Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POCHYLON

Następne hasło: POCHYŁKIEM »

POCHYLONY (18) part praet pass pf

-chy- (17), -chi- (1).

Pierwsze o jasne; w formach złożonych drugie o jasne, w formie niezłożonej pochylone.

Fleksja

sg
m	N	pochylony, pochylón	f	N		n	N
	A	pochylon(e)go		A	pochyloną		A	pochylon(e)
	L			L	pochylon(e)j		L

pl
N	subst	pochyloné
G		pochylonych
L		pochylonych

sg m N pochylony (5), pochylón (1); ~ (attrib) pochylony (2); ~ (praed) pochylón (1). ◊ A pochylon(e)go (1). ◊ f A pochyloną (3). ◊ L pochylon(e)j (2). ◊ n A pochylon(e) (1). ◊ pl N subst pochyloné (3); -é (2), -(e) (1). ◊ G pochylonych (1). ◊ L pochylonych (1).

Sł stp s.v. pochylić, Cn notuje, Linde XVII w. s.v. pochylić oraz w objaśnieniu s.v. pochyły.

Znaczenia

1. Nie wznoszący się prosto w górę (17)
- a. Zgięty ku dołowi (6)
  - Przen (4)
    - a) W opisie gwiazdozbioru noszącego nazwę człowieka (1)
    - b) Który zanika, przestaje istnieć (1)
- b. Odchylony od pionu, ukośny (11)
  - α. O starych budowlach (4)
  - β. Spadzisty, stromy (1)
2. Wykazujący cechy jakiegoś stanu (1)

1. Nie wznoszący się prosto w górę; inclinatus Vulg, Cn; proclinatus Calep, Cn; devexus, pronus Cn (17):

a. Zgięty ku dołowi; flexus Mącz; cernuus, deflexus, demissus, incurvus, inflexus, pandus Cn (6): WSzego dobrégo dawcá/ y ſzáfárzu wieczny/ Tobie źiemiá ſpalona [...] Modli ſię ddżá/ y ſmętné źiołá pochyloné KochFr 125.

Wyrażenie: »ku ziemi pochylony« (1): ſzłá Helená/ co zátrzęſłá świátem/ Smętna/ á twarz ku źiemi pochyloną miáłá GórnTroas 73.

Przen (4): Niechay [sakrament ciała i krwi] mię idącego w drogę prowádźi/ [...] w pośliźnieniu pochylonego trzyma/ vpadáiącego podnośi LatHar 226.

Wyrażenie: »podeszłe albo pochylone lata« = starość; deflexa aetas Cn (1): Flexus aetatis, Podeſzłe álbo pochylone látá. Mącz 129d.

a) W opisie gwiazdozbioru noszącego nazwę człowieka (1): (nagł) Bootes. (–) Wozá wielkiégo dyſzel/ trzyma pochylony Arktophiláx/ od inſzych Bootes rzeczony. KochPhaen 4.

b) Który zanika, przestaje istnieć (1): Iáko ćiéń pochylony [Sicut umbra, cum declinat Ps 108/23]/ gdy ſłońce gáſnie/ Ták y ia nieſzczęśliwy niſzczeię włáſnie. KochPs 169.

b. Odchylony od pionu, ukośny; acclinis, declinis, declivis, obliquus, obstipus, proclivis Cn (11): Proclivis, Schodźiſty/ Pochylony. Mącz 57d; Ták máluiąc iż Bog Oćiec śiedźi ná ſtolicy/ máiąc w ręce iedney iábłko z krzyżykiem pochylone/ iákoby ie odrzućić miał CzechEp 187; Calep [851]b.

Przysłowie: Karz lie błaźnie przypowieſcią oną/ Kozy ſkacżą ná yedl pochyloną BielKom F5.

Wyrażenie: »pochylony na ukoś« (2): Po oney pochyloney ná vkoś dębinie/ Nie oſtoi ſie kula/ ſzlozem ſie precż winie. BielSat N3v [idem] BielSjem 40.

α. O starych budowlach (4): Pilae, [...] pal podporá álbo záſtrzelenie w wodźie pod moſty/ álbo też v domów pochylonych. Mącz 299c; [InwSzlachKal 1580 nr 38].

W porównaniach (2): WróbŻołt 61/4; Sámi wrychle ták pádniećie/ Iáko pochyloné śćiány KochPs 88.

Wyrażenie: »pochylony ku obaleniu« (1): A przetoż thá niepráwość będźie wam iáko mur wyſoki zryſowány á pochylony ku obáleniu [sicut ruptura (marg) aedificium (–) cadens]/ ktorego vpádnienie nagle á prędko przychodźi. BibRadz Is 30/13.

β. Spadzisty, stromy (1):

W porównaniu (1): Dziwna ſpráwá ieſt thego miáſtá [Fryburga] cżęśćią leży ná ſkáłách wyſokich pochylonych iákoby chćiáło vpáść/ cżęśćią ná niſkich mieyſcách miedzy ſkáłámi BielKron 282v.

2. Wykazujący cechy jakiegoś stanu; acclinis, inclinatus, pronus Cn [ku czemu] (1): Furiatus, Sdźiczáły ten który zdziczał álbo ku wśćieczeniu yeſt pochilón. Mącz 141b.

Synonimy: 1. nachylony, nagięty, nakłoniony, pochodzisty, przykry, schodzisty, skłoniony, stoczysty, ukośny.

Cf POCHYLIĆ, POCHYLNY, POCHYŁY

MF, SBu