Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODSTRZELIĆ

Następne hasło: ODSTRZELONY »

ODSTRZELIĆ SIĘ (33) vb pf

sie (24), się (9).

o oraz e jasne.

Fleksja

inf	odstrzelić się

praet
	sg		pl
1	m	-m się odstrzelił	m pers	-smy się odstrzelili
2	m		m pers	-ście się odstrzelili
3	m	odstrzelił się	m pers	odstrzelili się
	f	odstrzeliła się	m an
	n	odstrzeliło się	subst	odstrzeliły się

conditionalis
	sg
3	m	by się odstrzelił

inf odstrzelić się (1). ◊ fut 2 sg odstrzelisz się (2). ◊ 3 sg odstrzeli się (2). ◊ 1 pl odstrzelimy się (1). ◊ 3 pl odstrzelą się (1). ◊ praet 1 sg m -m się odstrzelił (1). ◊ 3 sg m odstrzelił się (7). f odstrzeliła się (2). n odstrzeliło się (3). ◊ 1 pl m pers -smy się odstrzelili (2). ◊ 2 pl m pers -ście się odstrzelili (2). ◊ 3 pl m pers odstrzelili się (3). subst odstrzeliły się (2). ◊ con 3 sg m by się odstrzelił (2). ◊ part praet act odstrzeliwszy się (2).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI – XVII w. s.v. odstrzelać się.

Znaczenia

1. Odejść, oddalić się (4)
- Przen (z nawiązaniem do znaczenia etymologicznego) (1)
- a. Oddalić się w czasie (1)
2. Wystąpić z jakiejś jedności (2)
3. Być niezgodnym z czymś, postąpić niezgodnie z czymś; nie mieć kogoś a. czegoś na względzie (13)
- W przen (3)
4. Stać się pod jakimś względem różnym od kogoś lub czegoś, zmienić się (14)
- a. Być odmiennego zdania (1)

1. Odejść, oddalić się; abesse, disiunctum esse Mącz [w tym: od kogo (2), od czego (2)] (4): Abesse a signis, Odſtrelić [!] ſie od proporcá od chorągwie. Mącz 429b.

Zwrot: »daleko się odstrzelić« (1): Intervallo locorum et temporum disiuncti sumus, Dálekoſmi ſie od ſiebie odſtrzelili. Mącz 178b.

Przen (z nawiązaniem do znaczenia etymologicznego) (1):

Zwrot: »daleko się odstrzelić« (1): Ale to ieſt cel napotrzebnieyſzy cżłowiekowi poważnemu á pocżćiwemu/ vpátrzywſzy ſobie on krzacżek gdzie ſobie Cnothá nie inácżey iáko piękna pápugá gniazdo vwiłá/ thámże iuż onemi nadobnemi ſtrzałecżkámi rozumem záſádzonemi ma pilnie vgadzáć/ áby ſie nigdy dáleko nie odſtrzelił od niego. RejZwierc 22v.

a. Oddalić się w czasie (1):

Zwrot: »daleko się odstrzelić« (1): niektorzy z nich y Apoſtoły widźieli/ y od nich ſie vcżyli [...]: á ták bez pochyby lepiey prawdę widźieli y wiedźieli/ niżli wy/ którzyśćie ſie ták dáleko od nich odſtrzelili. WujJud 35.

2. Wystąpić z jakiejś jedności (2): Bo iáko tylko było zoſtáło iedno pokolenie w Iudá w Ieruzalem/ s ktorego P. Kriſtus poſzedł/ á dwoienaſcie ſie odſtrzeliło/ tákże y dziś [...] LubPs S2 marg.

Zwrot: »odstrzelić się od rzymskiego nabożeństwa« = odszczepić się od Kościoła Rzymskokatolickigo (1): między wſzemi narody/ ktore ſię odſtrzeliły od Rzymſkiego nabożeńſtwá/ [...] niemáſz odſzcżepieńcow CzechEp 14.

3. Być niezgodnym z czymś, postąpić niezgodnie z czymś; nie mieć kogoś a. czegoś na względzie; aberrare PolAnt, Vulg; non constare Mącz [w tym: od kogo (2), od czego (11)] (13): co kolwiek ty ſpráwuieſz nigdy ſie nieodſtrzeli od ſpráwiedliwoſći. RejPs 72; BibRadz 2.Tim 2/18; Mącz 418a; RejPos 302; Chrześcijáni tym ſkłonnieyſzy ku przyięćiu niebieſkiey náuki będą/ ym śie bárźiey od lubośći tego świátá/ y od roſkoſzy ćieleſney odſtrzelą KuczbKat 270; OrzJan 129; WujNT 1.Tim 1/6.

W charakterystycznych połączeniach: odstrzelić się od celu, od dobra pospolitego, od lubości tego świata, od nauki Pana Chrustowej, od Pana Krystusa, od pilności, od prawdy, od rozkoszy cielesnej, od sprawiedliwości, od zwirzchności Pana.

Z nawiązaniem do znaczenia etymologicznego (1): Bo ſłowá iego [Pana] ſwięthe á náuká iego ſwiętha ſą nieinácżey iedno iáko cel [...]. A kthory ſie od thego celu odſtrzeli/ iuż ſłába ſthrzelbá y obroná iego RejPos A5.

Zwrot: »odstrzelić się od rzeczy« = odejść od tematu (1): bo ſię mnie ták widzi/ [iż] [...] to co teraz było ná plácu/ odſtrzeliło ſie od rzecży moiey. GórnDworz Aa2.

»odstrzelić się od wiary« = popaść w błąd religijny (1): A ták, kto wierny wiaruyże ſię prożnomownośći/ y ſprzecżánia fałeſznie miánowáney vmieiętnośći: ktorą niektorzy opowiedáiąc/ odſtrzelili ſię od wiáry. CzechEp 102.

W przen (3):

Zwroty: »daleko się odstrzelić« (2): daleko ſie odſtrzelił żywot naſz krzeſcianſki nie tilko od nauki pana Chriſtowey abo vcżennikow ie^go BielŻyw nlb 13; OrzJan 48.

»odstrzelić się od sznura wiary« (1): táką odpowiedźią/ nie odſtrzelimy ſię nic od ſznuru wiáry/ y prawdźiwe^go świádectwá piſmá ś. NiemObr 102.

4. Stać się pod jakimś względem różnym od kogoś lub czegoś, zmienić się [w tym: od kogo (9), od czego (5)] (14): AMurates Orchanow ſyn trzeći Krol Turecki/ od męſtwá y obycżáiow oycowſkich nie odſtrzelił ſie BielKron 240; CzechEp 254; żadna rzecz ták bárzo człowieká nie trapi/ iáko tá rózność od żywotá oycowſkiégo/ zwłaſczá ieſli ieſcze od tákich ſie odſtrzeliſz/ których cnotá/ powagá/ pobożność/ przez wiele dźieśiąt wieków byłá doświádczona. OrzJan 35.

odstrzelić się czym (1): Vicinus illi, Podobien yemu/ nie dáleko ſie od niego twarzą odſtrzelił. Mącz 493d.

odstrzelić się w czym (2): W Namnieyſzym ſłowku ten Pſalm nie odſtrzelił ſie od Pſalmu XIIII. LubPs N5v; BielKron 171.

W charakterystycznych połączeniach: odstrzelić się od męstwa i obyczajow ojcowskich, od panien, od przodkow,; odstrzelić się twarzą; odstrzelić się w sprawie pospolitej rzeczy.

Fraza: »czasy się [od czego] odstrzeliły« (1): Ták ſię iuż dálece te náſze cżáſy od onych pierwſzych cżáſow pobożnych chrześćiiánow odſtrzeliły/ że żywot náſz od ich żywotá/ y miłość náſzę od ich miłośći oddźieliły. ReszList 149.

Zwroty: »daleko (a. dalece) się odstrzelić« (7): [braciszkowie] dla lekkiey żywnośći bez prace w klaſztory wſtępuią/ dáleko ſie od ſwych pirwſzych odſtrzeliwſzy/ ná wſzytki ſie zbytki ſámi dziś vdáli. BielKron 183v; KochSat A2v; Haud similis virgo est virginum nostrarum, Dáleko ſie odſtrźeliłá [!] od náſzich pánien/ Nie podobna yeſt ku náſzim pánnam. Mącz 251b, 493d; CzechEp 13; ReszList 149; BielRozm 4.

»sam od siebie odstrzelić się« = zmienić się (1): Tym ia rzeczy do ćiebie miły Vbertinie piſał/ [...] nietak wiele przeto yżebym cię vpominać miał/ [...] ale więczey dla tego yżebym ciebie ſámego tobie pokazał: [...] Abowięm ieſliże ſię ſam od ſiebie nie odſtrzeliſz/ wyborną o wſzyſtkich dobrych rzecżach twoie ninieyſze poſtępki nadzieię cżynią. KwiatKsiąż Q2.

a. Być odmiennego zdania (1): [św. Paweł] Nie odſtrzelił ſye nic od Dyonizyuſzá: á iáko iednégo wieku z nim żył/ thák iednákimi vſty z nim ſzczyréy prawdy vczył BiałKat 273v.

Synonimy: 1. odchylić się, oddalić się, odejć, odejć się, odłączyć się, odnieść się, odstąpić; 2. odciąć się, oddzielić się, odejć, oderwać się, odłączyć się, odpaść, odstąpić, odszczepić się; 3. odstrychnąć się; 4. odgraniczyć się, odmienić się.

Formacje współrdzenne cf STRZELIĆ.

LWil