Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POCZESNOŚĆ

Następne hasło: POCZESTLIWY »

POCZESNY (38) ai

poczesny (34), poczeszny (2), poczestny (2); poczeszny SarnUzn; poczesny: poczeszny: poczestny HistRzym (6:–:2), ModrzBaz (2:1).

o oraz e jasne.

comp pocześni(e)jszy (4).

Fleksja

sg
m	N	poczesny, pocześni(e)jszy	f	N	poczesnå	n	N
	G	poczesn(e)go		G	poczesn(e)j		G	poczesn(e)go
	A	poczesny		A	poczesną		A	poczesn(e)
	I	poczeszni(e)jszym		I			I
	L			L			L	poczesnym

pl
N	m pers	pocześni
G		poczesnych
D		poczesnym
A	m pers	poczestn(e)
A	subst	poczesn(e)
I	m	poczesnymi, pocześni(e)jszymi, pocześni(e)jsz(e)mi

sg m N poczesny, pocześni(e)jszy (11). ◊ [G poczesn(e)go.] ◊ A poczesny (2). ◊ I poczeszni(e)jszym (1). ◊ f N poczesnå (5). ◊ G poczesn(e)j (1). ◊ A poczesną (2). ◊ n G poczesn(e)go (1). ◊ A poczesn(e) (1). ◊ L poczesnym (3). ◊ pl N m pers pocześni (1). ◊ G poczesnych (2). ◊ D poczesnym (2). ◊ A pl m pers poczestn(e) (1). subst poczesn(e) (2). ◊ I m poczesnymi, pocześni(e)jszymi ModrzBaz (2), pocześni(e)jsz(e)mi (1) BierEz.

Sł stp: poczesny, poczestny, Cn: poczesny, Linde XVI – XVIII w.: poczesny, poczestny, poczęstny.

Znaczenia

1. Godny szacunku, otoczony czcią (20)
- a. O ludziach; też: pełen zalet (18)
- b. O abstraktach (2)
2. Wyrażający szacunek; w funkcji rzeczownika: »poczesna« = poczęstunek (1)
3. Uczciwy; obyczajny (3)
4. Chlubny, zaszczytny (1)
5. Wskazujący na wysoką pozycję społeczną (9)
- a. Ubrany w szatę wskazującą na wysoką pozycję społeczną (1)
6. Urodziwy (4)
7. [Darowany, ofiarowany]
- α. [W funkcji rzeczownika: »poczesne« = rodzaj czynszu składanego na podarunek okolicznościowy dla pana]

1. Godny szacunku, otoczony czcią; honestus Modrz, Calag, Cn; honoratus Mącz, Modrz; gravis, honorabilis Mącz; honorarius, honorificus, honorus, perhonorificus Cn (20):

a. O ludziach; też: pełen zalet (18): BierEz M2v, O2; [Ligurgus] Wielką cżeſć kazał cżynić niebogatim albo mocnym, ale ſtarim ludziem á pocżeſnym. BielŻyw 27, 15; Honorabilis [...], Vczćiwy poczeſny/ to yeſt godny czci. Mącz 157d, 149b, 157d; niekthore Kſiążę Burguńſkie/ poſlał posły pocżeſtne ku ktolewnie [!]/ żądáiąc ſie znią ſlubić. HistRzym 33; ModrzBaz 51, 141v; Calag 145a.

poczesny czym (1): Był też Krol Appollon wielkiey mądrośći/ á ſwym dworſtwem bárzo pocżeſny HistRzym 9.

W połączeniach szeregowych (4): Cżlowiek [któremu panuje planeta Jowisz] bywa ſprawiedliwy/ pocżeſny/ prawdziwy/ laskawy/ ſwiebodny, wierny/ pokorny/ miloſiemy/ ſromiezliwy/ przijemny każdemu miły/ wyſokiey myſli. FalZioł V 51; BierRozm 14; HistRzym 22v; Wiele ich ieſt/ ktorym ſię zda iákoby niebyli pocżeſnymi/ ieſliby ſie im łáńcuch nieświećił ná ſzyi/ ktory im kto drożſzy ma/ [...] tem ſię rozumie być pocżeſznieyſzym/ zacnieyſzym/ y káżdego vrzędu doſtoynieyſzym. ModrzBaz 51.

Szereg: »poczesny a mądry (a. rozumny)« (2): ktoré [rady] owſzeyki w Pychu a w Swewoli [tak nazwanych osobach] nienáydźie/ acżkoli ſie widzą pocżeſnij a rozumni. ForCnR E2v; HistRzym 23. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

b. O abstraktach (2):

W połączeniu szeregowym (1): Lecż Kośćioł S. Rzymſki/ ácż wſzytki ſwoie Cerymonie ma/ wielce pocżeſne/ wſpániáłe/ vtćiwe/ y ludzkiey poćieſze y potrzebie ſłużące: [...] wſzákże [...] SkarJedn 371.

Iron. (1):

W połączeniu szeregowym (1): lepiey nákoniec dyabeł wierzył y wyznawał w Ewányeliey á niżeli ći ktorzy to wyznánie dawne dzierżą. Ták piękna/ łágodna/ zgodna/ vcżćiwa y pocżeſzna to ieſt náuká y wiárá tych Nowowierkow. SarnUzn G8.

2. Wyrażający szacunek; w funkcji rzeczownika: »poczesna« = poczęstunek (1): á on więcey cżynił dla tego/ żeby gratis w goſpodźie káżdey wypił pocżeſną od káżdego/ że moy miły śláchćić lepiey ſię vracżył pełnymi bez pieniędzy/ niż drugi co w rzędźie śiedząc kopę w mieſzku ma WerGośc 223.

3. Uczciwy; obyczajny (3): BierRozm 19; ná pokłádźinach Nowożenia ma obiáwić ieſli iuż doſyć vcżynił temu o co ſie záwiodł/ tedy będą wſzyſcy ſpiewáć nie bárzo pocżeſne pieśni. BielKron 465; Bo który ſługá Pánu ieſt pomocą do cżći/ [...] do pocżeſnego nábyćia máiętnośći/ [...] tám ma Pan o nim wiedźieć/ [...] y wychowanie dobre dáć powinien/ iáko iedney podporze ſwoiey GostGosp 155.

4. Chlubny, zaszczytny (1):

Wyrażenie: »sława poczesna« (1): Przetoż y ty Páni miła/ Byś śię bárdzo niekwápiłá: Chćieć áby tácy ſłużyli/ ktorzyby podobni byli. Chceſzli v mężá być wdzięcżną/ Sławę záchowáć pocżeſną: Przez ktorey ty niemożeſz żyć/ Ieſli chceſz dobrą żoną być. BierEz B4v.

5. Wskazujący na wysoką pozycję społeczną (9): iedźmy tám gdzie ćiáło iego przywieźiono/ á vcżyniemy iemu pogrzeb pocżeſny HistRzym 33, 33.

Wyrażenia: »poczesne miejsce« [szyk 1:1] (2): Ieſli záſtołem niſko/ w kąćie gdzie vśiędzie/ To ſie gniewa [...]. Przeto ſie więc goſpodarz z ſadzánia wymawia/ Iż káżda ná ſwym mieyſcu pocżeſnym przeſtawa. BielRozm 25; miłość vmárłemu pokázuiemy/ gdy ie [ciało] ná pocżeſnym y nabożnym mieyſcu chowamy SkarKaz 386a.

»poczesna(-e) szata, odzienie« (2:2): Mącz 420a, 456d; Otho iáko kraſny ieſth [książę] á możny y przyiemny. Słudzy iego wſzyſcy ſą w pocżeſnym odzieniu. HistRzym 52, 130v; [Volck 665].

Szereg: »uczciwy, (a) poczesny« (2): Toga, Oſobliwy Xtałt ſzáty był v Rzimiánów/ długa vczćiwa á poczeſna ſzátá. Mącz 456d, 420a.

a. Ubrany w szatę wskazującą na wysoką pozycję społeczną (1): Mulier stolata, Biała głowá poczeſna/ ſpaniła. Mącz 420a.

6. Urodziwy; honestus, liberalis Mącz (4): Nie wſzyſcy ktorzi ſą cudni/ Záwſze bywáią rozumni: Będzieć pocżeſną poſtáwá/ Ale wnątrz nie dobra ſpráwá. BierEz I; OpecŻywList C; Honestus, Poczeſny/ piękny/ wdzięczney oſoby. Mącz 157d, 191a.

[Szereg: »poczesny i spaniały«: Ille erat honeſta facie et liberali. On był oblicza pocżeſnego y ſpániáłego. TerentMatKęt E5, A5v.]

7. [Darowany, ofiarowany:

Zestawienie: »poczesny owies« = rodzaj czynszu składanego na podarunek okolicznościowy dla pana [szyk zmienny]: Ex laneo 1 virgis 5 [...] przydzie census mc. 1/20 [...], wyjąwszy jeszcze godny i poczesny owies LustrSand 68, 68, 69, 70, 71.

α. W funkcji rzeczownika: »poczesne« = rodzaj czynszu składanego na podarunek okolicznościowy dla pana; honor, honorarium Cn: II grossos ad festum Natalis Domini ratione honorantiae, alias poczesne, de quolibet manso WizytGn 1511–12 376, 375, 378, 1563 660, 661, 662; Item z przyrobków płacą wszyscy pro anno gr 28, poczesnego gr 11/4 1/2 LustrKrak I 164, 147, 163, 173.]

Synonimy: 1. cnotliwy, poczciwy, poważny, szanowany, wspaniały; 3. obyczajny, poczciwy, uczciwy; 5. wysoki; 6. cudny, piękny, wdzięczny; 7. darowany, ofiarowany.

Cf NIEPOCZESNY

AW, ZCh