Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PROCZYSTY

Następne hasło: PROĆ SIĘ »

PROĆ (25) vb impf

porz-, por-; prół, proł-; -o-, [-ó-].

Fleksja

indicativus
praes
	sg	pl
1	porzę, porę	porzem
3	porze	porzą

praet
	sg
3	m	prół
3	f	proła

imperativus
	sg
3	niech porze

conditionalis
	sg
3	m	by prół

impersonalis
con		by pr(o)to
participia
part praes act		porąc

praes 1 sg porzę (4), porę (1) Mącz (3:1). ◊ 3 sg porze (12). ◊ 1 pl porzem (1). ◊ 3 pl porzą (3). ◊ praet 3 sg [m prół.] f proła (1). ◊ imp 3 sg niech porze (1). ◊ con 3 sg m by prół (1). ◊ impers con by pr(o)to [Cn: próto] (1). ◊ [part praes act porąc.]

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Rozdzielać coś zszytego, rozcinając szwy lub wyciągając z nich nici (5)
2. Orać ziemię (16)
- Przen (8)
  - a) Płynąć, zostawiając na wodzie bruzdę (6)
    - α) O statkach (4)
    - β) O rybie (1)
    - γ) O rzece wpadającej w inną rzekę (1)
- ** Bez wystarczającego kontekstu (1)
3. Psuć, niszczyć (4)
- Przen (1)
- a. Rozdzierając tkaninę (1)

1. Rozdzielać coś zszytego, rozcinając szwy lub wyciągając z nich nici; dissuere Calep, Cn; resuere Cn [w tym: co (4)] (5): Dissuo – Porzę. Calep 334a.

Przysłowie [w znacz. ‘mówić (a. śpiewać) swoje nie słuchając innych’]: Na náſſym dobrym nieſſporze Iuż więc tám ſwą káżdy porze. Ieden wrzeſſczy drugi ſpiewa RejRozpr A2v; RejWiz 6v; Káżdy ſwą porze/ káżdy ſwoie ma ná pieczy. KochZg A2; PudłFr [3]; [ieſli oni iną/ á wáſzy Miniſtrowie iną porzą/ w ſwą kázdy HerbOdpow B7v, G7; ArtTanat A8v]. [Ogółem 4 r.]

2. Orać ziemię; solicitare, sulcare Mącz; scindere Vulg; arare, infindere, lirare, perstringere, radere, rostrare, sarrire, scalpere, scarificare Cn [w tym: co (13), czym (8)] (16): Idzye [młodzieniec] dáley przez pole áli cżłowiek orze/ Ná twárdey iákieyś zyemi ledwe trawę porze. RejWiz 125v; Solicito, Zruſzam rolą/ ode dná/ porzę/ wzoriwam. Mącz 399c, 428b; RejZwierc 109v; Sámem żelázem oracz rolą porże/ ále żeby mu lemieſz ſzedł dobrże/ śiłá mu prżypraw do tego potrżebá GórnRozm N; Káżdy rok ſzláchćić ácż nowiny porze/ Y nágnoiwſzy ſtáre polá orze KlonFlis C4; [WujBib Deut 21/3].

Szereg: »odwracać albo proć« (1): Vernactum, Rola ktorą ná wioſnę odwrácáyą álbo porzą. Mącz 484b.

Przen (8):

Zwroty: »obłoki proć« = być bardzo wysokim (1): KlonFlis G2 cf Szereg.

»ziemię szyją proć« = leżeć na ziemi spity (1): Bo więc drugi ná nieſſporze Dawno ziemię ſſyią porze Wloką go záłeb do chroſtu RejRozpr Bv.

Szereg: »orać, proć« (1): Lecż naprzod vyźrzyſz nád gorámi ſpice/ Z wyſokich wież złote mákowice Co ſwymi wierzchy modre niebo orzą/ Obłoki porzą. KlonFlis G2.

a) Płynąć, zostawiając na wodzie bruzdę (6):

α) O statkach (4): KochPam 83; Ale ktorzy ná lądźie mieſzkáiąc nie znáią Morzá [...]/ Sżcżęśliwi ſą: Neptuná wioſłámi nie porzą/ Ziemię depcą nogámi/ á wołmi ią orzą. KlonFlis B2; Gdźie okrętem ſwym Hiſzpan/ Włoch Ocean porze/ [...] Możni Rádźiwiłowie/ ſławá wáſzá wźięta SapEpit A3; [Zá nim Krolewſką záraz żagle róściągnione Nawę ſpieſznie pędźieły/ porąc wody ſlone. ZbylDroga C4; ZbylWieś 12].

~ W opisie gwiazdozbioru noszącego nazwę okrętu (1): (nagł) Argo. (–) ZA ogonem wielkiégo chártá poſtępuie Okręt/ który nie tákim ſpoſobem żegluie/ Zeby przodkiem prół wáły: Lecz ztobą wſpák płynie KochPhaen 14. ~

β) O rybie (1):

W porównaniu (1): A iáko rybá wodę głową porze/ Ták ſzkutá rzekę ſztabą rznie y orze. KlonFlis E4.

γ) O rzece wpadającej w inną rzekę (1): Iáko gdy Iordan wpada w martwe morze/ Oſobny ſobie nurt po wierzchu porze KlonFlis F4.

** Bez wystarczającego kontekstu (1): Proscindo, Rozdźieram/ yáko ma być porzę. Mącz 372a.

3. Psuć, niszczyć; infirmare Mącz [w tym: co (3)] (4): Quae erant confirmata iterum infirmat, To co ſie yuż było poſtánowiło záś káży/ Porze. Mącz 128c, 128c.

Przen (1): Ale fortuná záwżdy iego [Włodzisława] rády prołá KochFrag 44; [Ten sie sam wyda, co wiernie miłuje; Bo jedno tego trudno pokryć może, Co mu więc serce niepomału porze. Otwin(?)Erot 9].

a. Rozdzierając tkaninę (1):

[proć czym: Tam nijaki Jan Włodek, [...] gdy mu z nóg nożem ubranie londskie prół [Tatarzyn] i z ranami częstymi obrzynał [...] ani się ruszył StryjPocząt 416.]

W połączeniu szeregowym (1): Czártći [...] tę moię żonę opánował/ Co iedno ſtrzyże/ porze/ pſuie máterią Drogą ZbylPrzyg A3v.

[Przysłowie: Świnia wor porze/ á przedsię kwicży. ŚmiglAbsurda 24.]

[Szereg: »proć i obrzynać«: StryjPocząt 416 cf proć czym.]

Synonimy: 1. drapać, drzeć, rozrywać; 2. orać; 3. niszczyć, psować.

Formacje współrdzenne: odproć, poproć, proć się, rozproć, rozproć się, sproć, sproć się, wyproć, wyproć się; odparać, przeparać, rozparać, wyparać; rozporzyć.

Cf [PORZENIE], PROCIE, PROTY

ALKa