[zaloguj się]
[pdf]

ODPAŚĆ (120) vb pf

o jasne. ◊ W inf -a- (20), -å- (2); -a- : -å- Mącz (4:2). ◊ W praet, plusq, con sg m i part praet act a pochylone. ◊ W pozostałych formach a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf odpaść
praet
sg pl
1 m odpådł m pers -smy odpadli
2 m -eś odpådł m pers -ście odpadli
3 m odpådł m pers odpadli
f odpadła m an
n odpadło subst odpadły, odpadli
plusq
sg pl
3 m był odpadł m pers byli odpadli
f odpadła była m an
n subst były odpadły
imperativus
sg
3 niech odpadnie
conditionalis
sg pl
3 m by odpådł m pers by odpadli
f by odpadła m an
n subst by odpadły

inf odpaść (22). ◊ fut 2 sg odpadniesz (2). ◊ 3 sg odpadnie (18). ◊ 2 pl odpadniecie (2). ◊ 3 pl odpadną (8). ◊ praet 1 sg m odpådł (3). ◊ 2 sg m -eś odpådł (1). ◊ 3 sg m odpådł (11). f odpadła (7). n odpadło (14). ◊ 1 pl m pers -smy odpadli (1). ◊ 2 pl m pers -ście odpadli (1). ◊ 3 pl m pers odpadli (10). subst odpadły (6), odpadli (1) [m] PowUrb. ◊ plusq 3 sg m był odpadł (1). f odpadła była (1). ◊ 3 pl m pers byli odpadli (1). subst były odpadły (1). ◊ imp 3 sg niech odpadnie (1). ◊ con 3 sg m by odpådł (1). f by odpadła (3). ◊ 3 pl m pers by odpadli (2). subst by odpadły (1). ◊ part praet act odpådwszy (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

1. Nie utrzymać się w punkcie umocowania, oderwać się, odczepić się; excidere PolAnt, Vulg; deruere Mącz; cadere PolAnt (34): Gdy iuż tak ona cżęſć pępka zoſtawiona odpadnie [...] thedy oſtathek zaſypać popiołem FalZioł V 35; cżwarthego dnia do łaznie idz zmyć ſie, A tam ſie odmyie y odpadnie ſwierzb z brudem poſpołu. FalZioł V 108v, V 71v [2 r.]; Redivius, Klęſzcz/ To yeſt Robak który ſie w skórę wpiye á pirwey nie odpádnie áż opiwſzi ſie krwie zdechnie. Mącz 349a; SienLek 110v, 154; BudNT Act 27/32; Tedy ſłużebni obćięli powrozy v barki/ y dopuśćili iey odpáść. WujNT Act 27/32.

odpaść od czego (1): Lopátká moiá od plec niech odpádnie BudBib Iob 31/22.

odpaść czemu [żywotne] (2): BielKron 435v; náſyṕże grynſzpanu w rány obwiązawſzy záś á przywiń/ iż mu nie odpádnie SienLek 182v.

Zwrot: »odpaść precz« (1): Deruo, Spáść/ Odpáść precz. Mącz 82d.
Przen (21): By więc ćwiecżki przybijał do rozumu ſłowá/ Tedy ſnádnie odpádną gdy ſzáleie głowá. RejWiz 68; LatHar 194.

odpaść komu (1): A tego nie bacży/ iż też ſam pan zá thymiſz cżáſy bieży/ á nie bacży gdzie mu podkowá odpádnie/ á gdzie áż ná ſzyię vtknąć ma. RejZwierc 159.

W przeciwstawieniu: »przypaść ... odpaść« (1): złość nigdyć ſie z żadnym cżłowiekiem nie rodzi/ iedno mu s cżáſem á ze złego wychowánia á iáko ze zwycżáiem przypádnie. Tákże też ze zwycżáiem/ gdy ktemu poſtráchu iákiego do tego przyłoży/ ſnádnie odpaść może. RejZwierc 78.

Fraza:»odpadną łuski od oczu« (2): gdyż hiſtoria piſze iż były odpádły łuſki á oná ſlepotá ſtára od ocżu iego/ á Duch ſwięty wſtąpił do ſercá iego RejPos 283v, 286.
a) Sprzeniewierzyć się jakimś zasadom, zwłaszcza religijnym (15): Degenerare a secta vel doctore aliquo, Odpáść/ opuśćić. Mącz 143d; iż narod nędzny ludzki/ gdy był odpadł prze grzech á prze niepoſłuſzeńſtwo przodká ſwego/ [...] iuż był przyſzedł w poſłuſzeńſtwo á w opeikę [!] páná inego RejPos [344], 205; Ktore iśćie ſłowá nie ſąć pewnie wierzącego/ żeby odpáść nie mogł: ále owſzem boiącego ſię o ſwey nietrwáłośći. WujNT 552, 333, Hebr 6/6.

odpaść od kogo, od czego (8): Táć ieſt dawność w ktorey mamy trwáć/ nie tá z ktorey ſię dáremnie pyſznią Papiſtowie/ kthorzy nowotnego Bogá ſobie vkowáli/ gdy od właſnych oycow ſwoich odpádli. GrzegRóżn K4; Desciscere ab alicuius opinione, Odpáść od cziyego mniemánia. Mącz 373a; [Pan Bog] ty wſzyſtki ktorzykolwiek od niego odpadwſzy vdáią śie w pługáſtwo zátraca. KuczbKat 280, 20; RejZwierc 257v. Cf Zwrot.

Zwrot: »odpaść od wiary« [w tym: na co (1)] = circa fidem excidere Vulg [szyk zmienny] (3): Iż nyektorzy [...] okázuyąc po ſobye rzekomo náukę/ od wyáry odpádli. KromRozm II p; Sáxonia odpádłá byłá od wiáry ná báłwány/ ále záſię przez Kárłá wielkiego náwroconá BielKron 282; WujNT 1.Tim 6/21.
α) Zostać zmuszonym do zmiany religii [od kogo] (1): Niémáſz ſie tedy dla czego bać tych [tj. narodów podbitych przez Turków]/ którzy y od Páná Kryſtuſá/ y od nas odpádli OrzJan 39.
2. O wodzie: obniżyć poziom (1): ieſliby ná ónym mieścu/ kędyś wodę puśćił wodá odpádłá/ żeby Brzég oſechł/ thedy o tym wiédz że iuż Przekopę vniżaſz Strum D2.
3. Odbić się, odskoczyć (1): Więc śię ná byká zábieży [baran]/ W cżoło mu ſwym łbem vderzy: Ale odpadł áż ledwy wſtał BierEz R4.
4. Cofnąć się przed kimś, zostaę odpartym (7):

odpaść od kogo, od czego (2): Od lewey ſtrony thwoyey tyſiąc ich odpádnye/ Práwicą twą odráziſz dzyeſięć tyſiąc ſnádnye LubPs V; pilno to kłádzie przed ocży każdemu [książę świata tego]/ áby [...] nie ták bárzo dufał temu Pánu ſwemu/ á puſzcżał ſie ná ſwą wolą iáko z ganku ná doł/ áby oná ſtraż [aniołowie] czo rychley odpádłá od niego/ á on áby vżywał nád nim zwirzchnośći ſwoiey. RejPos 72.

Przen: O szatanie kuszącym człowieka do złego (5): RejWiz 135; ſtáry on wąſz trzy kroć ſię rzućił ná mię/ y trzy kroć odpadł SkarŻyw 333.

odpaść od kogo, od czego (2): Odpadnieć wnet czart odniego Gdy bedzie ſercza prawego RejKup o4v; HistRzym 93.

Zwrot: »na stronę odpaść« (1): Kędy Pan prawdą ſwą ſwieći/ iuż thám ná ſtronę odpádną ciemności ſwieckie. LubPs eev marg.
5. Wystąpić z jakiejś jedności (20):
a. O jedności politycznej; też: zbuntować się; deficere Mącz; excidere JanStat (16): Kłecko odpádło. BielKron 364 marg; Przes Glinſkiego namowy Smolinſko odpádło. MycPrz I B4, I Bv, II B[3], Cv; BielSen 18; Ziemie y páńſtwá złączone/ odpádną zá niezgodą. SkarKazSej 673b marg.

odpaść od kogo, od czego (1:6): Ziemiá Pomorſka odpádłá od Polſkiey. BielKron 370 marg, 346v [2 r.], 364 marg; Multi a Rege defecerunt, Wiele ych od Królá odpádło. Mącz 115a; SarnStat 1053. Cf Zwrot.

odpaść komu (1): W Inflanćiech nam też Rigá ták ſnádnie odpádnie/ Gdyż Pan niemożny będzie przydzie im to ſnádnie. MycPrz I [C]2.

W przeciwstawieniach: »odpaść ... wrocić się, zjednoczyć się« (2): Panowie/ Rycérſtwo/ Szláchtá/ obywátele/ y przełożeni źiemie Bełzkiéy [...] do Korony króleſtwá náſzégo Polſkiégo/ od któréy przeſzłych czáſów byli odpádli/ záśię wróćili ſie SarnStat 1053; Ziemie y kśięſtwá wielkie ktore ſię z koroną ziednoczyły/ y w iedno ćiáło zroſły/ odpádną SkarKazSej 673b.

Zwrot: »od posłuszeństwa [czyjego] odpaść« (1): Defectio, Odſtánie/ Odpádnienie Odtrącenie od kógo/ gdy yákoby miáſto álbo yáki lud od posłuſzeńſtwá ſwego páná odpádnie. Mącz 115b.
b. O jedności religijnej [od kogo, od czego] (4): że iuż od niego [Rzymu] kilká kroleſtw znácżnych odpádło CzechEp 379; kośćioły wſchodnie/ od tego mieyſcá y páſterzá iednego gdy odpádły/ ná wiele ſię ſekt rozerwáły SkarKaz 40a.
Zwrot: »od jedności odpaść« (1): Pátrzćie ná vpadki kroleſtw/ ktore od kośćiołá ś. y iednośći religiey ś. odpádły SkarKazSej 682b.
W przen (1): káżdy z nich w błąd vwyedźyon/ [...] od głowy/ páná Kryſtuſá/ ktory yeſt prawdá y żywot/ odpáſć może KromRozm III D8.
6. Zostać wyłączonym z tekstu lub zbioru tekstów (2): przetoſz y inych Ewángeliſt Ewángelie odpádły/ y nie ſą przyięte Leop *2v.

odpaść z czego (1): Látwiey przeminąć niebu y źiemi/ niſz kreſce iedney z zakonu odpáść. CzechRozm 91v.

7. Utracić prawo do czegoś, nie mieć udziału; cadere JanStat [od czego] (6): Eudoxyná żoná Wálentynianowá/ ſzukáłá pomocy przećiw Máxymowi/ ábowiem ſie bałá o dzyedzice/ ktorzy ieſzcże byli máli/ by nie odpádli od páńſtwá ſwego. BielKron 159v, 205; Mącz 206b; iż gdy kto o główną/ ábo dźiedźiczną rzecz [...] bywa pozwan/ á nie ſtánie/ [...] od wſzelkiégo práwá dźiedźictwá [...] ma bydź ſkazan/ y opowiedźian/ że odpadł. SarnStat 691, 778; Heli Kápłan Zakonny/ gdy Bogá obráźił złym wychowániem ſynow ſwoich [...]/ nietylko to karánie odnioſł/ iż potomſtwo iego odpádło wiecżnie od oney zacnośći Kápłáńſkiey PowodPr 12.
8. Przegrać sprawę sądową (1):

[odpaść od czego: Poczęli byli o to p. Oporowsczi pocięgać pana mego do prawa, ale tego odpadli. LustrWpol II 242.]

Zwrot: »od rzeczy odpaść« (1): Formula excidere, Vtráćić rzecz ná ſądzie/ Od rzeczy odpaść/ Być odkazan. Mącz 134b.
9. Prawdopodobnie: Przepaść przy wyborach [od czego] (1): Repulsam mihi attulit haec res, Dla yednym rzeczy od tego odpadł. Mącz 122b.
10. Ponownie paść (od- jako tłumaczenie łac. re- ‘na nowo’) (1): Recido, Odpaść. Mącz 29c.
11. Nie czynić lub nie podlegać czemuś więcej, przestać, stracić; przen; excidere Vulg; decidere, desciscere Mącz (46):

Konstrukcje z podmiotem oznaczającym (czasem metonimicznie) działającego, nosiciela, odbiorcę i dopełnieniem dalszym oznaczającym działanie, oddziaływanie, stan itp. (31):

~ odpaść czego (3): Toć węzeł że iá wierzyć niemogę/ Bom do grontu łaſki Bożyi odpádł MurzHist F2v; niektory śię teſz o tym ſpornie gádáł/ ieſli by ten mógł ſprawiedliwośc vtracić i darow bożych odpaśc/ ktory by rás ięmi był obdarzon MurzHist O4, S2.

odpaść od czego (28): KromRozm II y2v; Leop Eccli 14/2; Vae misero mihi quanta de spe decidi, O nieſtetis mnie nędznemu yákom od wielkiey nádzieye odpadł. Mącz 338a; RejAp 189v; zá ktorym pogniewániem/ iuż pozna że odpadł od łáſki/ á iny ná iego mieſcze wſtąpił GórnDworz Dd3v, Ff4v; nie odpádnieſz od tych wdzyęcżnych á wiecżnych god iego/ á od thego wezwánia twoiego. RejPos 240, 146v, 240 [2 r.], 319; Bo ieſli odpádniecie od Páńſkiey opieki/ Pewnie gdzieſcie nie rádzi tám wam być ná wieki. RejZwierc [272], [272] marg; WujJud 68v, 173; CzechRozm 238v; SkarŻyw 208, 258, 260; Lecz ſię boię by [...] nie były tákże ſkáżone ſmyſły wáſze y nie odpádły od proſtoty oney ktora ieſt w Chriſtuśie. WujNT 2.Cor 11/3; vkázuiąc naprzod náſz koniec ná ktoryſmy ſtworzeni/ y od ktoregoſmy odpádli: to ieſt kroleſtwo niebieſkie SkarKaz 637a; SkarKazSej 687b. Cf Zwroty, »serce odpadło«.

W charakterystycznych połączeniach: odpaść od Ciała Chrystusowego, darow bożych, (od) łaski (6), od mocy, od nadzieje (2), od obietnic, od opatrzności, od opieki (3), od plotek, od powołania, od prawdy, od prostoty, od przywilejow, od rozkoszy, od sakramentow, od strzymawałości, wiary, od zbawienia (2), od żywota. ~

Konstrukcje z podmiotem oznaczającym działanie, stan i dopełnieniem dalszym oznaczającym (czasem metonimicznie) działającego, nosiciela (13): Zamknał rzecz odpadła mowa Nieprzemowyl potym ſlowa. RejKup c2v; Mącz 30a; Máśćim drogiéy przynioſłá/ ſkąd odpádnie trwogá. GosłCast 48. Cf »odpadło w sercu«.

~ odpaść od kogo (6): PowUrb +3v; bo odpádły od nich wſſytki możnoſći ich RejPs 29; MurzHist D3; owoce pożądliwości twoiey iuż wſzytko odpádło od ciebie RejAp 151v; RejPos 233; SkarŻyw 262.

odpaść komu (2): RejJóz L3v; ſtráćił niebożątko łáſkę Páná ſwego/ Kiedy w Ráiu przeſtąpił przykazánie iego. Támże mu iuż odpádłá oná ſwiątość iego/ Támże go iuż vcżynił wiecżnie śmiertelnego. RejWiz 86.

odpaść komu a. kogo (1): A gdy [miłość] wſzytkich ſtrzał pozbyłá/ Samá ſię w bełt obróćiłá/ Y proſto mi w ſerce wpádłá/ A mnie záraz moc odpádłá. KochFr 7.

W charakterystycznych połączeniach: odpadła(-o, -y) chęć ku Bogu, grzechy, moc, mowa, możność, myśl, nadzieja, przywileje, sprawy świata tego, światłość, świątość, trwoga, wszytko. ~

Konstrukcja z dopełnieniem dalszym oznaczającym działanie, stan, i (domyślną) przydawką dzierżawczą oznaczającą działającego, nosiciela [od czego] (2): wiele rzecży złych od myſli náſzey odpádnie BielKom nlb 4; fébrá wźiąwſzy raz moc/ vſtáwnie gorzáłá/ [...] Smák zfáłſzowány/ wſzytko odpádło od chęći KochPam 87.

W przeciwstawieniu: »odpaść ... przystąpić« (1): odeſzła od niego wiára / odeſzło wmiłośierdźiu Bożem vfanié/ odpadła wſzyſtka zaras ku Bogu chęć/ a nienáwiśc i gniew potępiony przyſtąpił MurzHist D3.

W porównaniach (2): PowUrb +3v; nákoniecz rozum zwyciężony od chćiwośći cieleſney [...] zápomienie ſie/ á odpádnie od mocy/ nie inácżey/ iedno iáko ow okręt/ kthory cżás niemały przećiwi ſie wiátrom ná morzu/ nákoniec [...] puśći ſie na fortunę GórnDworz Ff4v.

Frazy: »serce [od czego] odpadło« = ktoś zniechęcił się do czegoś (1): niewiem iákoby ią [rzecz swą] prowádzić gdyż mi iuż iákoś ſerce/ od plotek tákowych odpádło CzechRozm 19v.

»[co] odpadło w sercu [czyim]« (1): nie wſtyday ſie nie odkryć tego/ [...] iżeć odpádłá á zágáſłá tá chwálebna á iáſna ſwiátłość w ſercu twoim. RejPos 339.

Zwroty: »daleko odpaść [od czego]« (1): piſzą/ że na ten cżás/ gdy byłá Phryne przy nim/ był pijány/ gdzie ſtháry cżłowiek/ ktory ieſt táki/ dáleko odpadł/ od ſtrzymawáłośći. GórnDworz Aa7v.

»od prawdy, z terminow prawdy odpaść« = mylić się; kłamać; desciscere a veritate Mącz; a veritate excidere Vulg (3:1): Mącz 373b; Przetośćie też z terminow prawdy/ y od rzecży ſámey odpádli ſtáre terminy odrzućiwſzy/ á nowych ſobie terminow nácżyniwſzy. WujJud 173; ReszPrz 100; Ktorzy od prawdy odpádli/ powiedáiąc iż ſię iuż sſtáło zmartwychwſtánie/ y wywroćili wiárę niektorych. WujNT 2.Tim 2/18.

»od rozumu odpaść« (1): y inne grube/ nieſłycháne/ niepodobne rzeczy/ ktorych oni náuczáią: cudow y dowodu potrzebuią. [...] y od wſzytkiego rozumu ten odpadł/ kto im bez dowodow y cudow wierzy. SkarKaz 418a.

Szereg: »odpaść a (i) odejć« [szyk 1:1] (2): Praecisa opitulandi potestas, wſziſtka nadzieyá pomocy odpádłá/ á odeſzłá Mącz 30a; SkarŻyw 262.

Synonimy: 1. oderwać się; 5. oddzielić się, odejć, odłączyć się, odstąpić; a. odstać; b. odciąć się, odstrzelić się, odszczepić się.

Formacje współrdzenne cf 2. PAŚĆ.

Cf ODPADŁY, ODPADNIENIE

MM