[zaloguj się]
[pdf]

POWOLNY (200) ai

powolny (192), powolen (5), powolny a. powolen (3).

Oba o oraz e jasne.

comp i sup (nå)powolniejszy (12 + 1); -ejszy (3), -(e)jszy (10).

Fleksja
sg
mNpowolny, powolniejszy, powolen fNpowolnå, powolniejszå, powoln(a), powolniejsz(a) nNpowolné, powolniejszé
Gpowoln(e)go, powolniejsz(e)go Gpowoln(e)j, powolniejsz(e)j Gpowoln(e)go, powolniejsz(e)go
Dpowoln(e)mu Dpowoln(e)j D
Apowoln(e)go, powolniejsz(e)go, powolny, powolniejszy Apowolną Apowoln(e)
Ipowolnym Ipowolną I
Lpowolnym L L
pl
N m pers powolni
subst powoln(e)
G powolnych
D powolnym
A m pers powoln(e)
subst powolné
I m powoln(e)mi, nåpowolniejsz(e)mi, powolnymi

sg m N powolny, powolniejszy (54), powolen (5); ~ (attrib) powolny (23); ~ (praed) powolny (13) GlabGad (6), LibLeg, GliczKsiąż, BielKron (4), GosłCast, powolen (5) MrowPieś, Leop, Mącz, ArtKanc, GrabPospR. ◊ G powoln(e)go, powolniejsz(e)go (3). ◊ D powoln(e)mu (3). ◊ A powoln(e)go, powolniejsz(e)go (16), powolny, powolniejszy (3). ◊ I powolnym (11). ◊ L powolnym (1). ◊ f N powolnå, powolniejszå (10), powoln(a), powolniejsz(a) (3). ◊ G powoln(e)j, powolniejsz(e)j (5). ◊ D powoln(e)j (7). ◊ A powolną (5). ◊ I powolną (1). ◊ n N powolné, powolniejszé (8); -é (1), -(e) (7). ◊ G powoln(e)go, powolniejsz(e)go (2). ◊ A powoln(e) (3). ◊ pl N m pers powolni (14). subst powoln(e) (6). ◊ G powolnych. (4). ◊ D powolnym (5). ◊ A m pers powoln(e) (14). subst powolné (12); -é (4), -(e) (8). ◊ I m powoln(e)mi, nåpowolniejsz(e)mi (3) ModrzBaz, ArtKanc, SkarKaz, powolnymi (2) BierRozm, WitosłLut.

Składnia comp: powolniejszy niż kto (1) BielKron, nad kogo (1) Mącz.

Sł stp: powolny, powolni, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) – XVII(XVIII) – XVIII w.

1. Poddający się czyjejś woli, posłuszny; oboediens Modrz, Calag, Cn; obsequens Mącz, Cn; volens Modrz; suadibilis Vulg; (dicto) audiens, obnoxius, parens Cn (146): BierRozm 10; Rodu ich Carzow [tatarskich] ani dzieiow nie piſzą abowiem oni ołdowni ſą kxiędzu Moſkiewſkiemu, á z iego woley pany miewaią y na iego rozkazanie y żywą y powolni bywaią. MiechGlab 75; BielKron 122v; one niebogi [żony] niemogą ſobie ni czym pomoc/ iuż ieſli nie z miłośći/ tedy z boiáźni muſzą powolne być GórnDworz Y5; Powolny ſyn w więtſzey łáſce v oycá/ tákież y v páná. RejPos 256v marg, 56, 322v; SkarŻyw 26; CzechEp 311; my też iáko proſtacżkowie powolni y wierzący Bogu/ zá nim mowić będźiemy. NiemObr 98; ReszPrz 45; bądź miłośćiwym Bogiem náſzym/ á my będźiem ludkámi twemi y niewolnikámi powolnemi: ſłużąc tobie y ćiebie ſámego chwaląc. SkarKaz 455a; Czáſem iedná [żona] nie pyta/ weźmie co ſię iey zda/ [...] Druga záś powolnieyſza zwykłá mężá prośić/ By ſię po cudzoźiemſku oná mogłá nośić. ZbylPrzyg A4.

powolny (powolen) komu (32): ListRzeź w. 16, w. 48; LibLeg 4/26v, 11/18v; FalZioł V 53; WróbŻołt 61/6; KromRozm III N5; NIechceć iſcie Bog lekce mieć co ſam ſpráwić raczył/ Ale żąda żeby wſſelki iemu powolen był MrowPieś A4; GliczKsiąż B3, D3v, P6v; BibRadz Ps 80/12; BielKron 175v, 194v, 318,415v; Mącz 72c, 497b; GórnDworz Mm2v; CzechRozm 175v; y o to ſię trzebá ſtáráć/ áby żołnierze co napowolnieyſzemi byli ſwoim ſtárſzym. ModrzBaz 114; SkarŻyw 16, 201; CzechEp 184; ArtKanc N12; Rożnych twych dárow/ licżbá nieſkońcżona/ Mnie/ ku pociecham/ cżęſto pozwolona/ Powolnym tobie/ rzadko vcżyniłá/ Cżęśćiey ſię tám drąc/ gdźieby obraźiłá. GrabowSet O4v; GrabPospR N2; Wſzák oycze moy do tych lat od młodości moiey, Y ſłużyłem, y byłem powolnym ći żáwżdy [!] CiekPotr 20; GosłCast 14, 57; [CorfusDocum 1553 nr 83]. Cf »[kogo] mieć powolnego«.

powolny przeciw komu (1): Honoryus/ dał ściąć Stylliká iż ſie nań miotał/ bacżąc go powolnego przećiw Ceſárzowi BielKron 158v.

powolny (powolen) w czym (11): BielKron 220; Mącz 72c; chce Pan Bog ábyś wtym ſtárſzym ſwym powolnym był [tj. usłuchał przełożonych] SkarŻyw 201. Cf »we wszem powolny«.

W połączeniach szeregowych (7): Mam też żonkę podćiwą wſtydliwą powolną Ni w czym mi nie przekaża RejJóz G4; Munis et hoc mune, Obwiązány/ Posłuſzny/ Powolny/ Powinny. Mącz 237b, 90b, 385d [2 r.]; Ale iednák Náiáſnieyſzy Miło. Krolu w tákowym roznym záburzeniu dał W. K. M. Pan Bog poddáne wierne/ poſłuſzne/ powolne. WujJudConf 8; SkarŻyw 268.

W przeciwstawieniach: »powolny... gorny, niekarny, niepowolny, odporny, przeciwny, pyszny, sporny, swowolny, uporny, występny; powolnym być ... swej wolej używać« (10;1): Ezop rzekł/ chceſz Pánie poſłucháć/ A ſobie pokoy vdziáłáć: Odbądźże tey pániey ſporney/ Latwie nabędzieſz powolney. BierEz B4v; Ze ſie barzo łaſkawie obchodzi: S ſwymi poddanymi ktorzi ſą powolni: A tym niefolguie ktorzi ſą ſwowolni. KlerPow 4; MiechGlab 20; RejPs 162v; KromRozm III N5; Krolowie niepoſluſznym/ y niepowolnym ludziom pánuią: ále Páſtherze álbo Bilkupi/ poſluſznym y powolnym roſkázuią. KrowObr 3v; Krolowie przes ſtrách vporne/ pod moc ſwoie podbijáią/ paſtherze powolne/ z mocy Dijabelſkiey wyćiągáią. KrowObr 3v; CzechRozm 104v; á ieſliſzby więc niechćiał powolnym być/ á ſwey woley vżywał/ á ná vpominániu nie przeſtał/ áby go mocą z onego ſłupá z ięli. SkarŻyw 30, 268; gdy znim [z wojewodą] łagodnie postempuie, nic gornieyszego, agdygo surowie traktuie nic powolnieyszego ActReg 141.

W porównaniu (1): Ná ktorego proſtey łáćinie y Theologiey/ iáko powolna owiecżká ná głośie páſterzá ſwoiego/ ia też przeſtawáć chcę. CzechEp 66.

Zwrot: »[kogo] mieć powolnego« [w tym: sobie (2)] (4): RejJóz K7; wiele rzecży inych od ćiebie/ Krolu Oświecony/ ćierpimy ćięſzkich niezaſłużeni/ ktoreś záwżdy miał ſobie powolne y zaſłużone ze wſzytką gothowośćią BielKron 393 [idem PaprUp]; SkarJedn 304; PaprUp Fv.
Wyrażenia: »powolny głosu [czyjemu]« (1): Rozmnożę plemię twoie/ iáko gwiazdy ná niebie: [...] przeto iż Abráhám powolnym był głoſu memu [quod obedierit ... voci meae]/ á pilnował przykazánia y poruczeńſtwá mego Leop Gen 26/5.

»powolny poddany« (2): Lecz za rozkazaniem WKM, ktoremu my jako powolni poddani miesceśmy radzi dali [...] opuśćiliśmy to, co naprzod powinnie miało być opatrzono, na pozad. Diar 84, 21.

»powolny rozkazaniu« (1): Przeklętſtwo/ iesliż niebędźiećie powolni roſkazániu Páná Bogá wáſſego [si non obedieritis mandatis Domini Dei vestri] Leop Deut 11/28.

»sługa powolny« (1): chwyćił ſię [św. Filip] vboſtwá y náśládowánia żywotá Iezuſowego: iemu ſię zá vcżniá y ſługę powolnego oddáiąc SkarŻyw 383.

»powolny woli« (1): Oddayćie Pánu cżeść chwałę chętliwie: A to/ was niech nie boli Powolnym we wſzem być/ wſzechmocney woli. GrabowSet V4.

»we wszem (a. we wszy(s)tkim), na wszem, na wszystko powolny« [szyk 10:1] (8:2:1): LibLeg 4/26v, 11/18v; RejJóz K7; Nye obawyay ſye Abráámie tego vcżynić/ ále wtem wſſytkim bądź powolny żenye twey. GliczKsiąż B3; Addictus, obstrictus, deditus alicui, Ná wſzem powolny. Mącz 92c, 497b; á iuż oná [białagłowa] ták wiele tego prágnąć/ będzie/ áby mu ſie we wſzytkim záchowáłá/ j byłá powolną/ iáko tego/ áby ią on záwdy miłował GórnDworz Mm2v; CzechRozm 175v; SkarJedn 304; Bądźmyſz tedy poſłuſznemi/ á ná wſzyſtko powolnemi/ co nam ten Pan roſkazuie ArtKanc E7v; GrabowSet V4.

Szeregi: »powolny i pomocny« (1): [mistrz pruski Wojciech Margrabic] będąc ſieſtrzeńcem krolewſkim/ będzye mu powolnym y pomocnym przećiw káżdému nieprzyiaćielowi. BielKron 415v.

»posłuszny, (i, a) powolny« [szyk 9:3] (12): ſtaramy śie y othem myślime, aby takowa naſſa czeladz nam na prziſſłe cżasi poſłuſſnieiſſa y powolnieiſſa beła ListRzeź w. 16; KrowObr 3v; BibRadz Ps 80/12; Mącz 92c, 233c, 385d; CzechRozm 104, 175v; W ktorych wſzytkich rzecżach/ wiele muśi przebácżać Hetman/ ieſli chce mieć powolne á posłuſzne żołnierze [Si milite uti velit benevolo et obedienti] ModrzBaz 107v; Calag 223a; SkarŻyw 16; ArtKanc E7v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»powolny i powinny« (1): Póki duſzá w ćiele mym odpoczywáć będźie/ Ieſtem tobie powolna/ y powinna wſzędźie. GosłCast 57. [Ponadto z połączeniu szeregowym 1 r.]

»(u)słuchać a powolny (powolen) być« (3): Y pan Kryſtus ſam dozwala nam tego/ ábyſmy ſie ſyny Bożemi licżyli á bráty yego/ gdy go ſlucháć á yemu powolni będzyem. GliczKsiąż D3v; BielKron 318; Cupide et libenter tibi in hoc re morem gero, Wielmi cie rad w tym/ vsłucham álbo będę tobie powolen. Mącz 72c.

»powolny i (a) wiemy« [szyk 2:2] (4): ListRzeź w. 48; Slugi ſobie iednay, y robotniki: boc będą powolni y wierni FalZioł V 53; iuż wam grzechy wáſze będą odpuſzcżony/ á iuż was wezmę ná opiekę ſwoię iáko wierne á powolne dzyatki ſwoie. RejPos 237v; WujJudConf 15v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W przen (2): bądź powolna miłemu Bogu duſzo moia boć od niego ieſt cirpliwoſc moia. WróbŻołt 61/6; Miey/ Synu miły/ posłuſzne y powolne porządnym ſtárſzym twym ſerce/ y pokorną myſl ku nim/ á iuſz cnoty wſzytki maſz. SkarŻyw 16.
Przen (17): To niechay będzie oſwieczony á wielmożny panie pirwſze oznaiomienie moiey powolney skłonnoſci ku waſzey PM. WróbŻołtGlab A5; [Luter] piſał liſty do Papyeżá leoná [!] doſyć powolne z vkłádnoſcią proſząc/ áby iego przećiwnikom wiáry niedawał BielKron 194v; Ale gdzie też záſię trefi iż ten miſtrz [tj. czart] vgodzi ná powolną ſzkołę ſwoię/ to iuż więc tám piſka w ktorą chce wedle myſli ſwoiey RejPos 331.

powolny komu, czemu (9): SWαtloſcy nyewimowna boze raczi my dac ſerce ſkruſſone ktorebi latwye przijαlo boſkα naukα a powolne bilo yarzmu kriſtowemu ij brzemyenyu przikazanya bozego. BierRaj 19; GlabGad A2; KrowObr 234v; potrzebá y ten ćieleſny poſt chowáć áby ćiáło nie buiáło/ á duchowi powolne było WujJud 191; A owym co z ſporu á nie ſą powolni prawdzie/ lecż powolni nieſprawiedliwośći [et incredulis quidem veritati, credentibus autem iniustitiae]/ oborzenie y gniew. BudNT Rom 2/8; SkarŻyw 301, 580. Cf »we wszytkim powolny«.

powolny ku komu (1): vcżćiwe á powolne ku wſzelákiemu przełożeńſtwu obycżáie Pan Bog dáćći [narodzie ruski] rácżył SkarJedn 374.

Zwrot: »[co] powolne mieć« (2): W czym ma dobra opátrzność być/ áby ie [sześć rzeczy przyrodzonych, od których zdrowie cielesne zależy] powolne człowiek miał/ á owſzeyki/ iáko niewolniki poddał rozumowi. SienLek 2; SkarKaz 314a.
Wyrażenia: »powolna wola« (1): [wyznawamy:] dwie woli przyrodzone/ nie ſobie przećiwne/ iáko niezbożni twierdzą Heretycy/ ále powolną ludzką wolą iego [Chrystusa]/ á nie ſprzećiwiáiącą ſię/ á rácżey podległą iego Boſkiey y wſzechmocney woley SkarJedn 316.

»we wszytkim [czemu] powolny« (1): ćiáło od złey żądzey wolne/ [...] we wſzytkim duchowi y rozumowi powolne było SkarŻyw 260.

Szereg: »powolny i łatwi« (1): Ieſli co ſpráwiedliwego/ ieſli co ſłuſznego [...] tedy to ma być cżyniono od Ofiárowniká páńſkiego: ieſliby w poſłuſznym powolne y łatwie przyzwolenie/ á w roſkázuiącym nabożne było pomiárkowánie. CzechEp 132.
α. W funkcji rzeczownika (16):
αα. »powolny« (7):

powolny czyj (2): iedno moy pánie gdy będzyeſz raczył wezrzeć łáſkáwie ná mię iákoś zwykł poględáć ná powolne ſwoie ſnádnie mi wſſytkiego przybędzie. RejPs 185; RejPos 345.

W połączeniu szeregowym (1): Bo to ieſt nie ludzka ále Boża ſpráwá/ nie poniewolnym/ ále y chętliwym y posłuſznym á powolnym roſkázowáć. ModrzBaz 116.

W przeciwstawieniach: »powolny ... hardy, poniewolny, sprzeciwny, zły, zuchwały« (5): Y iakoż y ia niemam ſie wſſytek przykłonić ku wielmożnoſći chwały iego widząc iáko on ſprzećiwne ſobie niſſczy á powolne wywyſſa RejPs 153; BielKron 403v; ModrzBaz 116; ReszPrz 39; Hárde odrzuca ſpráwiedliwie/ powolne przyimuie łáſkáwie. ArtKanc A13.

ββ. »powolna« [w tym czyja (8): pron poss (6), G pron (2)] (9): Xánt rzekł/ [...] Powiedz/ gdzie tá ma powolna. Nád mą żonę ktora inna. Ezop pśicżki wnet záwołał/ Xántowi ná nię vkazał: Rzekąc/ oto twa powolna/ Bez wſzey zdrády tobie wierna. BierEz C4; A komuś ty on kołacż dał/ Com ia ſwey powolney poſłał? On rzekł/ á ktoreyże inney/ Dałćiem go twoiey powolney. BierEz C4v, C3 [5 r.].
a. W formułach grzecznościowych (dedykacjach i korespondencji dyplomatycznej) (30):

powolny komu, w połączeniu z imieniem (i nazwiskiem) (5): WróbŻołtGlab A5v; LibLeg 11/19; Dan z Krákowá/ dniá 28 Páźdźierniká. Roku od Národzenia Kryſtá Páná/ 1563. Marćin Siennik/ wſzem powolny. SienLek a4v; Dat. Torunij ex Muſaeo noftro IIII. Nonas Iulij. Anno 1593. W.M. ſwemu Mśćjwemu Pánu powolny y ſłużyć we wſzem gotowy Ian Rybińſki ſłáwney Rády Miáſtá Toruń. K.I.M. Sekretarz. RybGęśli A3v; RybWit [A2].

W połączeniu szeregowym (1): Dan z wioſki mey oyczyſtey/ y W.M. wiádomey/ Die I. Februarij Roku 1596. W.M. moich Miło: Pánow/ Vprzeymy/ powolny/ y znáiomy ſługá. I.S.S.K. VotSzl A3.

Wyrażenia: »powolny przyjaciel« (2): Z bozey Mylosczy Krolowy polſkiemv y ynnich wiele panstw wewſchem powolni przyacziel v.k.m. sendziak Siliſſirſkj sdrowie v.k.m. nawiedzam y daye tho przes lyſth moy v.k.m. znacz o roſkazaniv Czeſſarſkim mnie LibLeg 11/18, 11/164v.

»powolny sługa (a. służebnik); powolna sługa« [w tym: z imieniem i nazwiskiem (9)] [szyk 11:1] (11;1): Co ſnadnei W M. wyrozumieſz ty kxiąſzki przecżitawſzy/ a mnię powolną ſługę ſwoię y wſzego domu Tęcżyńſkiego w łaſkę ſwą miłoſćiwie przyyąć będzieſz racżyła. HistAlHUng A4; KrowObr A2; KwiatKsiąż Q3v; SienLekAndr a3v; Rácżże tedy Oświecone á miłośćiwe kśiążę/ ten ták chwalebny podárek od nas powolnych ſłużebnikow ſwych miłośćiwie a wdzięcżnie przyiąć BudBibKaw A2v, A3; Poſyłam tedi w.m. Kśiążki té proſząc ábyś w.m. óne y ze mną weſpółek w łáſkę ſwą przyiąć raczył. W.M. zdawná powolny y práwie dómowy ſługá Olbrycht Strumieńſki z Myſłowic Vrzędnik w Bálicách. Strum B5v; W.M. moiey Mćziwey Pánny powolny y wſzego dobrego życżliwy ſługá Sebáſtyan Grábovviecki. GrabowSet M; KołakCathOkuń A2v; KołakSzczęśl A2v; VotSzl A3; ZbylPrzyg ktv.

»powolne(-a) służby(-a)« [szyk 5:4] (9): Oſwieczonemu y wielmozne: panu: Panu Piotrowi Kmicie. [...] Staroſcie Panu ſwemu łaſkaw⟨emu⟩ Marcin Wolſki ſłużebnik V M. Powolną ſłużbę ſwą z żicżliwoſcią zdrowia etc. zalecza. BielŻyw nlb 2; LibLeg 9/49v; Zátym ſami śiebie y zwykłe á powolne ſłużby ſwe do miłośćiwey łáſki Wáſzey K.M. pilnie zalecamy BudBibKaw A2; KochFragJan 3; Ktorym [Jaśnie Wielmożnym Panom Chodkiewiczom] od Páná Bogá wſzechmogącego w błogoſłáwieńſtwie iego ś. á w fortunnym pánowániu/ długie á poćieſzne wieki wyżyć/ winſzuiąc/ powolne á vniżone służby ſwe w Miłościwą łáſkę Zálecam. KołakCathOkuń A2v; pod chorągwią y tytułem ſławnego imienia W.M. ná znák y poświadcżenie powolnych ſłużb moich/ do wiecżney á nieśmiertelney pámięći z druku one [książki] ná świát puſzcżam KołakSzczęśl A2v; JanNKar A2, B2; SarnStat 550.

»na wszem, we wszem powolny« [szyk 3:1] (3:1): A tak v.k.m. viroſumiawſchi ſtego wipyſſv przes mieſzkania na thi granycze raczi poſlacz kogo bedzie volia V.k m. [...] wewſchem powolni v.k m. Ozman LibLeg 11/19, 11/18; Páná náſzego miłośćiwego. Powolni ná wſzem ſłudzy. Hektor y Albrecht Káwiecżyńſcy. BudBibKaw A3; W.M. memu Mośćiwemu Pánu we wſzem zdawná powołny [!]. IAN RYBINSKY. RybWit [A2]; [ia theſſ ieſthem powolienn [!] w.m. wewſſem, y przeſſ⟨w⟩oliey w.m. niechczę nicz czynicz ListyPol 1548/487].

Szeregi: »powolny i naniższy« (1): Káſſtellanowi Bieckiemu/ [...] Láſki Bożey pokoiu y wſzego dobrego/ w Pánie Iezu Kryſtuſie/ powolny y naniſſſzy ſlugá Boży życży/ Marćin Krowicki. KrowObr A2.

»powolny, poddany« (1): W.P.M. Powolny poddány ſługá. Lázarz Andryſowic Impreſſor. SienLekAndr a3v.

»pokorny a powolny« (1): Nayasnyeyſſzy myloscziwy Crolyv po zalieczenyv moyey pokorney a powolney ssluzby. Przithym v.C.M. oſnaymvye yzem [...] LibLeg 9/49v.

»powolny i (wszego dobrego) życzbwy« [szyk 2:I] (3): GrabowSet M; KołakCathOkuń A2v; Do Wielmożney Pániey. P. ZOFIEY z Fulſztyná CZARNKOWSKIEY, [...] Pániey ſwey Miłośćiwey/ PIOTR Zbylitowſki/ powolny y życzliwy ſługá. ZbylPrzyg ktv.

α. W funkcji rzeczownika [czyj] (2): powolni v.K.m. a fluga przyacziela v.K.m. konyvſchi Fvſſein v.K.m. sye kłania pokornie LibLeg 10/66 [idem] 10/ 66v.
b. O kobiecie: uległa mężczyźnie [komu] (2): Gdyż ty nie chceſz być mnie kwoli/ ieſtći na to mieśce inſza/ która mi powolna będźie: ieſli żoná nie chce/ niechay kuchárká przyydzie. BiałKat 371.
Szereg: »powolna i posłuszna« (1): Może być ták vporna/ y ták krnąbrna niewiáſtá: iż mężowi ſwoiemu/ by ſnadź y dźieśięć kroć/ miłośćią ku niéy wzruſzonému powolna y poſłuſzna iemu kwoli czyniąc być nie chce. BiałKat 371.
2. Łagodny, łaskawy, przychylny, życzliwy; sprzyjający; tractabilis BartBydg, Mącz, Cn; non irascens, mansuetus, modestus, temperatus BartBydg; comis, facilis, lenis, liberalis, mitis, studiosus Mącz; commodus, munis Cn (41): Onać cześć kochanie rodzi, Ktora z miłości pochodzi, Jaka jest miedzy rownymi Przyjacioły powolnymi. BierRozm 18; Modestus, discretus, temperatus, smyerny, non irascens, powolny BartBydg 92, 86b, 161b; Ocży cżarnawe á mierney wielgoſci. zna: ſpokoynego, powolnego, cichego, dobrego rozumu, ale pamięci nie długiey GlabGad N6v, M7, N2, O8, P5v, P6v [2 r.]; Nihil poterat fieri illo mitius, Nic nie mogło nádeń być powolnieyſzego/ skromnieyſzego. Mącz 225a, 188c, 451a [2 r.].

powolny komu (5): Przijaciele ſobie powolne wybieray BielŻyw 7; Głoua mała z ſzyią też cienką nie bezliſz długą vkazuie cżłowieka ſubtilnego [...] powolnego każdemu, wſzakoż nie prawie fortunnego. GlabGad M7; GliczKsiąż K5; BielKron 345v; Mącz 470b.

powolny ku komu (2): Bacżąc lud powolny ku ſobie przez ty znáki/ tho ieſt/ gdy náſzy klękáli ku Bożey ſłużbie/ oni tákież cżynili BielKron 441; CzechRozm 121v.

W połączeniach szeregowych (5): Then [Bolesław Chabry] był náſzym Krolem Polſkim napierwſzym koronowánym/ vrodzenia/ obycżáiow/ śmiáłośći/ ſtałośći/ niepospolitych: ktemu łáſkáwy/ wierny powolny/ roſtropny/ mierny/ ſwoim poddánym BielKron 345v; Eutrapelis, latine Facilis, comis, Ludzki/ Wdzięczny/ Latwi á powolny człowiek. Mącz 109d; Mitis, cui Acer opponit, Cychy/ skrómny/ dobrotliwy/ miły/ powolny. Mącz 225a, 114a, 470d.

Zwrot: »(u)znać [kogo] (być) powolnym« [szyk zmienny] (4): BielKom B2v; Hominem pudentem et officiosum cognosces, Vznaſz go być powolnym. Mącz 329c; PAllás/ y ſławna Wenus/ zacnych Bogów żony/ Pámiętayćie mi świádczyć káżda z ſwoiéy ſtrony: Iż mię záwżdy powolnym miła będźie znáłá PudłFr 51; PaprUp C3v.
Szeregi: »miękki i powolny« (1): CzechRozm 68v cf W przen.

»pożyteczny a powolny« (1): Ale ſam cżłowyek dla drugich ludzi ná ſwyát yeſt ſpráwyon/ áby ludzye ſami myedzy ſobą byli ſobye pożyteczni á powolni. GliczKsiąż K5.

»przychylny i powolny« (1): A przeto też bacżąc mnie być ku ſobie przychilnego y powolnego/ co ieſzcże maſz mátáctwá Zydowſkiego powiáday: ábyś/ będzieli tego godne/ odpowiedź ná nie o demnie [!] vſłyſzał CzechRozm 121v.

W przen (1): á coż my im vcżynimy/ ieſli ich Bog ſam nie przerobi/ á kámiennego ich ſercá nie obrzeże: á nowego mięśnego/ miekkiego [!] y powolnego nie vcżyni? CzechRozm 68v.
Przen (6): Kto ſzcżęśćiu roſkázuie? [...] Vcżona Cálliope powiedz/ á ia ſwymi Przed nim vcżynię prośbę rymy powolnymi. WitosłLut A5v.

powolny komu (2): To Szcżęſcié milé gdy nám powolné bywá Cżlowiek tedy mnogoſćz przijacieli miéwá ForCnR E3v; Niebioſáć powolne będą/ pogody dobre vcżynią/ deſzcżem cżáſem pokrápiáiąc/ á Słońcem ie zágrzewáiąc. ArtKanc M5.

W połączeniach szeregowych (2): BielKron 207v; Lecz mądrość ktora ieſt z gory/ naprzod ieſtci czyſta: potym ſpokoyna/ ſkromna/ powolna/ przyzwaláiąca dobrym pełna miłośierdźia y owocow dobrych/ nie ſzácuiąca/ áni obłudna. WujNT Iac 3/17.

Wyrażenie: »powolne obyczaje« = mores faciles Mącz [szyk 1:1] (2): zálecáiąc Ceſárzá w obycżáie cnotliwe/ łáſkáwe/ godne/ ſpráwiedliwe/ powolne máiąc záchowánie ku káżdemu dobremu dobre BielKron 207v; Mącz 114a.
a. O zwierzęciu (1): Cżemu przyrodzenie zwierzętom dało zębi (–) Niekrorym [!] dla (jedzenia tilko iako zaiączom y inſzim zwierzętom powolnym GlabGad C2v.
b. O warunkach życia (2): Tatarzi Przekopſci dla krainy powolnieyſz[e]y w ktorey mieſzkaią, mieliby być obycżaynieyſzy, y ſkromnieyſzy nad inne MiechGlab 74.

powolny ku czemu (1): znamienici Koſmographi y Hiſtorici piſali aby one krayny nad morzem przerzęcżonym były letnie á ku mieſzkaniu barzo powolne y żyzne MiechGlab 62.

c. O czasie: odpowiedni (2): Nic inego nie żądam zá to wybáwienie/ thylko iżeby mię poiął zá żonę cżáſu powolnego. HistRzym 5.

powolny ku czemu (1): Trzećiak Venuſſá [tu rysunek] Dzyen powolny ku rzeczam Zenſkim Goski A3v.

3. Skłonny, chętny; inclinatus Mącz (10): [List św. Hieronima na temat jego przekładu Biblii] Temu kto chce ſlucháć á powolen być/ kłádę ſie przed oczy/ Miſtrzem być niechcę/ towárzyſſem być obiecuię Leop B4v.

powolny do czego (1): [pogańscy zakonodawcy] nád wſzytki ſrogośći praw ná złe [...] ludzie/ karánie Bozkie/ ktorego nikt vść nie może/ [...] powiedáli. y tym groźili/ y lud do cnot wſzytkich powolnieyſzy czynili. SkarKazSej 686b.

powolny ku czemu (6): WLoſi proſte á długie, [...] vkazuią cżłowieka [...] ſpokoynego w towarzyſtwie cichego, á ku wſzitkiemu barzo powolnego. GlabGad M7v; Twarz rowna á nie nadęta, znamio, cżłowieka ku rzecży wſzelkiey godnego, lubieznego/ wiernego, ku poſłudze powolnego GlabGad N2v, N4v, N6, O8v; Inclinatior ad pacem animus, Powolnieyſzy ku yednaniu. Mącz 57c.

powolny na co (2): [taki jest] richło wierny nie taiemny, ale na poſługę powolny. GlabGad O4. Cf Zwrot.

Zwrot: »[na co] się [komu] dawać powolny« = wyrażać skłonność, chęć (1): A ieſliby w tym co mogł pomoc Krol Polſki/ coby ku pożytku Rzecżypoſpolitey Krześćijáńſkiey/ ná to ſie wam dawa powolny/ nakłádu y prace ſwoiey w tym nieżáłuiąc. BielKron 410.
Szereg: »skłonny i też powolny« (1): PLed małe á ſuche albo chude cżłowieka też mgłego znamionuią boiaznego/ ſpokoynego/ w robocie nietrwałego/ richło wiernego, y ku wſzitkiemu ſkłonnego y też powolnego á wcżas ſkąpego. GlabGad O8v.
4. Podatny [ku czemu] (2): w roznych też potrawach rozna ieſt natura, iedne ſą miękkie á ku ſtrawieniu powolne, drug[ie] twarde y nie ſtrawne. GlabGad F6; Flexibilis, Powolny ku ſgiędu/ Słáby/ Gibki. Mącz 129d.
5. Nie wymagający natychmiastowego zajęcia się, nienagły (1):

W przeciwstawieniu: »nawalny ... powolny« (1): Wiele też ieſt obycżáiow ſtánowienia woyſká/ ktorymi gdy ſie rządnie ſpráwi á ſzykuie ku potrzebie thák náwalney/ iáko powolney/ ſnádnie może nieprzyiaćielá pożyć BielSpr 20.

6. [Powstający wolno: gdy [jagody położone na słońcu] nagorętſze będą podepcyſz ie/ on powolny [tj. wyciekający powoli] ſok/ ktory dobrowolnie wyćiecże/ [...] przewarz dobrze SienHerb 622b.]

Synonimy: 1. poddany, posłuszny, powinny, wierny; 2. cichy, dobrotliwy, dobry, ludzki, łaskawy, miękki, miły, pożyteczny, przychylny, wdzięczny, wierny, życzliwy; 3. chętny, ochotny, skłonny.

Cf NIEPOWOLNY, POWOLNE

LW