Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODERWAĆ

Następne hasło: ODERWAN »

ODERWAĆ SIĘ (35) vb pf

sie (23), się (12).

o oraz e prawdopodobnie jasne (tak w oderwać); a jasne.

Fleksja

inf	oderwać się

praet
	sg		pl
1	m		m pers	-smy się oderwali
2	m		m pers	-ście się oderwali
3	m	oderwåł się	m pers	oderwali się
3	n	oderwało się	subst

plusq
	sg		pl
3	m	był się oderwåł	m pers	byli się oderwali
3	n	było się oderwało	subst

conditionalis
	sg
3	m	by się oderwåł

con praet
	pl
3	subst	by się były oderwały

inf oderwać się (3). ◊ fut 3 sg oderwie się (4). ◊ 1 pl oderwi(e)my się (1) KromRozm III, oderwi(e)m się (1) BielKron. ◊ 3 pl oderwą się (1). ◊ praet 3 sg m oderwåł się (4). n oderwało się (5). ◊ 1 pl m pers -smy się oderwali (2). ◊ 2 pl m pers -ście się oderwali (1). ◊ 3 pl m pers oderwali się (4). ◊ plusq 3 sg m był się oderwåł (1). n było się oderwało (1). ◊ 3 pl m pers byli się oderwali (1). ◊ con 3 sg m by się oderwåł (1). ◊ con praet 3 pl subst by się były oderwały (1). ◊ part praet act oderwåwszy się (4).

Sł stp, Cn, Linde brak.

Znaczenia

1. Odpaść od całości, urwać się (2)
- Przen (1)
2. Odłączyć się od jakiejś jedności (31)
- a. Przestać przynależeć (30)
  - α. O terytorium: usamodzielnić się politycznie lub wejść w skład innego państwa (5)
  - β. O ludziach (jednostkach lub społecznościach): wystąpić ze wspólnoty (25)
    - αα. Państwowej (3)
    - ββ. Religijnej (21)
    - γγ. O oddziale wojskowym: zbuntować się (1)
- b. O wojsku: oddzielić się od głównych sił (1)
3. Przerwać dotychczasowe zajęcie (2)
- Przen (1)

1. Odpaść od całości, urwać się (2):

oderwać się od czego (1): izali ręká żyć może/ gdy ſię od ćiáłá oderwie? SkarKazSej 672b.

Przen (1): Abowim gdyż wſſyſtek koſcyoł álbo zbor krzeſciyáńſki yeſt yedno ćyáło [...] yákożkolwyek chory álbo obráżony członek/ może być vzdrowyon/ poki ſye ćyáłá dźyerży [...]. Ale gdy odćyęt będźye/ álbo ſam ſye oderwye/ by też był nacálſſy/ nye może być vczeſtnikyem dobrodźyeyſtw KromRozm I O3v.

2. Odłączyć się od jakiejś jedności (31):

a. Przestać przynależeć (30):

α. O terytorium: usamodzielnić się politycznie lub wejść w skład innego państwa [od kogo, od czego] (5): KłosAlg D4; kthore [Śląsko] záwżdy było ku Polſzcże/ ále ſie przez dział brácki kſiążąt Polſkich od nas oderwáło BielKron 364v; MycPrz II Bv; ktore páńſtwá ſnadźby ſię były pewnie oderwáły od Polſki/ gdyby był inſzy [król] wzięty ná Kroleſtwo Polſkie StryjKron 707.

oderwać się komu (1): Ziem kilká od tych dwu Pańſtw [tj. przez Glińskiego i przez Wincentego z Szamotuł] nam ſie oderwáło. MycPrz I B3v.

β. O ludziach (jednostkach lub społecznościach): wystąpić ze wspólnoty (25):

αα. Państwowej [od kogo] (3): Tymże obycżáiem rozumieycie o mieſcie náſzym/ ábyſmy wſzyſcy nie pomdleli kiedy ſie od ſiebie oderwiem. BielKron 108v.

oderwać się do kogo (1): [Tatarowie] ieſzcże y dźiś nie zmienili ſwoich porządkoch [!] y obycżáiow w Spráwách Rycerſkich/ choćia ſie oderwáli od ſwoich do nas BielSpr 67.

oderwać się w czym (1): Maſz tego przykład w ſtárym zakonye o dźyeſyęćyorgu pokolenyu żydowſkim/ ktore iż ſye było w obirányu krolá/ od żydoſtwá drugyego oderwáło KromRozm III F6.

ββ. Religijnej (21): nye wnet zá vpádem á grzechem przeſtawamy być członkámi tego keſcyołá[!]/ poki ſye ſámi nye oderwyemy KromRozm III D2v.

oderwać się od czego (19): Abowim nye myſmy ſye od nich oderwáli/ ále oni [Kościół grecki] od nas. KromRozm III L4v, L5v; RejZwierc 11v; WujJud 137v; Drudzy záś oderwawſzy ſie od świętego z poſpolitym Kośćiołem obcowánia/ woynę z nim o Synu Bożym á o Duchu ś. zácżęli WujJudConf 6; SkarJedn 260; Oderwał ſię záraz od niego [Lutra] towárzyſz iego wierny Károlſtadius ReszPrz 62. Cf Zwrot.

oderwać się czym (2): poſpyeſſyliſmy ſye wſſyſtkye kápłany ze wſchodu ſlońcá (rozumyey ktorzy ſye byli kácyrſtwy y odſſczepyeńſtwem oderwáli) podbić y zyednoćić KromRozm III O6; PowodPr 41.

Zwrot: »od Kościoła, od jedności (Kościoła a. kościelnej) oderwać się« [szyk zmienny] (6:6): KromRozm I M3; poty máyą záwołánye koſcyołow bożych/ poki ſye od yednoſci yednego powſſechnego koſcyołá nye oderwą KromRozm III E7, F5v, K8v; KrowObr 18; WujJud 248; SkarJedn 321; ReszPrz 62; ktorzy [heretycy] záwſze máią ſwary y niezgody miedzy ſobą/ [...] przeto iż ſię ſámi od kośćiołá oderwáli. WujNT 136, 333, 859; PowodPr 41.

Szeregi: »oderwać się i odłączyć« (1): Wiedzćieſz o tym żeśćie ſie ſámi od tey ſpołecżnośći świętych oderwáli/ y odłącżyli WujJud 137v.

»oderwać się albo (i) odszczepić« (2): ReszPrz 62; choć by kto wſzyſtko z Kośćiołem wierzył/ ále niepoſłuſzeńſtwem od iednośći á zwiąſku iego ſię oderwał y odſzcżepił/ iuż gdy iedno nie zbiera/ tedy rozpraſza. PowodPr 41.

γγ. O oddziale wojskowym: zbuntować się [od czego w co] (1): oderwáło ſie ich od woyſká trzy tyſiące w kozáctwo BielKron 372.

b. O wojsku: oddzielić się od głównych sił [od czego] (1): tylko wżdy niektorzy oderwawſzy ſie od woyſká/ záſkocżyli zagon Turkow BielKron 419.

3. Przerwać dotychczasowe zajęcie [od czego] (2): Ieſlić nákoniec domowe zabáwy przeſzkadzáią: áza to wielka/ raz w tydźień álbo w mięśiąc [!] od nich ſię trochę oderwáć LatHar 254.

Przen (1): táką ſtąd miłośći BOſkiey pobudkę bierze/ że żadney rzecży ſtworzoney oderwáć ſię od miłośći Bożey/ [...] dopuśćić niechce. LatHar 263.

Synonimy: 1. odczosnąć się, odebrać się, odłomić się, odpaść, odwalić się; 2.a.α. oddzielić się, odpaść; β.ββ. odciąć się, oddzielić się, odejć, odłączyć się, odstąpić, odstrzelić się, odszczepić się, odtargnąć się. 3. odjąć się, odłożyć, odstać, odstąpić, porzucić, przestać.

Formacje współrdzenne cf RWAĆ.

Cf ODERWANIE, ODERWANIE SIĘ