[zaloguj się]
[pdf]

POJĘCIE (68) sb n

o jasne, e pochylone.

Fleksja
sg
N pojęcie
G pojęciå
D pojęciu
A pojęci(e)
I pojęcim
L pojęciu

sg N pojęcie (13); -é (2), -(e) (11). ◊ G pojęciå (17). ◊ D pojęciu (25). ◊ A pojęci(e) (6). ◊ I pojęcim (6). ◊ L pojęciu (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

I. Rzeczownik od „pojąć” (51):
1. Ogarnięcie, objęcie czegoś, zawarcie w sobie (s.v. POJĄĆ brak odpowiedniego znaczenia) (3): Capax Quod capit, seu continet, aut continere potest – łatwi do poieczią, ſzeroky. Calep 161b.
a. O okresie czasu, o granicach czasowych (2): Conceptaculum, Poyęcie/ Ogarnienie. Ad annum refertur. Mącz 35d.

pojęcie czego (1): Novenorum concepta dierum, Dziewiący dni poyęcie. Mącz 251b.

2. Przyjęcie kogoś (s.v. POJĄĆ brak odpowiedniego znaczenia) [kogo (G)] (1): Susceptio ordinis equestris. Poyęcie slacheckich ludźi. Mącz 36c.
3. Pozbawienie wolności, zniewolenie (1): Captivitas – Poięczię. Calep 161b.
4. Poślubienie, zawarcie małżeństwa (6):
a. O mężczyźnie: ożenienie się (5): ſama tilko żona ſie nieokaże czo ieſt az przi poięciu aby ſnadz nie omierznęła niżliby poięta była. BielŻyw 109.

pojęcie kogo (G) (4): Gdyż to ſámo co thu mowią/ oprzyſtąpieniu Ezáiaſzowym do prorokiniey oney/ iáko nie może być wedle litery rozumiáne (Bo ſie to w widzeniu á nie właſnie w rzecży działo/ iáko y ono Ozeaſzowe poięćie cudzołożnice [...]) CzechRozm 135. Cf Wyrażenie.

pojęcie czyje (1): CzechRozm 135 cf pojęcie kogo.

Wyrażenie:»pojęcie żony, małżonki« (2:1): wpoyęcyu też małżonki inſſych ludzi ocży dokłádáć ſye nye będzye/ tylko ſwoye máyąc/ zoſſalony [!] á vmotány iedwabnym Wenuſem/ ledá yáką porwie GliczKsiąż Bv; Goski A3v; A czemuż Ian Dźiáduſki Biſkup Przemyſki/ oto thu tego Goſpodarzá náſzego/ nietylko był záklął prze poięćie Zony/ ále y z źiemie był go wygnał OrzRozm H4v.
b. O kobiecie: wyjście za mąż (1):
Wyrażenie: »pojęcie męża« (1): Nád to źimye muſyáły nágo około rynku chodzić ſámy ná ſię yednę pioſnkę ſpiewáyac/ ktora byłá o nyepoſluſſeńſtwye praw Ligurguſowych w poyęcyu mężá á w ſtárányu płodu. GliczKsiąż C5; [Anná páni święta [...] vmyzliłá śye zlęcżycz z miłym bogiem w nabożnym rozmyślániu/ á obćowánie lućkie y poięczie drugiego mężá bárzo gárdząć JanKoszŻyw D2].
5. Wykonanie jakiejś czynności umysłowej (40):
a. Zrozumienie, poznanie, powzięcie wyobrażenia o czymś; conceptus mentis, perceptio (animi) Mącz, Cn; catalepsis, intelligentia Mącz; captus Calep; cogitatio, cognitio, comprehensio, informatio, intellectus, notio, sensum Cn (35): Mącz 40d; KuczbKat 5; Z cżego przeſtrzeżony záwżdy ſię potym ſtárał/ áby iáśnie á ku poięćiu poſpolitemu/ otworzyśćie á proſto náucżał. SkarŻyw 86; Tu iuż rozum náſz vſtáie/ iáko to ieſt. Trudność poięćia P. Bogu poruczamy SkarKaz 485a.

pojęcie czego (19): Nad to ſą też ludzie ktorych możność duſze/ od tych máteryi ktore zmysłem mogą być poięte ieſt odſadzona/ á w poięćiu odłącżnych y okwicie zgromadzonych rzeczy ieſt doſtatecnieyſza. KwiatKsiąż K2v, E3, I; Mącz 138a; KuczbKat 120; WujJud 167v; BudBib c4; ModrzBaz 97; Calep 338a; LatHar 429; Iż ćieleſne rozumienie o tym Sákrámenćie nie tylko nic nie pomaga/ ále owſzem wádzi ku poięćiu rzeczy Bozkich/ y táięmnic niebieſkich. WujNT 333; GosłCast 47. Cf »(nie)pochopny ku pojęciu«, »snadne pojęcie«.

W połączeniach szeregowych (2): á zwłaſzcza tym ktorzi ſię ich [tj. pism] vcżą ſą pożyteczne/ iáko ku poięćiu rozmaitych nauk/ tákże też y ku potwierdżeniu ich położenia/ y ku wſpamiętaniu zapiamietałych [!] rzecży. KwiatKsiąż I; kiedy ſie wczytáią á włamią ludźie wedle tego methodum/ obaczą nierówno/ że ták ieſt kſztałtowniéy/ łácniéy ku poięćiu/ pámiętániu/ y wyrozumieniu naturam legum patriae. SarnStat 550.

Wyrażenia: »łacny (a. łatwy) ku pojęciu, do pojęcia; jest łacno ku pojęciu« = comprehensibilis Calep [szyk 5:1] (3:2;1): A iżeby rzecz łácnieyſſa ku poyęćyu była/ á nic ſye zobu ſtronnye opuśćiło/ ták ſye nápiſáło yákoby ſye dwá myędzy ſobą rozmawyáli KromRozm I A2; GroicPorz C; SkarŻyw 86 marg; Docilitas – Spoſob do poiecią nauky łatwy. Calep 338a, 229a; SarnStat 550.

»(nie)pochopny, sposobny ku pojęciu [czego]; niesposobny do pojęcia [czego]« (2:1;1): nielza iedno ták rozumieć o nich [białychgłowach]/ iż one ſą ſpoſobnieyſze ku poięciu náuk ſubtylnych/ niżli męſzcżyzni. GórnDworz X6; á to przeto/ iż bzyatki [!] nie ſą pochopne ku poięciu ták wielkich táiemnic. RejPosWstaw [412]v; CzechRozm 237; iż Zydowie ná on czás ieſzcze nieſpoſobni byli do poięćia ták wyſokiey táiemnice. WujNT 761.

»pojęcie rozumu, umysłu; rozumem pojęcie« (1:1;1): Conceptus mentis, Poyęcie vmysłu. Mącz 35d; Enthymema [...], quod est, mente concipere, Animadvertere, Considerare, Rozumem poyęcie/ Wynálezienie/ Rozumem oſięgnienie. Mącz 104a; Calep 161a.

»snadne, łacne (łacniejsze) pojęcie« [w tym: czego (3)] (3:2): CzechEp 376; Lecż dla ſnádnieyſzego tey rzecży poięćia przypomnię tu krociucżko co ſię zá moiey pámięći ná Podláſzu [...] zſtało. BudNT przedm b7; BudBib c4; OSME KSIĘGI PRAWA GRANICZNEGO [...], O KAZDEY OSOBNO RZECZY RZĘDEM ARTICVLATIM KV ŁACNIEYSZEMV POIĘCIV WESPOŁ ZNIESIONE. SarnStat 455; SkarKaz 39a.

»trudny ku pojęciu; wysoki do pojęcia« (1;1): Ale to iest methodus remote petita, y trudna ku poięćiu: á tá iest łácnieyſza, et magis naturalis. SarnStat 751; Iako nie ma być trudne piſmo ś. á w nim ſą rzeczy ták trudne/ o Troycy ś. o wćieleniu Syná Bożego [...]/ o przyſzłych dźieiách świátá drugiego/ y o innych wyſokich do poięćia táiemnicách? SkarKaz 81a.

Szeregi: »pojęcie i pamiętanie« (1): Ktory to Porządek/ áby wſzytká ſpráwá tych kſyążek łatwieyſza ku poięćiu y ku pámiętániu byłá/ rozdźieliłem ná cztery częſći. GroicPorz C. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pojęcie i (a, albo) wyrozumienie« [szyk 2:2] (4): Aieſt zaiſte ſprzyrodzenia w wielu młodziencżykach takowa dowćipu ku wyrozumieniu á poięćiu wſzyſtkich rzecży chutkość KwiatKsiąż E3; Fretus intelligentia vestra dissero brevius quam causa desyderat [!], Máyąc zá to że vam nic na wyrozumieniu álbo poyeciu rzeczy nic nie ſchodźy krocey mówić nie potrzebá. Mącz 138a; BudBib c4; LatHar 429. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Przen [czego] (1): A gdy [kapłan] paćierz y wiáry świętey wyznánie/ álbo Kredo głoſem z kmotry wymowi/ [...] tedy mu trochą śliny otwiera/ obie vſzy y nozdrzá/ áby iuż ná potym záwżdy były otwárte iego vſzy/ ku ſłowá Bożego ſłuchániu: á iżby też wonia byłá ku rzecży niebieſkich poięćiu gotowa. KarnNap B4v.
b. Nauczenie się czegoś, przyswojenie sobie czegoś [w tym: czego (3)] (5): áby zá tey náuki pilnym y cżęſtym poięćim/ chrześcijánie tákimi śie sſtawáli/ kthorymby nazacnieyſzych y naświętſzych rzecży ſłuſznie y pożytecżnie vdźielić sie godźiło KuczbKat 105.

W połączeniu szeregowym (1): [ċ albo ć] y do poięćia, do czytánia, y do piſánia łácnè bárzo, ieno zwyczáiu trzebá. JanNKar E2v.

Wyrażenia: »do pojęcia łacny« (1): JanNKar E2v cf W połączeniu szeregowym.

»niesposobny ku pojęciu« (1): o tychże ia mowię pániech/ nie o owych/ ktorzy ſą iáko płonna rola/ s przyrodzenia ták bárzo nieſpoſobni ku poięciu dobrych obycżáiow GórnDworz Kk2v.

»prętki ku pojęciu« (1): SkarŻyw 458 cf »pojęcie i pamięć«.

Szeregi: »pojęcie i pamięć« (1): [Bernardyn] do nauki ſpoſobny/ y prętki ku poięćiu/ y pámięći ſię ſtáwił/ y rowienniki ſwoie przechodził. SkarŻyw 458.

»ku rozmyślaniu i pojęciu« (1): Ten też poſt [...] bywa [...] dla powſciągliwoſci ciała naſzego/ a dla lepſei chvci/ a ſprawnoſci kv rozmyſlaniv/ y poięciv navki ſłowa bożego/ chwale y trzymam. SeklWyzn f2.

II. Rozum, zdolności, inteligencja; comprehensio Calep (15): Docilis, Latwy ku vczeniu Roſtropny/ Dobrego poyęcia. Mącz 93b; Calep 229a.

pojęcie czyje [w tym: pron poss (9), ai poss (5)] (14): GórnDworz Hh4; Wſzechnocność [!] iego y Boſtwo/ wſzędzie ieſt: á z ſtrony poięćia náſzego (Bo my mniemamy/ cżego na pewnym mieyſcu niemáſz/ żeby tego nie było) tedy my wyznawamy/ iſz [...] SkarŻyw 125, 258; Opuſzcżam tu dowody/ ktore vcżeni doktorowie około tego kłádą: gdyż też nie bárzo ſą według poięćia wáſzego CzechEp 148, 143; SkarKaz 485a. Cf Wyrażenia.

Wyrażenia: »pojęcie ludzkie« [szyk 2:2] (4): Kazánie iego było wedle ludzkiego poięćia SkarŻyw 202; A naprzod [Piotr uczcił swoje miejsce, tj. pozycję] mocną y niezwyćiężoną wiárą o Pánie náſzym Iezuśie/ wierząc to o nim co było barzo trudno/ á poięćiu ludzkiemu niepodobno SkarŻyw 597; SkarKaz 39a. Cf »nad pojęcie ludzkie«.

»nad pojęcie nasze [= ludzi], ludzkie« (3:1): gdy wielki cud y właſność dźiwną ćiáłá vwielbionego Páná Iezuſowego w tym weſzćiu przyznawáią/ nád rozum y poięćie ludzkie SkarKaz 204a, 204a, 209b, 243b.

Szeregi: »pojęcie i rozum« (1): Tu iuż rozum náſz vſtáie/ iáko to ieſt. [...] Bog prawdźiwy/ á my w poięćiu náſzym y rozumie omylni. SkarKaz 485a.

»nad rozum i pojęcie« (2): w Sákrámenćie ieſt niewidomie y nád przyrodzenie przez poświącánie y odmienienie chlebá y winá w ćiáło y kreẃ ſwoię/ ktore on mocą Bozką ſwoią ſpráwuie nád rozum y poięćie náſze. SkarKaz 243b, 204a.

»nad smysły i pojęcie« (1): iż to wierzymy co on rzekł/ choć nie rozumiemy: iż prawdźie y mocy iego nád ſmyſły y poięćie náſze pokłon czynim SkarKaz 209b.

»pojęcie i wyrozumienie« (1): A tho kiedy Dworzánin ſpráwi/ tedy dopiero wſzytko ono vgruntuią mądre ſłowá iego/ á páńſkie poięćie/ y wyrozumienie GórnDworz Hh4.

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Cataleptum praeceptum, Cic. Poyęcie. Mącz 40d, 35d.

Synonimy: I.1. ogarnienie; 2. przyjęcie; 3. zatrzymanie, zniewolenie; 4. poślubienie; 5.a. objęcie, ogarnienie, poznanie, wyrozumienie, zrozumienie; b. nauczenie się; II. dowcip, inteligencyja, rozum.

Cf NIEPOJĘCIE, POJĄĆ

SBu