Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZŁOŻONY

Następne hasło: ROZŁOŻYĆ SIĘ »

ROZŁOŻYĆ (46) vb pf

roz- (45), roſ- (1).

Oba o jasne.

Fleksja

inf	rozłożyć

praet
	sg		pl
1	m	-m rozłożył	m pers
2	m	-ś rozłożył	m pers
3	m	rozłożył	m pers	rozłożyli

imperativus
	sg
2	rozł(o)ż

conditionalis
	sg
1	m	bych rozłożył

impersonalis
praet		rozłoż(o)no
participia
part praet act		rozłożywszy

inf rozłożyć (13). ◊ fut 1 sg rozłożę (1). ◊ 3 sg rozłoży (2). ◊ 3 pl rozłożą (5). ◊ praet 1 sg m -m rozłożył (1). ◊ 2 sg m -ś rozłożył (1). ◊ 3 sg m rozłożył (7). ◊ 3 pl m pers rozłożyli (3). ◊ imp 2 sg rozł(o)ż (2). ◊ con 1 sg m bych rozłożył (1). ◊ impers praet rozłoż(o)no (2) [cf też ROZŁOŻONY N sg n]. ◊ part praet act rozłożywszy (8).

Sł stp notuje, Cn s.v. krzyż, tablicami co rozłożyć, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

Znaczenia

1. Umieścić w różnych miejscach (30)
- Przen (3)
  - a) Zaplanować (1)
- a. Warstwą na czymś (2)
- b. O wojsku (11)
2. Podzielić całość na części (6)
- a. O działaniu matematycznym (1)
3. Rozpostrzeć coś, co było złożone, rozprostować, rozciągnąć (3)
4. Wyciągnąć na boki, rozstawić, rozsunąć (3)
5. Objaśnić, wytłumaczyć (2)
6. Popsuć, zniszczyć (1)

1. Umieścić w różnych miejscach; disponere Vulg, Mącz, Modrz; collocare, componere Vulg; dispartire, distribuere Mącz [w tym: kogo, co (27)] (30): digerere, Rządnie co rozłożić. Mącz 145b.

rozłożyć na co (1): wybrałem tu zniey [z Biblii] przednieyſze żywoty S. Pátryárchow/ [...] ktorem ná pewne mieyſcá rozłożył/ po kilku w káżdym mieśiącu kładąc. SkarŻyw 257.

rozłożyć po czym (pl) [= w różnych miejscach w przestrzeni] (4):Leop 2.Par 26/15, 2.Mach 8/31; A przetoż/ po wſzytkich pańſtw twoich powiećiech trzebá rozłożyć vrzędniki/ ktorziby y od krzywd bronili/ y mśćili ſię ich ModrzBaz 109v; [rzekł Pan:] Nieprzyiaćioł twoich żal w ſercách rozmnożę/ Potomſtwo/ po mieścách władnących rozłożę/ A ćiebie ſámego [...] GrabowSet D2.

rozłożyć po czym (sg) [= na powierzchni czego] (2): wnet w tyle woyſká wał vkopał [Sertorius]/ zákrzywiony iáko puł Mieſiącá/ a ku rzece rogi przytknął/ po wále rozłożył drwá y zápalił ie/ nieprzyiaćiel nie śmiał [ścigać go] dáley BielSpr 44; [filozof] Owa ták długo leżał w tym roſole [= miał kłopot]/ Ze oné Xięgi rozłożył po ſtole. Pocznie wártowáć/ áli pápir goły KochFr 64.

Zwroty: »konie rozłożyć« = rozstawić wzdłuż trasy (1): Myſlił thedy Lántgráff/ iáko by mogł vćiec z Mechliniey/ zwierzył ſie tego Bredeſtenowi y Romelyowi/ ktorzy mu dobre konie wſzędzie ná drodze rozłożyli BielKron 235.

»rozłożyć kramy« (2): [Pan narzeka na chciwość adwokatów:] Day pamiętne/ dayże winę Ledá o iáką przyczynę Tárguy rozłożonoć kramy Pozwy/ minuty/ membrany A niż odpráwisz doktorá [tj. adwokata] Tedyć vbędzie poł worá RejRozpr Fv; RejKup Rv.

»rozno [= w różnych miejscach] rozłożyć« (1): nie znaydzieſz iuż dziś ledá ná bieſiedzie/ iedno káżda potráwá muśi przysć iáko Kaſztelanká/ álbo ſámotrzecia álbo ſámocżwárta. Iuż to wżdy iáko táko kiedy piecżyſte álbo co w roſole/ coby miáło być ná iedney miſie iż to w rozno rozłożą/ iż [...] RejZwierc 59.

Przen (3):

Zwroty: »rozłożyć kramy« (1): Gdy zgodá zacne rozłoży ſwe kramy/ Niecnotá by Szot [= Szkot, tj. wędrowny kramarz] guzy blizny ſzramy. RejZwierc 228.

»pod miarą, pod liczbą i pod wagą rozłożyć« = z umiarem (1): y mogli być [Egipcjanie] rozmiotáni przez duchá mocy twoiey. Ale (ty Pánie) wſſyſtkieś rzecży pod miárą/ pod licżbą/ y pod wagą rozłożył [in mensura et numero et pondere disposuisti]. Abowiem wielka moc/ záwżdy tobie ſámemu zbywáłá: á mocy rámienia twoiego kto ſie záſtawi? [...] Ale nád wſſyſtkimi ſie ſmiłuieſz Leop Sap 11/21.

a) Zaplanować (1): (marg) Ná pięć rzecży káżdego ſię dniá oględáć. (–) [...] Potrżećie/ przebieſz myślą wſzytek dźień/ możeli być/ á rozłoż ſobie w ſercu twoim porządnie wſzytkie godźiny y ſpráwy/ ktore maſz w nie odprawowáć. Bo ſámá oná dźienna ſpráwá w myśli twoiey vłożona/ będźie ćię do śiebie mile wabiłá/ y drogęć do proznowania [...]/ pięknie zágrodźi. LatHar 3.

a. Warstwą na czymś [na co] (2): FalZioł V 81; Albo Rutę [...] zrumnowym oleiem y z miodem zmieſzay/ á ná wełnę niepłokáną rozłoż y ná głowę przywiń SienLek 54.

b. O wojsku [gdzie] (11): Leop 2.Par 1/14; Miał też krol Sálomon koniom wozowym cżterdzyeśći tyſięcy iáſli/ á dwánaſcie tyſiąc ieznym/ ktorych połowicá w Ieruzálem ſłużyłá/ á drugą połowicę rozłożono ná ſwoie mieyſcá BielKron 76v; Poſłał tedy Othoman Sebáliáſá [...] ſzpiegowáć Skánderbegá po ſtronách áby go przywiodł ná hak iákokolwiek rozłożywſzy ludu więcey poſtronach/ mowiąc [...] BielKron 250, 348; Praesidia disponere, Rozłożić po miáſteczkách álbo zamcech żołnierze. Mącz 310d, 281d, 464a; iużechmy ſłyſzeli iákie roſkoſzy á iákie krotofile ſą w ciągnieniu miedzy Rycerſkimi ludźmi. Pátrzayże záſię/ gdy iuż potrzeby nie będzie/ á rozłożą ie po leżach/ iákiey tám dopiro roſkoſzy y ćwicżenia vżywáć będą. RejZwierc 26v; [Polacy] Miewáią theż dźiáłá w Oboźie wielkie y máłe/ ktoremi obozu bronią iáko iednego Zamku. Ná Zimę/ rozłożą ie po wſiách/ dawſzy im przyſtáwſtwá według pocżtow BielSpr 70v, 39; StryjKron 170, 747; tedy iuz roskazał Hetman Koronny zawolą naszą ruszyc się ztamtąd zwielkiey Polski zołnierzom akunąm się blizey przymknąc y napewnych mieyscach poblizu nas ie rozłozyc ActReg 144.

2. Podzielić całość na części; disponere Cn (6): rádzili niektorzy [z rycerstwa Amurata]/ aby pierwey przechodniowie ſzli w máłym pocżćie [...] drudzy byli przećiw temu mowiąc: iż to iuż przeglądánie nas nieraz omyliło/ [...] lepiey ſie wſzytkim ruſzyć/ po ſobie bliſko woyſka rozłożywſzy/ aby iedni drugich rátowáli BielKron 247.

rozłożyć na co (2): Obyczaj sądow taki by miał być. Inprimis obrać osoby, co by sądzili [...]. Rozłożyć na dwa czasy ty sądy: pirwszy czas aby się sądy poczęły ... drugi czas ... [objaśnienie wydawcy: „tu wolne miejsce zapewne na daty”] Diar 92. Cf W przen.

rozłożyć na ile [z liczebnikiem zbiorowym] (2): Skanderbeg odważył ſobie áby ſie z Turki potykał/ zebrawſzy lud ktorego miał około piętnaśćie tyſiąc rozłożył ij ná troię/ ieden vff polećił Moizeſzowi/ drugi [...] BielKron 250v, 252.

W przen (1):

Zwrot: »na raty rozłożyć« (1): Poſſeł [tj. Archanioł Michał wzywający Biskupa przed oblicze Chrystusa] powieda [...] Czemus dawn[o] nie był pilen Wyedzaċ zeſz ten dlug [tj. wykonywanie biskupich obowiązków] był winien: A na rąty nieroſlożą Iuż placz gdycz ſkoro czas ſloza. RejKup c5v.

a. O działaniu matematycznym (1): Ieſtli czo oſtanie złotich mniey niż dzielnik tedy ie obroć na groſze przez to ile nieſie złoty á rozłożywſzy zaſię dziel przez dzielnika á w kociencie [tj. ilorazie] przydą groſze KłosAlg E4v.

3. Rozpostrzeć coś, co było złożone, rozprostować, rozciągnąć (3): Explico, Wyłożić/ Roſpiąć/ Rozłożić/ Odpiąć/ Rozdźiergnąć/ Odwikłáć. Mącz [305]b, 306a.

rozłożyć co (1): á przebywánia twoie Izráelu/ iáko wáły gáiowe/ iáko ogrody miedzy potoki/ á iáko namioty ktore Pan Bog rozłożył BielKron 42v.

4. Wyciągnąć na boki, rozstawić, rozsunąć [co] (3): Divaricare crura Rozłożyć goleni/ roskráczyć ſie. Mącz 475d.

Zwrot: »rozłożyć ręce« (2): Philip/ rozłożywſzy ręce/ rzecże. [...] MWilkHist K4, C2v.

5. Objaśnić, wytłumaczyć [co] (2): Sermonem discutere, Rzecz rozłożić. Mącz 339a.

Szereg: »wyłożyć i rozłożyć« (1): Ut hanc rem vobis examussim disputem, Abych wam tę rzecz z gruntu wyłożił y rozłożił. Mącz 333b.

6. Popsuć, zniszczyć [co] (1): Apparatum belli discutere, Nágotowánie woyenne rozłożić/ Popſowáć. Mącz 339a.

Synonimy: 1., 2. rozkłaść; 1.a. rozmazać, rozmuskać; 3. rozciągnąć, rozdziergnąć, rozpiąć, rozpostrzeć, rozpuścić, rozstawić, rozszerzyć, roztoczyć, rozwinąć.

Formacje współrdzenne cf ŁOŻYĆ.

Cf ROZŁOŻENIE, ROZŁOŻONY