Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEZDROWOŚĆ

Następne hasło: NIEZDROŻNIE »

NIEZDROWY (91) ai

W pisowni rozłącznej (51), w łącznej (40).

e jasne; -ow-, -ów.

comp i sup (3+1) (n(a))niezdrowszy.

Fleksja

sg
m	N	niezdrowy, niezdrowszy, niezdrów	f	N	niezdrowå, niezdrowa, niezdrow(a), n(a)niezdrowsz(a)	n	N	niezdrowé, niezdrowo
	G	niezdrow(e)go		G	niezdrow(e)j		G	niezdrow(e)go
	D			D	niezdrow(e)j		D
	A	niezdrowy, niezdrow(e)go		A			A	niezdrow(e)
	I	niezdrowym		I	niezdrową		I	niezdrowym

pl
N	m pers	niezdrowi
N	subst	niezdrow(e), niezdrowsz(e)
G		niezdrowych
D		niezdrowym
A	subst	niezdrow(e)
I	m	niezdrow(e)mi
L		niezdrowych

sg m N niezdrowy, niezdrowszy (13), niezdrów (1); ~ (attrib) -y (5); ~ (praed) -y (8), -ów (1) Oczko. ◊ G niezdrow(e)go (1). ◊ A niezdrowy (1), niezdrow(e)go (1). ◊ I niezdrowym (1). ◊ f N niezdrowå (3), niezdrowa (1), niezdrow(a), n(a)niezdrowsz(a) (6); ~ (attrib) -å (1); ~ (praed) -å GórnRozm (2), -a (1) KlonWor. ◊ G niezdrow(e)j (3). ◊ D niezdrow(e)j (1). ◊ I niezdrową (1). ◊ n N niezdrowé (18), niezdrowo (4); -é (1), -(e) (17); ~ (attrib) -é (2); ~ (praed) -(e) (16), -o (4); -o BierEz, Mącz, ReszPrz; -(e) : -o GlabGad (9:1). ◊ G niezdrow(e)go (4). ◊ A niezdrow(e) (2). ◊ I niezdrowym (1). ◊ pl N m pers niezdrowi (1). subst niezdrow(e), niezdrowsz(e) (16). ◊ G niezdrowych (3). ◊ D niezdrowym (1). ◊ A subst niezdrow(e) (6). ◊ I m niezdrow(e)mi (1). ◊ L niezdrowych (1).

Składnia comp: niezdrowszy niż co (2), tym niezdrowszy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w.

Znaczenia

1. Taki, który nie wykonuje niektórych swoich funkcji życiowych lub wykonuje je źle (29)
- W przen (1)
- a. W funkcji rzeczownika (1)
2. Taki, który powoduje chorobę lub przyspiesza jej rozwój (62)
- Przen: Taki, który jest szkodliwy (8)

1. Taki, który nie wykonuje niektórych swoich funkcji życiowych lub wykonuje je źle; insanus Modrz; cachectes, morbidus, morbosus Cn (29): BierEz R3; FalZioł IV 11d, 52a; Cżemu wſzitkie cżłonki ſą niemocne gdy żołądek ieft nie zdrowy. GlabGad E8; Twarż blada vkazuie cżłowieka nie zdrowego, wſzakoż złoſnego GlabGad N2v, H4v; Máćice wſſytki w winnicách y drzewá figowe/ Záráźił ye ſrogim cżerwim iż były nyezdrowe LubPs Yv; Rzeźnicy áby wrzedliwego álbo ſkłotego/ y ktorymkolwiek innym obyczáiem niezdrowego bydłá niebili GroicPorz f4v; gdzye tám chował miłoſnicę s Cżech/ rzecżoną Rokicyáná/ kthora byłá nie poſpolithey cudnośći/ ále głowy niezdrowey BielKron 376v; SienLek 17v, 33v; BielSat B4; WujJud 34v; Oczko 11v; BielRozm 13; Widźiſz dobrze/ żem záwſze chora biała głowá: Proſzę byś mi dał pokoy/ bom y ták nie zdrowá. KlonWor 59.

niezdrowy od czego (2): ći od mléczna abo od ryb niezdrowi/ drudzy zaś i mięſa dlá te^go odſtępuią MurzNT 13v; Oczko 4.

niezdrowy w czym (1): ze niezdrowy wkozdym członku zwłascza in Priapo iako długo trwac nie moze ActReg 71.

W połączeniu szeregowym (1): Żadnego nie maſz doſwiadczenia albo wybierania żony, iedno iaka ſie nagodzi mieć muſiſz. Bądz to gniewliwa abo ſzalona/bądz ſzkarada bądz ſmierdzącza, abo nie zdrowa BielŻyw 109.

W przeciwstawieniu: »zdrowy ... niezdrowy« (4):FalZioł IV 2c, V 12v; bo w ten cżás ieden drugiego miłoſcią záraża/ ták/ iáko niezdrowe oko/ vprzeimie we zdrowe pátrząc záraża ie chorobą. GórnDworz Cc4; KlonWor ded **3v.

W charakterystycznych połączeniach: niezdrowe(-y, -a) bydło (2), członek, człowiek (3), drzewo, dziąsło, głowa, krew, oko, owca (2), pęchyrz, płuca, ręka, zęby, żołądek.

Zwrot: »czynić niezdrowym« (1): á tak krew zaraża y cżyni ią nie zdrową GlabGad H4v.

Wyrażenie: »ciało niezdrowe« = trąd (1): á byłá dwoiá niecżyſtość/ iedná duſzna przez grzech/ druga przez ciało niezdrowe/ to ieſt trąd. BielKron 36v.

Szereg: »niezdrowy i szalony« (1): á prze cżyie zdrowie pijąc/ ſámi śiebie niezdrowemi y ſzalonemi cżynią [seipsos insanos faciunt]. ModrzBaz 52v.

W przen (1):

Wyrażenie: »myśl niezdrowa« (1): Iáko myśl twoiá niezdrowa/ do zdrowia iy przywiedźie [Quomodo mens a sanitate aliena tua ad sanitatem illum reducet?]? ModrzBaz 68.

a. W funkcji rzeczownika (1):

W połączeniu szeregowym (1): á Kryſtus tylko prácuiącym przeſtępcom/ obćięzliwym/ grzeſznym/ y niezdrowym/ do ſiebie każe przychodzić. KrowObr 144v.

2. Taki, który powoduje chorobę lub przyspiesza jej rozwój; insalubris Mącz, Calep, Cn; pestilens Mącz, Cn; morbificus Mącz; noxius Modrz; alienus salutis, gravis, intempestus, morbum afferens a. faciens a. incitans Cn (62): FalZioł V 36; Acżkolwie wſzytkie riby ſą nie zdrowe wſzakoż iedne więcey niż drugie GlabGad H8; Cżemu picie wody zimney nie zdrowie [!] ieſth GlabGad K8, K8v, D6v, G4, G4v, G6 [2 r.] (25); Morbificus, Chorobę przinoſzący/ niezdrowy. Mącz 232a; Pestilens locus, Mieſcá morowym powietrzem záráżone. I też nie zdrowe. Mącz 294d, 366b [2 r.]; SienLek 6v, 11, 94; Gdyż tu wierę ná tyle mieſzkánie nie zdrowe/ Y záráżenie głowie s tych ſmrodow gotowe. HistLan C3; Calep 541a; VotSzl D2v.

niezdrowy komu (7): FalZioł IV 12d, V 37; Zaſię Ięcżmienny chleb ieſt cirpki przeto więcey wyſuſza niżli tucży, á tak ieſth nie zdrowy zwłaſzcża płci ſubtilney. GlabGad G6, H8, I; Drugdy też dobre pokármy niezwyczáynym ſą niezdrowe. SienLek 4; SkarKazSej 704b.

niezdrowy ku czemu (1): Ale w winie [...] czo na dole to ſie z lagrem zmieſza á tak miąſſze będzie j ku piciu nie zdrowe GlabGad Kv.

W przeciwstawieniu: »zdrowy ... niezdrowy« (3): iż chcemyli zdrowemi być/ niemamy nic nie zdrowego vżywáć. GliczKsiąż D6; ModrzBaz 8; chćiał mieć od tego Medyká/ chćiał Chirurgá/ ktorzyby rozume^m/ náuką y experiencyą/ tego dochodźili/ co dla ktorey choroby zdrowo/ co niezdrowo. ReszPrz 11.

W charakterystycznych połączeniach: niezdrowy(-a, -e) chleb (4), ciasto (2), gruszki, krupy, małmazyja, miesce, mieszkanie, mięso (3), mleko (3), owoc (3), picie (2), piwo, plugawość, pokarm (2), powietrze, ryby (6), tłustość (2), wieczerza, wodność, zioło.

Szeregi: »niezdrowy, (a) nieczysty« (2): A przychodzi takowa niemocz dzieciom z wielkie^go ozſania mlekiem niecżyſtym/ nie zdrowym FalZioł V 43, V 42v.

»strawniejszy i nie tak niezdrowy« (1): Bowiem ſol ma w ſobie moc wyſuſzania wſzelkie wilgoti, á tak y lipkoſć z ikier odeymuiąc cżini ie ſtrawnieyſze y nie tak nie zdrowe. GlabGad Iv.

»zagniły i niezdrowy« (1): A kiedy też przypádnie z morzá zágniłego/ [...] Ze zágniłe powietrze y niezdrowe będzye/ Ze y ludzyom y zyołom/ będzye ſzkodzić wſzędzye. RejWiz 149v.

»zdrowy albo (i) niezdrowy« (3): Kto chce więcey cżytać o ziołach albo y o owoczach zdrowych albo nie zdrowych, gdyż to w Herbarzu polſkim naydzie doſić ſzyroko GlabGad I6v, H4v, I8v.

Przen: Taki, który jest szkodliwy [w tym: komu (6)] (8): BierEz M4v; Nie ſzukayćieſz cżyſtern nowych/ thu wáſzym duſzam niezdrowych/ w ktorich ſą wody ſmrodliwe/ zbawieniu bárzo ſzkodliwe. ArtKanc P4v; GórnRozm B; głowę/ bliſką niebá/ zráźiło [szczęście] W głęboką żáłość pędem wichrowym/ Nákrywa rádość żalem niezdrowym. ZawJeft 36; Iáko płonne gruſzki z láſu przeſádzone lepſzy owoc rodzą: [...] Ták y młodym niezdrowe ieſt wychowánie domowe. SkarKaz 420b.

W połączeniu szeregowym (1): ále iákich żywotow ći pánowie wſzyſcy vżywáć muſzą/ to iuż ocży náſze cżęſto widáią. Bo bezbożnych/ nieucżćiwych/ drapieżnych/ ſwowolnych/ opiłych/ nieſpokoynych/ niezdrowych/ niebeſpiecżnych RejZwierc 131v.

W przeciwstawieniu: »zdrowy ... niezdrowy« (2): A o Trybunale co rozumieſz/ z drowyli ieſt Rzeczypoſpolitey czy nie zdrowy? GórnRozm K4v, Cv.

Synonimy: 1. blady, bolący, bolejący, chory, cierpiący, mdły, niedołężny, niemocny, obrażony, osłabiały, osłabiony, ranny, słaby, ułomny, upadły, zarażony; 2. nieczysty, niestrawny, zagniły.

Cf ZDROWY