Vulg [szyk zmienny] (3): A ták dniá trzećiego y dwudzieſthu ſiodmego kxiężycá/ roſpuśćił [Salomon] lud do domow ſwoich Leop 2.Par 7/10; BielKron 77v; á potym [król] Mieſiącá Styczniá/ Sláchtę z Powiátow źimą vdręczoną do domow roſpuśćił StryjKron 627.

»rozpuścić więźnie« (1): A przetoż ono woyſko roſpuſćilo więznie [reliquit ... captivitatem] BibRadz 2.Par 28/14.

»wojsko(-a), lud [= żołnierzy], żołnierze rozpuścić« = exercitum solvere Miech; missionem dare militibus Mącz; exercitum remittere PolAnt [szyk zmienny] (13:3:1): MiechGlab 54; gdy źimá nádchadzáłá/ roſpuśćił Ceſarz woyſko/ á ſam ſie ruſzył od Wiedniá do Włoch BielKron [211]; [papież] lud gotował táiemnie ná Luteryany/ to ieſt pieſzych 12. tyſięcy/ ieznych pięć ſet/ á gdy mu to rozwodzono/ yż potym ieſzcże nic/ poki ſie Koncilium niedokońcży/ tedy lud ná ten cżás kazał roſpuśćić BielKron 223v; Miał to przymierze ieſzcże moſkiewſki przez poſły ſwe vmocnić/ á w tym Krol roſpuśćił woyſká: ſzły niektore ná Wołyń drugie do Polſki/ drugie do Litwy. BielKron 406v, 215v, 223, 300v, 311v, 380; Mącz 225b; A ono záſię woyſko ktore roſpuśćił Amác-iáhu/ á nie wziął go z ſobą ku bitwie/ wtárgnęło do miaſt Iudſkich BudBib 2.Par 25/13; Krolowie potym Kazimierz Polſki y Ludwig Węgierſki teyże źimy woyſko roſpuśćili. StryjKron 437, 360, 421, 457, 477, 747.

α. Zakończyć coś a. zaprzestać czegoś, pozwalając rozejść się uczestnikom (3): [Joab] Sybę w mieśćie obległ/ kthorego głowę przez namowę iedney niewiáſty Ioábowi z miáſtá wydano/ á on teſz oblęzenie [!] roſpuśćił. Leop 2.Reg 20 arg.
Zwrot: »rozpuścić sjem« (2): Krol roſpuśćiwſzy Syem/ ſpilnośćią rzecży wſzytkie ná Seymie námienione ſpráwował BielKron 305v; StryjKron 427.
b. Wysłać do walki (14):

rozpuścić na kogo (1): [Amurat] woyſko ná Greki roſpuśćił BielKron 240.rozpuścić na co [= w jakim celu] (1): [Kajdan chan zawolski] woyſko Hordy Zawolſkiey przez Dniepr przepráwił/ á przyciągnąwſzy pod Mozer y Zagony ná burzenie Ruſkiey Ziemie roſpuśćiwſzy/ ſam ſię koſſem położył nád Dnieprem StryjKron 270.

rozpuścić po czym (2): ále gdy mu [kniaziowi Michałowi Glińskiemu] wiele ludzi zbito/ wnet zagony roſpuśćił po wſzyſtkich Słuckich/ y Kopylſkich wołoſciách StryjKron 712, 747.

rozpuścić dokąd (2): potym [Tatarzy] do Sendomierſkiey/ Siradſkiey/ Krákowſkiey zieḿ zagony roſpuścili/ gdzie Miáſteczek/ Zamkow/ Klaſztorow/ Folwárkow/ Wśi bez liczby popalili/ y zburzyli StryjKron 370; [Tatarzy] rozdzielili zagony ná czterzy woyſká/ z ktorymi do Ruśi y ná Podole wtárgnęli. Pirwſze woyſko ciągnęło do Kámieńcá Podolſkiego/ [...] Czwarte w Szynkowſki Powiát zagony roſpuśćiło StryjKron 752.

rozpuścić skąd (1): Przekopſki [...]/ wtárgnął krolowi do Ruſkich krain we dwudzyeſtu y cżtherzech tyſięcy/ położył koſz v Lopuſzná/ [...] s thámtąd roſpuśćili w zagony ná wſzytki ſtrony. BielKron 409.

W charakterystycznych połączeniach: do [jakich] ziem rozpuścić; na burzenie [jakiej] ziemie rozpuścić; w [jaki] powiat rozpuścić; rozpuścić po [jakich] wołościach (2); wszerz rozpuścić, wzdłuż.

Zwroty: »wojsko rozpuścić« (1): BielKron 240 cf rozpuścić na kogo.

»rozpuścić na wszytki strony« (1): BielKron 409 cf rozpuścić skąd.

»zagony, na zagony, w zagony rozpuścić« [szyk zmienny] (8:1:1): BielKron 409, 429; Ták Ruſſacy y Litwá wſzerz y wzdłuż zagony roſpuſciwſzy Mázowſze [...] okrutnie plundrowáli. StryjKron 335; [Leszko] obroćił ono woyſko do Mázowſza Cirnenſkiego [...]. A ták dawſzy Litwie pokoy/ wſzyſtkę zięmię Mázowiecką ná troie zagony roſpuśćiwſzy/ ogniem y mieczem powoiował. StryjKron 370; [Mendlikierej, chan przekopski] ze wſzytką Hordą ſwoią ciągnął do Moſkwy/ á roſpuśćiwſzy zagony po wſzytkich Moſkiewſkich wołoſciách/ ták ich ſrogo bez odporu ſplundrował/ y zwoiował/ iż [...] StryjKron 747, 270, 370, 712, 752; Rzowſki to tu iuż powiát wśiámi vſádzony Gęſtémi: tuś ty znowu roſpuśćił zagony/ Któré ſye w ośmi zewſząd milách opiéráli/ Y wielkié ſzkody mieczem y ogniem dźiáłáli. KochJez B2.

Przen (3):

W porównaniu (1): A gdy ten wielki hetman [diabeł] co ták ſwiátem tocży/ Z dopuſzcżenia Páńſkiego proporce roſtocży [...]. To iuż iego Rotmiſtrze idą gonionego [...]. To iuż idą káżdy w ſwą dobrzy towárzyſze [...]. A gdy iáko Tátárzyn zagony roſpuśći/ A korzyśći [tj. zdobyczy wojennej] káżdemu po woli dopuśći/ To vźrzyſz oná rotá roſypie ſie wſzędzye RejWiz 139.

Zwroty: »swowolnie rozpuścić« (1): Ten [czart] powietrze zaraża/ kiedy Pan dopuśći/ Gdy ty ſwoie hetmány ſwowolnie roſpuśći. RejWiz 169v.

»szyroko rozpuścić« (1): Lękay ſie Sármátia pod pánowániem polſkim. Bo im cię P.Bog więcey w ſzyrokośći á ludnośći rozſzyrzył: tym też ty ſzyrzey roſpuśćiłáś zagony ſwe/ ná właſne dźiedźictwo Kryſtuſowe y kośćiołá iego PowodPr 12.

»rozpuścić zagony« [w tym: na co (1)] [szyk zmienny] (2): RejWiz 139 cf W porównaniu; PowodPr 12 cf »szyroko rozpuścić«.

c. Wypuścić zwierzęta z zamknięcia i pozwolić im swobodnie się poruszać (14): Wolałbych [...]/ Ná kożde [ramię] płech wor pełen wźiąć: Y roſpuśćiwſzy ná ſło⟨ń⟩cu paść/ A wiecżor ie záśię w wor kłáść. Niż [...] BierEz P2v; Liſzek młodych áby nie zbierano/ á v kogo ią [lege: je] naydą áby dzyeſięć grzywien przepadł á liſzki roſpuśćić. UstPraw K3 [idem SarnStat (2)]; IEdnemu ſie wędzidłá v ſzkápy zyuſzyły/ Roſpuſzcżono Rarogi/ więc w łeb ſzkápę biły. RejFig Cc6v; SarnStat 278, 673.

rozpuścić na kogo (1): A iż mu [Leszkowi, synowi Przemysła] niefortuná zgołá tho znáć dáłá/ Ze ſie w iego potomſtwie namniey nie kocháłá/ Bo Bog dla ich ſpraw ſproſnych ták ie był opuśćił/ Ze Myſzy ná nie wielkość y ſrogich roſpuśćił. PaprPan Dd2v.

Przen (8): Pomniſz że on Cerberus/ ze trzemi głowámi/ Roſpuśćił ſwe ſcieniętá/ co poluią námi. RejZwierz 142v.

rozpuścić na co (1): Ten [Sobiepan] zazdroſcią z łákomſtwem tám włada ná ſwiecie [...]. A ći iego figlarze widziſz cżym hárcuią/ Trzoſki im [prostakom] á klenoty piękne okázuią. Bo náſzy záwżdy iáko po ſkwárnie Iáſtrząbi/ Zwabi ſie káżdy ná to [...]. Bo iuż s tego obłowu pychá y warchoły/ Przypádnie/ gdy ná ten puſt [= łowisko] roſpuſzcżą Sokoły. RejWiz 168v.

rozpuścić gdzie (1): Więc gdy Iáſiek doroście á ktemu Hánuśká/ To wełnę by z báraná drą s páná tátuśká. Tey dokłáday ná bramy/ á temu do ſzkoły/ Iuż tám muśiſz w ſtodole roſpuśćić Sokoły/ Co nád ſnopki buiáią RejWiz 57.

Zwroty: »rozpuścić psy« (1): [biskup Gedeon mówi do króla Miecsława:] tyś ieſt ten ſyn dziedzic tey źiemie/ kthoryś [...] źiemi Polſkiey/ ſzkodę przez okrućieńſtwo vdziáłał/ gdiś roſpuśćił łákome pſy/ to ieſt vrzędniki twoie/ co połupili owce/ tho ieſt ludzi vbogie BielKron 356.

»rozpuścić sokoły« (6): RejWiz 57, 168v; Y mnimaſz [pijaku] ábyś żyw był/ á tyś zdechł nápoły/ Gdy owy wdzyęcżne ſwoie/ roſpuśćiſz Sokoły. Zdać ſie ábyś wdzyęcżnym był/ kiedyć w gárdło leią/ Wierz mi iżći ſie s ciebie/ iáko z błazná smieią. RejZwierz 122v [idem WerGośc]; Lecż [duszyczka] będąc więźniem w tym ſwowolnym ciele/ Niemoże pocżąc nigdy ſobie ſmiele/ Przedſię cżym może tym hámuie ciáło/ By nie ſzáláło. Aleć może mieć wygráną ná poły/ A po ſwey myſli roſpuśći Sokoły/ Bo rozum s cnotą pilnie ſie gotuią/ Iż iey rátuią. RejZwierc 116, 269v; WerGośc 243.

d. Rozlokować, rozmieścić, rozprowadzić (1): ieſli ſie z woyſká [nieprzyjacielskiego] ktory wychyli: poimáć go/ á ták ſie dowieſz co zá rádá miedzy nimi/ álbo długoli mogą trwáć/ konie iáko roſpuśćili/ co zá ſtraż po ſtronách máią. BielSpr 25v.
2. Zmienić stan fizyczny materii [w tym: co (86)] (143):
a. Połączyć ze sobą różne substancje, zwłaszcza rozdrobnioną substancję stałą z cieczą (83): wezmi prochu ſkorzenia thego ziela [tj. żywokostu czerwonego] vcżynionego [...]/ prochu ſkoriandru [...]/ á ty prochy roſpuſciwſzy woſk á terpentinę zmieſzay z woskiem/ á gdi ochłodnie vcżiń plaſtr FalZioł I 38d; Wezmi benedicte laxatywe/ dijafiniconis, każdego po dwie dragmie/ kaſſijey ſwieżey poł vncijey/ ty lektwarze roſpuſć [...]/ á vcżiń mi trunek FalZioł I 135b; Wezmi Czenturzijey mnieyſzey/ włoſkiego kopru/ rumnu ogrodnego/ ruty/ Swoyſkiego kopru [...], Vwarz ty rzecży wſzytki w wodzie [...]/ potym przeczedziwſzy [...]/ wley w to oleyku rucianego zdzieſięć łyżek/ benedicte laxatiue iednę vnciją/ rozpuſć FalZioł V 85v, V 113v; Albo weźmi Iáłowcowych iágód garść/ á vtłucz ié álbo vwierć miáłko/ przyłóż mydłá Greckiégo/ iáko zá kwartnik/ dobrey gorzałki łyżkę wléy/ á to roſpuśćiwſzy/ przed ćiepłem ſye námázuy. SienLek 149, 79v.

rozpuścić czego (5): Też wodka Pozymkowa gorączoſć gaſi [...]/ á gdy by w tey wodzie roſpuſcił dragantu á tego ſie napijał: pragnienie oddala. FalZioł I 52d; roſpuſć żywicze [sosnowej] z woſkhiem w oliwie FalZioł I 116a; Wezmi wodki rożaney/ wodki włoſkiego kopru/ ſwiecżkowey, Czelidonijowey/ każdey rowno po ſzeſci łyżkach/ rozpuſć w nich gwozdzikow tartych, Sarcocolle z apteki/ [...] Serapini troſzkę/ thy wſzytki rzecży zmieſzay z tymi wodkami FalZioł V 79, I 116a; SienLek 119.

rozpuścić czym (28): Cżaſzołki kthore ſiedzą na iednym kończu żołędzia/ gdy ſnich proch vcżyni á roſpuſci gi wodką babcżaną iſzby gęſto było/ tym okładać brzuch/ biegunkę cżyrwoną zaſtanawia FalZioł I [1152]b; Thenże proch [z rośliny sanguis draconis] wziąć/ gumi arabicum/ dragantum/ to wſzytko roſpuſć Rożaną wodką, á gałecżek ſtego nadziałać FalZioł III 30d; [mięso suma] Ieſt pokarm vbogich, ktorego maſz pożywać z chrzanem, albo z cżoſnkiem/ albo z gorcżyczą ktore ruſpuſć [!] dobrem ocztem FalZioł IV 43c; Sadło kożdey riby/ [...] Gdy roſpuſci oleiem/ przycżyniwſzy cżyſtego miodu, cżyſci ocży od zaćmienia/ od mgły FalZioł IV 45b; WEzmi naſienia Rożey woniaiączey/ [...] dragmę/ [...] wezmi też k temu kminu kramnego/ anyżu po garzſci/ á ty rzecży ſpołem ſtłucż nie barzo miałko, zmieſzay albo roſpuſć mlekiem albo winem FalZioł V 38; Wezmi gleytu dobrze vtartego/ oleyku rożanego, oczthu, rozpuſć tym ten gleyt, á trzy na kamieniu aże zaſię zgęſtnie FalZioł V 100v; Wezmi ſadła wieprzowego, ſzeſć łotow/ ſada [!] gęſiego/ kacżego/ kokoſzego/ terpentyny/ woſku/ rowno po dwa łoty/ oliwy oſḿ łotow/ fenum grecum tartego dwa łothy/ bdelium/ oppoponacum/ maſtiki, rowno po łocie/ potym to rozpuſć winem/ á rozgrzawſzy na ogniu: rozpuſć tą oliwą á tak vcżyń maſć FalZioł V 103, I 144a, III 40d [2 r.], 41c, IV 46a, b (22); Weźmi Mirry czyſtey/ náśieniá z łáktuki/ białego máku/ ſkory z korzenia Mándrágory [...] rowno/ ſtłucz kożde oſobno/ á roſpuść krowią żołćią áby gęſto było SienLek 56v; Ná Liſzáie/ [...] korzeń bykowy rozwárzyć ná kliy w wodźie/ pothym octem roſpuśćić gdy ſye sśiędźie y wyſchnie SienLek 79v; Sadzele golenné léczy lubryká/ to ieſt glinká ktorą ćieśle álbo ſtolarze piſzą ná drzewie/ z ſádłem Niedźwiedźim vtłucz/ á żywicą roſpuść SienLek 121, 94. Cf »rozpuścić wodą«.

rozpuścić z czym (15): Wezmi kwiatkow noſtrzegowech kwiatkow żołtych fijołkow/ liſcia vyſokiego ſlazu/ mąki z lnianego naſienia/ [...] thy wſzytki rzecży ſthłukſzy weſpołek zmieſzay z maſlem roſpuſciwſzy á vcżyń plaſthr FalZioł I 82d; pothym wziąć mydła weneczkiego/ oleyku Liliowego/ oleykhu fijołkowego/ Loiu ieleniego/ To mydło z oleyki roſpuſć FalZioł I 142d; roſpuſciwſzy Kamphorę z ſokiem pſinkowym/ albo Lactucżanym/ á w tym rozmocżywſzy chuſthę przykładay na nerki FalZioł III 26a; Theż roſpuſcić tey żywicze [serapinum] iednę cżąſtkę z ſokiem Czelidonijowym/ z czukrem. FalZioł III 31c; Też wezmi gummi Arabicum/ Apoponacum [...]/ Colocinten bez naſienia, To wſzytko ſtłukłſzy á z żołcią wołową, y z ſokiem ruty ſwieżey roſpuſciwſzy/ vcżyń knot z wełny/ á w tymże macżaiącz dobrze, wpuſzcżay w żywot rodzączey. FalZioł V 33; Wezmi Licium (ieſt ſok w aptece) thak wiele czo dragmę zaważy/ rozpuſć z mlekiem niewieſciem FalZioł V 40v, I 52a, IV 54b, V 29, 42v, 83v, 86v, 89; Weźmiſz iáiowych ſkorup/ [...] vſuſz ſámy ſkorupy dobrze/ iż ſye dádzą miáłko vtłuc/ [...] roſpuść tho z śiłnym octem z gorzałką SienLek 172v. Cf »rozpuścić z wodą«.

rozpuścić na czym [= o źródle ciepła] (3): Gdy vcżyniſz maſć ſthych tho drożdży winnech, ktore zową Tartarum/ przycżyniwſzy Litargirium, oleyku orzechowego/ ocztu trochę á to ſpołem na węglu roſpuſć/ á weſpołek mieſzay, á tą maſcią namazuy ſwierzb FalZioł III 39b. Cf »rozpuścić na ogniu«.

rozpuścić w czym (32): Wezmi naſienia ogorkowego malonowego/ Citrullowego/ tho vwarz w proſtey wodzie, á wziąwſzy they wody w ſklankę weneczką roſpuſć w niey kaſſijey y Tamarindow FalZioł III 5a; Roſpuſć dragant w rożaney wodcze/ á potym przez gęſtą chuſtę przeczedz FalZioł III 26d; Wezmi Tyzanny kwartę/ w ktorey roſpuſć Gumi arabicum poł łota/ Bolum armenum też tak wiele/ á tego ſie napijay po trunkowi poranu ciepło FalZioł III 36b; Gdy ią [saletrę] w winie roſpuſci á tego w vcho wpuſci, piſzcżenie [tj. dzwonienie w uszach] odeymuie. FalZioł III 41a; Ieſtli ielitho ſpuchło/ tedy maſlo w ciepłym winie rozpuſciwſzy/ á w tym bawełnę rozmocżywſzy: przywiń na ielito ſpuchłe FalZioł V 29; Gdyby niewieſcie przy cięſzkiem rodzeniu: pępek ſie otworzył. WEzmi białego kadzidła: na proch ſtartego czo dragmę zaważy/ rozpuſć gi w białku kokoſzego iaia/ á tym około pępka omaży dobrze FalZioł V 29; Vwarzywſzy w proſthey wodzie/ rumien/ ſlaz/ ſzałwiją/ Centurije/ [...] piołynku trochę przycżyniwſzy/ á potym powarzywſzy onego wſzytkiego dobrą chwilę, odley iżby onego było trochę mniey kwarty/ potym rozpuſć w onym vkropie Ierepigre dwa łoty, benedicte laxatiue łot ieden FalZioł V 77, I 48a, 52d, 95b, 116a [2 r.], III 42b (22); śliwowy lep álbo kliy roſpuść w Winie ſtárym SienLek 98; Kiłę záś thák leczyć maſz/ roſpuść háłunu w káłkuśie/ przyſyṕ mirry tártey/ tymże wymyway SienLek 119; Albo weźmi owczych bobków/ oleiu lniánégo/ octu twárdégo/ máiowégo máſłá/ vtłukſzy bobki roſpuść w tym dobrze/ iż będźie máść SienLek 179, 63v, 111.Cf »rozpuścić w wodzie«.

W charakterystycznych połączeniach: rozpuścić dragantu, gwoździkow, hałunu (2), pieprzu, serapini, żołci [czyjej], żywice; aloe rozpuścić, blajwas, bobki, dragant, dryjakiew (4), glejt, gumi arabicum, hałun, kamforę (2), [jaki] klij (2), koperwaser, lektwarze (2), [jaki] lep, masło (2), mydło, prochy, sadło; rozpuścić gorzałką, małmazyją, miodem, mlekiem (2), octem (5), olejem, olejkiem [jakim], oliwą (trochą oliwy) (2), piwem, winem (7), wodką [jaką] (6), [czyją] żołcią, żywicą; rozpuścić z cukrem (2), z masłem, z miodem, z mlekiem, z octem (2), z olejki, z sokiem ([jakim a. czego]) (5), z tyzanną, z winem, z wodką [czego], z żołcią [czyją]; na węglu rozpuścić; rozpuścić w białku kokoszego jaja, w kałkusie, w mleku, w occie, w [jakim] olejku, w oliwie, w soku, w syropie, w tyzannie (2), w ukropie, w winie (7), w wodce (wodzie) ([jakiej a. z czego]) (5).

Zwroty: »rozpuścić na ogniu« [szyk zmienny] (2): potym roſpuſcić hałunu w winie na ogniu FalZioł I 116a, V 86v.

»społem (a. wespoł) rozpuścić« (2): FalZioł III 39b; Gdy koniowi róg [tj. kopyto] odewſtánie. Weźmi oliwy á ieleniégo łoiu/ álbo kozłowégo po pół funtu/ żywice z modrzewiny trzy łoty/ to weſpoł roſpuśćiwſzy zmieſzay/ s tego plaſtry czyniąc/ okłáday. SienLek 177v.

»rozpuścić w wodzie, wodą, z wodą« [szyk zmienny] (5:2:1): á tak vwarzywſzy pierwey Epitim. zele w wodzie proſtey/ więcz pothim wziąwſzi to kamienie [tj. kamień lazulowy i armenowy] na proch ſtarthe roſpuſć w oney wodzie w ktorey wrzało epithimum FalZioł I 50b; [gumi arabicum] Ieſt vżytecżne na ſchnienie y chropawoſciam ięzykowym/ á to roſpuſciwſzy gumi arabicum wciepłey wodzi⟨e⟩/ á thą wodką macżay ięzyk. FalZioł III 27a; á ſkurupa [ostrei] ſtłucżona/ roſpuſciwſzy ią wodą gęſto, y prziłożyć na zaſtrzał wyciąga ſtrzały. FalZioł IV 39a, I 73d, II 21b, IV 35d; Wzyął tedy ktory cżłowiek cżyſty popiołu iáłowice żołtey paloney/ roſpuśćił z żywą [= źródlaną] wodą [Vulg Num 19/17]/ rozmocżył w tym Izop/ kropił ludzi/ dom/ nacżynie/ y wſzytek ſprzęt domowy BielKron 37; SienLek 93.

b. Roztopić, pod wpływem wysokiej temperatury zmienić substancję stałą w płynną lub półpłynną; dissolvere, liquare, liquefacere Calag (58): á maſć tak maſz vcżynić/ woſk y łoy rozpuſcić/ á gdy ſie rozpuſci, wlać tham oliwę y odſtawić od ognia FalZioł II 20c; ale ołowu niemożeſz ſetrzeć iedno roſpuſcić FalZioł III 39c; Wezmi bielonu białego y cżarnego [...]/ woſku poł dragmy, oleyku rożanego trzy dragmy, rozpuſć ten woſk z tem oleykiem rożanym/ á gdy rozpuſciſz: wſyp ty rzecży z wierzchu napiſane FalZioł V 108v, V 27v, 77, 110; Albo weźmi ſádłá gęśiego rozpuśćiwſzy z máſłem rowno/ á gdy ſye zśiędźie/ gáłuſzki s niego álbo kukieczki dźiáłay SienLek 73v; Weźmi oliwy [...]/ miodu czyſtégo [...]/ lipoſoku Arábſkiego/ á kádźidłá czyſtégo [...]/ ſtłucz to co namieléy/ á roſpuśćiwſzy miód z oliwą/ day dobrze wezwrzeć SienLek 162v; Weźmi ſłonin ſtárych/ łoiu kozłowégo/ żywice twárdéy/ oliwy ſtáréy/ miodu iárzęcégo/ zánklowégo źiela/ y źiela przymiotowégo/ wſzyſtkiégo zárowno/ ſtłucz tho co nalepiéy/ á roſpuśćiwſzy przecédź/ á thák będźieſz miał koſztowną máść ná wſzeláki ſadzél końſki SienLek 185v, 117v, 128, 134, 135v, 177 [2 r.]; BielSat Cv; Calag 421b; Pátrzay iedno Złotniká iák ſobie vgadza [...]. Gliwáxem ſrebro złoći/ roſpuśći kęs złotá/ Opłáći ſie mu dobrze ſzmalcowa robotá. BielRozm 16 [idem BielSat]; Fusores, dicuntur qui ex metallo quopiam statuas, aliave opera fundunt. – Czi ktorzi rozpuſcziwſzy zaſie nieco leia. Calep 441a; [liqueo idem quod liquor, fluere, decurrere, dissolvi {Rostopicz, Rospuscicz plumbum aut ceram} ReuchlinBartBydg Q5, Q5].

rozpuścić czego (3): á tego [masła świeżego] roſpuśćiwſzy w vcho wley y zátkay SienLek 71; Albo roſpuść woſku iárzęcégo/ á zmaczay w nim páznogćie złé/ co nagoręcey zćierpieć możeſz SienLek 136, 180v.

rozpuścić na czym [= o źródle ciepła] (15): Sadło iego [węgorza] dobre ieſt gdy kto chore vſzy ma/ tedy thego ſadła wpuſzcżać w vſzy: rozpuſciwſzy na ſlończu albo v ognia lekkiego. FalZioł IV 29d. Cf »rozpuścić na ogniu«.

rozpuścić na czym [= w naczyniu] (9): Naprzeciw ſwierzbiowi/ Wezmi Litargirium/ Blaywaſu/ Oleyku bobkowego/ ty rzecży na panewcze roſpuſć/ á gdy tho ochłodnie prziłoż k temu żiwego ſrebra á tim namazuy ſwierzb FalZioł III 35b; Wezmi mirri, ſzafranu/ ſpikinarde/ maſtiki/ [...] ſtarłſzy ty wſzytki rzecży na miałki proch/ zmieſzay ztym oleykiem/ á woſku trochę przyłożywſzy/ rozpuſć na rincze/ á thak będzieſz miał maſć miękką FalZioł V 86v, I 4b, 5a, 120a, III 33c, V 74v, 112v; SienLek 162v.

rozpuścić w czym [= w naczyniu] (4): Wezmi ſzpiku z koſci Końſkiey á rozpuſć na ogniu w panewcze FalZioł V 113; Roſpuść ſmoły doſtátek/ w kotle BielSat N2 [idem BielSjem]; BielSpr 73v; BielSjem 38.

W charakterystycznych połączeniach: rozpuścić wosku (2); rozpuścić łoj (3), maść pruską, miod (2), olej [jaki], oliwę, ołow (2), sadło (3), smołę (6), tłustości, wosk (9), złoto (2); rozpuścić na słońcu; rozpuścić na panewce (2), na rynce (7); rozpuścić w kotle (3), w panewce.

Zwroty: »rozpuścić na ogniu, u ognia, w ogniu« [szyk zmienny] (14:4:2): Wezmi ſoku rzepikowego, gorcżice, naſienia Piwonyei [...]/ Bobrowego ſtroiu, Piretrum/ [...] zetrzy ty rżecżi dobrze mialko a zmieſzay z oleykiem z bobrowech ſtroiow/ a trochę woſku, roſpuſciſz to wſitko na rince na ogniu iſz będzie ſtego maſc miękka FalZioł I 5a; Rozpuſć że maſć pruſką ſpołem z terpentiną na lekkim ogniu węgliſtym FalZioł V 108; Wezmi żywicze ſoſnowey/ woſku/ łoiu bykowego/ wſzythkiego rowno ſzeſć vncij, Rozpuſć to na ogniu á zmieſzay/ day potym ochłodnąć A to będzie maſć. FalZioł V 109v, I 4b, IV 29d, V 72, 110v, 113 (13); Albo weźmi miodu czyſtego/ máſłá nieſolonego/ zárowno/ roſpuśćże v wolnego ogniá SienLek 84; Albo miod czyſty z ſmalcem á z żywicą modrzewiową ná ogniu roſpuśćić á tho choremu dáć pić. SienLek 93; Máść białą ták vdźiáłay: Weźmi woſku ile chceſz/ oleiu rożánégo na poły/ roſpuśćże tho w ogniu ná rynce SienLek 162v, 135v, 162v, 175; Gdy w tymże ſtátku y wyznániu Chryſtuſowym widział Dyoklecyan Witá S. kazał w wielkim ogniu ołow y ſmołę roſpuśćić y tám go wrzućić. SkarŻyw 553.

»rozpuścić wespoł(ek) (a. społem, a. pospołu)« [szyk zmienny] (7): Gdy galbanum będzie w oczet namocżono przez trzy dni potym cżwartego dnia przywarz á przecedz/ przyley ktemu oliwy á trochę woſku y roſpuſć to ſpołem na ryncze á zmieſzay FalZioł III 33c; Naprzod wezmi ſzpiku z koſci wołowey/ oleyku rożanego/ terpentyny/ woſku/ wſzytkiego rowno, Rozpuſć to wſzytko weſpołek/ potyhm [!] zſtaw z ognia FalZioł V 100v, V 112v; Ktemuż ſádło niedźwiedźié/ kápłunié/ gęśié/ kácze/ Oley bobkowy poſpołu roſpuśćić á z mąką ięczmienną zmieſzáć y przykłádáć. SienLek 122v; Albo náwierć gorczyce z gęśim ſádłem/ z miodem á z woſkiem/ tho weſpoł roſpuśćiwſzy/ ná śinné mieſtcá przykłáday. SienLek 148v, 151, 162.

c. Rozrzedzić, zmiękczyć (1): [relaxo rospuscicz, w nyąkkoscz [!] rostworzycz ReuchlinBartBydg S6v, T8v.]
Przen: Złamać opór, skłonić do poprawy (1):

W porównaniu (1): Tám go [św. Bernat Wilhelma] ogniſtymi onemi ſłowy vpomináiąc á do pokuty przywodząc rozpalał [...]. Ale iáko twárdy kámień roſpuśćić ſię y vżyć nie dał. SkarŻyw 164.

d. Spowodować, że coś przestało istnieć; zniszczyć coś (1):
Szereg: »rozpuścić i wniwecz obrocić« (1): Drudzy [kalwiniści] mowią/ iż [Chrystus] mocą ſwą drzwi ſobie otworzył/ ábo drzwi roſpuśćił y w niwecz obroćił/ y záſię ie tudzież nápráwił. WujNT 386.
3. Osłabić, pozbawić sił [co czym] (1): [św. Teodor poddany torturom, m.in. przypalaniu rozpalonym żelazem, zanosi modlitwę do Boga:] Widziſz miły Pánie/ zwierz y beſtye leśne [tj. oprawcy] poránili mię/ dla ćiebie: [...] ćiáło moie roſpuśćili ogniem/ zęby wybito/ śina twarz/ y kośći wyſuſzone ná tym krzyżu: pomni iſz dla ćiebie ná tym drzewie záwiſłem/ przez ogień żelázá y gozdzi przeſzedłem SkarŻyw 188.
4. Wprawić w szybki, niehamowany ruch, pobudzić do szybkiego ruchu; impellere, praecipitare, urgere Calag [w tym: co (żywotne), co (16)] (20): PHáeton Słońcá prośił/ áby mu dopuśćił/ Woz ná ktorym ſiedziáło/ áby on roſpuśćił. Iż kierowáć nie vmiał/ wnet Słońce przewroćił/ Sam ſie potłukł/ ſwiát ſpalił/ Koni nie vkroćił. RejZwierz 42v; Alexánder ſzedł do niego [do Bucefała]/ vzdę włożył/ [...] głaſkał/ grzywę cżoſał/ áż nań wſiadł/ y roſpuśćił/ y oſtrogámi bodł. BielKron 122v, 120; Sinorix gdy to vſłyſzał/ á iuż też y trućizná morzyć go pocżęłá/ wpadſzy ná woz/ kazał roſpuśćić/ nádziewáiąc ſie/ iżby zá onym trzęſieniem thrućizná ſniego wyniść miáłá GórnDworz Y6v; Calag 396b.
Zwroty: »rozpuścić dobrowolnie« (1): [Fredrusz] roſpuśćił koń ze wſzego ſkoku dobrowolnie BielKron 418.

»rozpuścić konie (koń)« [szyk zmienny] (3): Jakąć też w on czas pracą [Jowisz] miał, Kiedy sie był świat zagorzał. [...] Toć mu był Feton udziałał, Gdy woza rządzić nie umiał: Konie słoneczne rozpuścił, Przetoż i sam zginąć musił. BierRozm 25; BielKron 418; zá czym Niemcy rożno/ Pierzchnęli widząc iz iuſz opieráć ſię prożno. Z Noſtiwicem Hetmánem drudzy vciekáli/ [...] Drudzy do bliſkich Zamkow zdrowie ſwe ſkłonili/ A náſzy roſpuśćiwſzy konie ich gonili StryjKron 642.

Przen (12): Liń [Boże] ſrogim deſczem/ roſpuść morſkié wáły/ By nas pobráły. ZawJeft 10.
Zwroty: »rozpuścić koła« = pozwolić sobie na zbyt wiele, postępować bez żadnych zahamowań, bez ograniczeń [szyk zmienny] (2): Sumnienie gryzye gdy ná cnocie brudno/ A s przyrodzeniem by ze źrzebcem trudno. [...] Sumnienie ieſth kryg twárdy ná ſwą wolą [...]. Gdyby ſumnienie nie wſciągáło z gołá/ Przyrodzenieby roſpuśćiło kołá. RejZwierc 223, 223v.

»swą wolą rozpuścić« (2): Iedno [Epikur] rádził káżdemu by w roſkoſzy ſwiátá/ Ták vżywał by bydlę/ po ſwe wſzytki látá. Ano to márna rádá/ bo to wſzytkim ſzkodzi/ A ná wſzytki vpadki káżdego przywodzi. Kto ná wolnym wędzidle ſwą wolą roſpuśći/ A ciáłu po ſwey myſli hárcowáć dopuśći. RejWiz 67v, 129v.

»rozpuścić [co] na wolnym wędzidle« [szyk zmienny] (2): Vmieyże ſie z nim [z przyrodzeniem] ſądzić/ áby po ſwey woli/ Nie chodziło/ gdyż tákie záwżdy głowá boli/ Ktorzy tu iáko bydło ſwowolnie mieſzkáią/ A ſwąwolą márnemu przyrodzeniu dáią. Bowiem kto to roſpuśći ná wolnym wędzidle/ Pewnie mu być v dyabłá záwżdy prętko w śidle. RejWiz 189v, 67v.

a) O mówieniu (5): Rzadko áby ná iego [św. Wincentego z Walencji] kázániu ludzie płákáć nie mieli. á gdy o ſądzie Bożym/ o męce Chryſtuſowey/ o piekielnych mękách/ ſłodką rzecż ſwoię roſpuśćił: táki był płácż/ iſz przeſtawáć muśiał poki nieućichli. SkarŻyw 310.

rozpuścić przeciw komu (1):przeto oni z więtſzą beſpiecżnośćią/ przećiw nám piorá ſwe oboſtrzyli/ á niewſtydliwie vſtá ſwe ſmiele roſpuśćili. CzechRozm A5.

rozpuścić na kogo, na co (2): ktorzy ná koniec/ ná ćiáło y ná kreẃ páńſką/ rozpuſćili iádowity y niecnotliwy ięzyk ſwoy OrzList d2v; PudłFr 41.

Zwrot: »rozpuścić język(i), usta, [gębę]« = mówić źle, obelżywie, oszczerczo, bluźnierczo; mówić zbyt wiele, byle co, bez zastanowienia [szyk zmienny] (3:1): OrzList d2v; CzechRozm A5; A on [ksiądz Hieronim Powodowski] [...] ięzyk ſwoy beśpiecżnie y nieprzyſtoynie roſpuśćił/ ſpráwę y poſtępek ſámego Páná Bogá lząc y háńbiąc. NiemObr 68; Równie ſye ták dźiś ludźie ná świećie ſpráwuią/ Kiedy kogo w znácznieyſzych cnotách nád ſye czuią. Roſpuſczą nań ięzyki/ dźiwnie go ſzkáluiąc/ Cnot mu onych bez wſtydu wſzetecznie vymuiąc. PudłFr 41; [Y niezową pirwey/ piyánym tákiego/ ktory/ z winá weſoł będźie/ iedno ná ten czás dopiero/ gdy iuż ięzyk roſpuſći ErazmJęzyk F (Linde); Dowie li sie wojewodzina, [...] dopieroż rozpuści gębę a paskwilus pewny za nami do Polski miasto herbow przyszyją i do mar ListyPol II 1548/21].
b) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1):
Zwrot: »konie rozpuścić« (1): Rycerze byſtre konie roſpuśćili KochSz B3.
5. Rozpostrzeć, rozwinąć coś sfałdowanego, złożonego; extendere Calag [co] (11):

rozpuścić po czym (1): Drugi [tj. marynarz] okręt po morzu po ſzalonym puśćił/ Szyrokie z herby żagle po máſzciech roſpuśćił. RejWiz 12.

Zwroty: »proporce i chorągwie rozpuścić« (1): Tám naprzod Moſkwá w Trąby/ w bębny vderzywſzy/ Proporce y Chorągwie buczno roſpuśćiwſzy/ Ná Litwę vderzyli StryjKron 742.

[»rozpuścić sieci«: rospusczcye syeczy laxate recia ReuchlinBartBydg Q4.]

»rozpuścić żagiel (żagle) (a. żagielną płachtę)« [o żegludze] = extendere velum Calag [szyk zmienny] (6): RejWiz 12; Dare vela, Zagiel roſzerzić/ álbo roſpuśćiwſzy żagiel yecháć/ żeglowáć. Mącz 479a, 479a; Calag 434b; A gdy ſię bráćie tymi ſłowy przeklnieſz/ Sżkutę w boży cżás od Gdańſká odepchnieſz/ Roſpuśćiſz żagiel/ podaſz go go [!] wiátrom w moc/ Rácż Boże pomoc. KlonFlis H4; [Dydona do Eneasza:] Ktory [czas dobry dla żeglugi] kiedy nádeydzie/ roſpuśćiſz ſwe żagle/ Ale ieſzcże nie puſzcżay teraz ſie ták nagle. PudłDydo B4v.

Przen (4): Iáko mol ſzátę ták ſumnienie gryzie Swą wolą/ gdy iuż roſpuśći ſwe bryże. RejZwierc 223v.

W porównaniu (1): Tákże też y do ſpraw Rzecżypoſpolitey lepſze ſą bácżnego á vważnego cżłowieká trzeźwego á zwycżáynego pięć ſłow/ niżli owego nikcżemniká á niedbálcá czo nicz áni widał/ áni ſłychał/ thylko że ſwe cżáſy iáko páięcżynę po wiátru roſpuśćił/ by czáły dzień iáko kokoſz ná gniaździe krokorał. RejZwierc 145.

Zwroty: »rozpuścić skrzydła« = stać się większym (1): Roſpuśćiły ſkrzydłá/ náſze niepráwośći/ Złość brzegi wylałá GrabowSet C4.

[»żagle rozpuścić« = rozwinąć temat: Naprzod vſłyſzemy/ cżym Pan Bog Zwierzchność vcżćił/ cżym ią nád inſze ludzie ozdobił. [...] Y nie záwádźić tu kaſzcżek żagle rozpuścić/ á iákoby máieſtat Bogá w Niebie mieſzkáiącego Zwierzchność ná źiemi ádumbrowáłá/ obacżyć. ArtHom Cv.]

»żagle [czego] rozpuścić« = wykorzystać umiejętności w jakiejś dziedzinie (1): GDyby przyſzło Kráſomowcy iákiemu Pogáńſkiemu dniá dźiśieyſzego rzecż mowić do waś [!] namilſzy Krześćiánie nálazłby krom wątpięnia doſtatek máteriey y plácu/ gdźieby mogł żagle Rhetoryki ſwoiey beſpiecżnie roſpuśćić/ chwaląc y wyſławiáiąc tę zacną oſobę WysKaz 40.

6. Poluzować coś ściśniętego, napiętego; laxare Vulg, Modrz [co] (4): Y gdy wyćiągnęli kotwice/ puſſcżáli ſie na morze/ rozpuśćiwſſy też ſpoieniárudlow [!]/ á podnioſzſſy wznieśli żagle podług wiánia wiátru/ y wieźli ſie ku brzegowi. Leop Act 27/40; WujNT Act 27/40.
Przen (2):
Zwroty: [»rozpuścić krygi [do czego]«: Służy tedy tá náuká o Miłoſierdziu Bożym káżdemu/ nie do thego áby miał roſpácżáć/ álbo roſpuśćić krygi do grzeſzenia/ ále więcey do tego/ ábyſmy byli od dopuſzcżonych ſie iuż grzechow wyſwobodzeni GilPos A4.]

»rozpuścić wodze« [w tym: czemu (1)] = frenos laxare Modrz [szyk zmienny] (2): ále przez nie [przez wytworne szaty i złote łańcuchy]/ iáko przez iákie nacżynie/ wchodźi on podſzcżuwácż ná złośći/ á vłowiwſzy cżłowieká temi śidły/ wiedźie go do tego/ áby roſpuśćił wodze wielkiey chłubie/ pyſze/ y nádętośći ModrzBaz 50v; [Syn Maryi] Po długim pośćie dyabłu kuśić ſię dopuśćił/ Zháńbił cżártá/ ktory był wodze ſwe roſpuśćił. LatHar 519.

7. [Powiększyć [co]:
Zwroty: »granice rozpuścić«: Gdyby docżeſny Krol ktoremu śláchćicowi dał ten Przywiley/ że ile ziemie zá ieden dzień pługiem ſobie okreśić może to wſzyſtko iego będzie: zda mi ſie żeby ten onego dniá nie záſpał/ ále wſtawſzy co narániey/ [...] ſtárałby ſie áby co naſzerzey gránice ſobie roſpuśćił y roſprzeſtrzenił. WujPosN 1584 II 18 (Linde).

»co naszerzej rozpuścić«: WujPosN 1584 II 18 (Linde)cf »granice rozpuścić«.

Szereg: »rozpuścić i rozprzestrzenić«: WujPosN 1584 II 18 (Linde) cf »granice rozpuścić«.
a. Na długość; przen: Rozprzeſtroń mieyſce namiotow twych/ á opony przebytkow twjch niech rośćiągną/ [...] rozpuść ſznury twoie [prolonga funiculos tuos]/ á kołki twoie zmocni. BudBib Is 54/2.]
8. Pozwolić swobodnie, luźno opadać, rozwiązać, uwolnić z zapięcia, rozpleść (o włosach) [co] (6):
Zwrot: »włosy rozpuścić« [szyk zmienny] (5): Sybillá Chimiká álbo Chimerya. [...] chodziłá w bárwie niebieſkiey/ to ieſt modrey/ włoſy roſpuśćiwſzy BielKron 133, 134; iáko nie gániono zá ſtárych/ kiedy kto chodził bez vbránia/ włoſy vtráfione roſpuśćiwſzy GórnDworz Iv; PudłFr 70; KołakCath A3.
Przen (1):
Zwrot: »warkocze rozpuścić« (1): Lecz Phoebus niech wárkocze ſwé piękné roſpuśći/ A prómieniów weſołych ſłonecznych popuśći. PudłFr 66.
9. Wypuszczając z siebie na wszystkie strony, objąć swoim zasięgiem a. zająć sobą pewien obszar [co] (6):
Przen (1):
Zwrot: »źrzodła rozpuścić« [o płaczu] (1): Gdźieśćie łzy moie? Snaśćie w brzegi morſkie Rzekámi zeſzły; á krynice gorzkie W ſercu záwárte? Zrzodłá żáłobliwe Roſpuśććie proſzę/ y głoſy rzewliwe. GrabowSet A4.
a. O promieniach słonecznych (2): [Cf też 8. »warkocze rozpuścić« PudłFr 66.]
Zwrot: »promienie rozpuścić« (1): dla cżego áni ſámo niebo ták nie będźie świećiło/ kiedy ſwe promienie roſpuśći/ iáko Miáſto Rzymſkie dwie te lámpie [tj. apostołów Piotra i Pawła] z ſiebie wypuſzcżáiąc ReszList 180.
Przen (1):
Zwrot: »rozpuścić promienie [w co]« (1): Roſpuść [Panie] ſwoie promienie/ W náſze ſtráſzne ćięmnośći GrabowSet M4.
b. O dźwiękach (2): IAkoż ćię chwaląc/ Pánie/ Siędę przy lutniey ſwoiey? Iák roſpuſzcżę śpiewánie/ Gdyż ty wymowie moiey/ Rozum/ głos dawaſz/ z wiecżney władzey twoiey. GrabowSet N4v.
Zwrot: »rozpuścić głosy« (1): Vćieſzna Lutni w ktorey ſłodkie bijąc ſtrony/ Orpheus zmiękcżył kámienne piekielne brony. Zábrzmi teras roſzkoſzniey/ roſpuść głoſy ſwoie/ Niechćię vſłyſzą wrotá/ ſłonecżne oboie. SkorWinsz A2. [Cf też wyżej »źrzodła rozpuścić«.]
c. Rozrosnąć się, rozpostrzeć się (o roślinach); przen (1):
Zwroty: »list rozpuścić« (1): Ty ogląday tę ſlawną v Florijana winniczę [tj. drukarnię Floriana Unglera], Y tak piękne grona z Polſkiey macicze [tj. książki wydane w języku polskim], Liſt ſwoy wielmi ſzyroko wſzędzie rozpuſciła, Na wſze ſtrony gałęzi roztocżyła FalZiołUng V 119v.

»szyroko rozpuścić« (1): FalZiołUng V 119v cf »list rozpuścić«.

»wszędzie rozpuścić« (1): FalZiołUng V 119v cf »list rozpuścić«.

10. Doprowadzić do demoralizacji; zepsuć kogoś zbytnim dogadzaniem [[kogo], co] (1): Pocżął on [Luter] dách ſtárego domu łámáć/ [...] kiedy porządek wſzyſtek Kośćielny popſował/ poſłuſzeńſtwo zniſzcżył/ Wiárę świętą wyſzpoćił/ żywot ludzki roſpuśćił/ á ſwey woley námnożył. KuczbKat a2; [Iużeśćie ſwe ták bárzo Pánié [tj. żony] roſpuśćili/ Ześćie ſie im ták drogo ſtroić dopuśćili ZbylŻyw A3].
11. Udzielić, zesłać na ludzi (o Bogu) [w tym: co (4)] (5): Wzywáć ćię [Panie] chcę/ á ty miłośierdźie ſwoie Roſpuśćiſz/ ná prośbę y gorzkie łzy moie GrabowSet C3v; [Panie] Nie roſpuśćiſz iuż dáley gniewu twego [Non immittet ultra furorem suum Vulg Mich 7/18]: bo ſię ty w miłośierdźiu kochaſz. SkarKazSej 707b.

rozpuścić miedzy kogo (1): Pośmiewa ſie on [Bóg] pátrząc tu ná ty kuglárſtwá/ Pátrząc iáko kto pilen ſwoiego włodárſtwá. Ale áby miał w ręku práwie ſtany wſzytki/ Roſpuśćił też niemáło miedzy vrzędniki. RejWiz 138v.

rozpuścić na kogo (2): LubPs ee5v; [Pan Bóg] Dom tylo Abráhámow do krwie ſyná ſwego náznáczył: ále pożytki y błogoſłáwieńſtwo iego ná wſzytki narody roſpuśćił. SkarKaz 517a.

W przen (1): Roſpuść [Panie] ſtrzały ſrogośći [emitte sagittas tuas Vulg Ps 143/6] ná ty thwe gnyewniki. LubPs ee5v.
12. Zwroty o różnych znaczeniach:
»[co] bez karania rozpuścić« = nie karać (1): Tegoć [wszelkiego zła] nam nowa Ewángelia w krześćiáńſtwie nápłodźiłá [...]. A dopieroż v nas w Polſzcże: gdy záhámowániem gwałtownym Iurysdikcyey duchowney/ ktorey to według ſtárego práwá káráć należáło/ wolność nowey Ewángeliey iuż tákowe pſoty bez karánia roſpuśćiłá. PowodPr 42.

»rękę hojną [na co] rozpuścić« = hojnie rozdawać (1): [Marta, matka męczennika] Odbieżáłá imion wielkich y máiętnośći/ [...] ręke [!] hoyną ná iáłmużnę roſpuśćiłá SkarŻyw 63.

»strony rozpuścić« = zagrać (1): wzgárdzoney lutnie ſwey/ dobędę/ Láſkę twą ſławiąc/ z spiewaki vśiędę. Z wierſzem dźięki mey/ ſtrony zgodnie brzmiące/ Roſpuſzcżę Boże GrabowSet I.

Synonimy: 2.a. rozdziałać, rozmącić, roztworzyć; b. roztopić; c. rozmiękczyć, rozrzedzić, rozwodnić; 5. rozciągnąć, rozdziergnąć, rozłożyć, rozpiąć, rozpostrzeć, rozstawić, rozszerzyć, roztoczyć, rozwinąć.

Formacje współrdzenne cf PUŚCIĆ.

Cf ROZPUSZCZENIE, ROZPUSZCZONY

MPi, SBu